بانک مقالات تاریخ

جريان ادبي ايران تا اواخر عصر صفوي (نيمه اول قرن دوازدهم ه.ق.) متکي بر سبک هندي (يا اصفهاني) بود. ديدگاههاي مختلف و گاه متناقضي نسبت به اين سبک از اواسط قرن دوازدهم (اواخرعصرصفويه) تا عصر حاضر وجود دارد. گروهي آن دوره را عصر انحطاط ادبي دانسته اند و در مقابل، نظرات متقن ديگري مبني بر اعتلا و غناي اين سبک نسبت به سبک هاي ادبي ديگر ايران وجود دارد. در اين مقاله از منظر تاريخي و ادبي به بررسي و تحليل اين جريان پرداخته و نقاط ضعف و قوت جريان ادبي اواخر عصر صفويه تبيين مي شود. اين جريان ادبي تا نيمه اول قرن دوازدهم ادامه داشت. نيمه دوم اين قرن در ادبيات نظم و نثر فارسي به دوره بازگشت ادبي معروف است. بررسي زمينه ها و شرايط تاريخي اين تحول ادبي و تحليل نقاط ضعف و قوت آن، از ديگر محورهاي تحقيقي اين مقاله است. در قسمت آخر مقاله نيز به تبيين سبک نگارش متون تاريخي اين دوره پرداخته شده است. نکات و مسايل قابل توجه در نوشتار حاضر عبارت است از: بررسي دوره تاريخي و اوضاع زمانه اي که اين جريان ادبي در آن بستر در حال شکل گيري و تکوين حيات خويش است، با تاکيد بر نقش اصفهان در رابطه با آن، ويژگي شعر و متون تاريخ نگاري اين دوره، کيفيت و مدت زمان حيات سبک هندي، ويژگي ها و تاثيرات تحول ادبي بازگشت و مقايسه تطبيقي اين جريان در ايران و اروپا از منظر تاريخي، نمايندگان برجسته هر سبک و ويژگي آثار آنان.

 نسخه قابل چاپ

محور بنيادين اين پژوهش بر يافته هاي به دست آمده از مطالعات ميداني و بررسي هاي آزمايشگاهي است. اين بررسي ها به منظور شبيه سازي نمونه هاي مطالعه شده است. لذا بخش عمده اي از مطالب ارايه شده، جزيياتي است که تاکنون در هيچ يک از منابع مکتوب، اعم از فارسي يا غير فارسي وجود ندارد. در ميان تزيينات معماري دوران اسلامي ايران، تزيينات گچي از آثار شاخص و قابل توجه هستند. در بين انواع اين تزيينات، آرايشي يگانه متعلق به عصر صفويه شناسايي شده که به معرق گچي معروف است. با توجه به مطالعات تاريخي انجام شده بر روي اغلب نمونه هاي شناسايي شده، به نظر مي رسد که اين شيوه قبل از مکتب هنري اصفهان (995-1053ق) رونق داشته است. معرق هاي گچي از لحاظ فني به دو نوع قابل تقسيم است: نوع اول که مهمترين شيوه را دربر مي گيرد، معرق نقري يا تخمه گذاري است. نوع دوم معرق لايه اي يا تخمه درآوري ناميده مي شود. اساس کار در هر دو شيوه استفاده از اندودهاي گچ رنگي است. اين اندود از آميختن رنگدانه هاي معدني با گچ تهيه مي شود. در اين مقاله به تحليل واژه هاي تخصصي و رايج پرداخته شده است. به علاوه، با توجه به ويژگي هاي فني، نامگذاري جديد براي هر نوع ارايه شده است. همچنين فنون، مراحل مختلف اجرا و مواد و مصالح مورد استفاده در تزيينات تخمه گذاري شرح داده شده است. در بخشي به معرفي آثار تاريخي مزين به معرق گچي پرداخته ايم. در انتها نيز در مورد ويژگي هاي ممتاز و نيز محدوديت هاي اين شيوه بحث شده است.

 نسخه قابل چاپ

کتيبه ها از جمله مهمترين اسناد تاريخي هستند که در بررسيهاي تاريخي بخصوص تاريخ باستان از اهميت ويژه اي برخوردارند. زيرا با مطالعه آنها نه تنها مي توان بلاواسطه و مستقيم به بسياري از نکات برجسته و زواياي تاريک تاريخ پي برد، بلکه مي توان بسياري از شبهات و غرض ورزي هاي موجود در تاريخ را اصلاح و يا برطرف نمود.
در پژوهش هاي تاريخي با استفاده از کتيبه ها مي توان به موضوعات مختلف تاريخ از قبيل: سياسي، نظامي، اجتماعي، فرهنگي، ديني و ... پرداخت و نيز علل تغيير و تحول تدريجي آنها را در ادوار مختلف تاريخي مورد بررسي قرار داد. در اين ميان از جمله مهمترين موضوعاتي که در کتيبه هاي هخامنشي مي تواند مورد بررسي واقع شود از يک سوي مفاهيم ديني از قبيل، يکتاپرستي و تساهل ديني نسبت به عقايد ملل تابعه امپراطوري هخامنشي و از ديگر سوي نيز ارزشهاي اخلاقي از قبيل، راستگويي، پرهيز از دروغ، حق شناسي و آزادمنشي هستند که علاوه بر آنکه بيانگر سياست ديني مسالمت آميز پادشاهان هخامنشي هستند، مشروعيت مقام پادشاهي شاهنشاهان هخامنشي را نيز بدنبال داشته اند.
بي شک بيشترين حجم کتيبه هاي دوره هخامنشي مربوط به عصر داريوش اول (486 –521 ق م) بوده که از آن ميان کتيبه بيستون از جايگاه خاصي در پژوهش هاي تاريخي برخوردار است. با بررسي اين کتيبه علاوه بر آنکه مي توان به نکات برجسته تاريخي اين دوره دست يافت، تا حد زيادي نيز مي توان به سياست ديني هخامنشيان پي برد. در اين مقاله سعي شده است که با بررسي کتيبه هاي هخامنشي به چگونگي بروز سياست هاي ديني و نيز کسب مشروعيت ديني پادشاهان هخامنشيان پرداخته شود.

 نسخه قابل چاپ

سلسله جنگ هاي ايران و يونان و عناصر و عوامل موثر در کشورگشايي هخامنشيان، مورد توجه زيادي قرار گرفته، اما آنچه در اين ميان تا حدودي ناديده گرفته شده، تبليغات از سوي دو رقيب است. سنگ نوشته هاي شاهان هخامنشي و گزارش هاي مورخان يوناني نشان مي دهند که پارسيان و يونانيان در سطوح گوناگون در مقابل يکديگر، از به کار بردن شيوه هاي تبليغاتي و ضد تبليغاتي غافل نبودند. پارسيان در کشورگشايي هايشان تلاش مي کردند تا در اشکال گوناگون، اقوام زيردست را تحت تاثير اقتدار و عظمت امپراتوري شان قرار دهند. آنها در طي لشکرکشي هايشان به يونان، نشان دادند که چقدر مي توانند از شيوه هاي تبليغاتي براي تضعيف دشمن و جلب متحدان يوناني بهره ببرند. فرستادن پيک هايي براي کسب اطلاعات، برقراري روابط مناسب با نيروهاي تاثيرگذار همچون پرستشگاه هاي يوناني برانخيد، دلفي و مگنسيا، تبليغ قدرت و برازندگي شاه، شمار فراوان سپاه شاهي، شرکت بيشتر اقوام و ملل در لشکرکشي ها، برگزاري مسابقات جنگي گوناگون، سان ديدن از سپاه در محل هاي گوناگون، صدور بيانيه و برپايي ستون هاي سنگي در مناطق گشوده شده و غيره، نمونه هايي تبليغاتي هستند که شاهان هخامنشي به کار مي گرفتند. بر اين اساس، اين نوشتار بر آن است تا با بررسي عناصر و شيوه هاي تبليغاتي پارسيان، سياست تبليغاتي آنها را در جنگ هاي مديک تبيين و تشريح نمايد.

 نسخه قابل چاپ

ناظر بيوتات، از جملـه مناصب ابداعي صفويان است. اين منصب را در تقسيم بندي ديوانسالاري آن دوره مي توان جزو مناصب درباري و تشکيلات سلطنتي به شمار آورد، که البته مانند ساير مناصب دوره صفوي داراي کارکردهاي ديگري - به خصوص اداري و در برخي موارد نظامي - هم بوده است. اين منصب که از اوايل تاسيس سلسله صفوي پديد آمده بود، پس از اصلاحات اقتصادي شاه عباس اول – که تاثير خود را در بيوتات سلطنتي هم برجاي گذاشت – در دوره شاه عباس اول از اهميت بيشتري برخوردار شد.
به طور خلاصه، مي توان گفت که در دوره صفوي، بيوتاتي (کارگاه هايي) وجود داشت که ملزومات دربار، اعم از خوراک و پوشاک و تسليحات نظامي و اماکن و ... را فراهم مي نمود. هر کارگاه صاحب جمع (رييس) و مشرف (بازرس) داشت و ناظر بيوتات برکل اين کارگاه ها نظارت عالي مي نمود و در حقيقت، سرپرست کل کارگاه هاي سلطنتي و ناظرکل دستگاه سلطنت صفوي و رييس بخش خاصه ديوانسالاري صفوي بوده است. بايد توجه داشت که بيوتات سلطنتي دوره صفوي از ساختاري پيشرفته و مترقي برخوردار بوده و براي شاه و دولت صفوي منافع زيادي داشته است.
سوال اصلي اين تحقيق، اين است که ناظر بيوتات در دوره صفوي از چه جايگاه، موقعيت و مسووليت هايي برخوردار بوده و بيوتات سلطنتي به عنوان اصلي ترين حوزه کاري ناظر بيوتات، چه کارکردهايي داشته و از چه ساختاري برخوردار بوده است؟
در مورد بيوتات سلطنتي و وظايف ناظر بيوتات در منابع دوره صفوي، به خصوص سفرنامه ها و منابع اداري، مطالبي چند وجود دارد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

با روي کارآمدن ايلخانان در ايران، ايرانيان و دستگاه ديوانسالاري آنان دست اندرکار بازسازي سنت ها و روشهاي گذشته شدند. سکه هاي دوره ايلخاني نشان دهنده تحولات سياسي، اجتماعي و مذهبي است که با بررسي آنها مي توان به برخي از تحولات آن دوره پي برد.
اين سکه ها، از سوي ايلخاناني چون غازان خان، اولجايتو و ابوسعيد در ميانه سالهاي 1296 /696 و 1336 /737 ضرب شده اند. برخي از آنها، شاهکارهايي از خطوط منقور هستند که پيام سکه اي اسلامي دارند. مغولان داراي تسامح و تساهل مذهبي بودند و اين امر در مورد سکه هاي آنان نيز آشکار است. اولين حاکمان مغول با اينکه داراي مذهب ديگري بودند، اما نقوش اسلامي در سکه هاي آنان وجود دارد. براي مثال، هولاکو مذهب بودايي داشت و همسرانش مسيحي بودند، اما در سکه هايش شعارهاي اسلامي وجود دارد. از زمان تشکيل حکومت ايلخانان، با اينکه برخي از آنان اسلام آوردند و پيام هاي اسلامي در سکه ها وارد شد، اما نام و القاب ايغوري نيز بر سکه ها نقر مي شد. از زمان سلطان محمد خدابنده (اولجايتو) به خاطر تغيير مذهب وي از تسنن به تشيع، سکه ها داراي عبارات شيعي بخصوص علي ولي الله و نام دوازده امام شد. اين عبارات، از سال 710 هجري در سکه ها رسميت يافت و در نهايت، در دوره همين ايلخان نامهاي خلفاي راشدين براي اولين بار در سکه هاي مغولان نمايان شد. اطلاعات استخراج شده از روي سکه ها، نشان مي دهد در ابتدا ايلخانان تعصبي نداشتند و برخي علامتهاي مربوط به مسيحيان، يهوديان و اويغورها در سکه هاي آنان وجود داشت. همچنين از خطوط فارسي، عربي و اويغوري استفاده مي کردند، اما در اواخر حکومت ايلخانان گرايشهاي سياسي و مذهبي باعث ظهور و حذف برخي از شعارهاي مذهبي گرديد.

 نسخه قابل چاپ

مساله جانشيني و وليعهدي شاهان قاجار، يکي از مشکلات اساسي در ساختار سياسي آن دولت به شمار مي رفت که در مقاطعي دولت و کشور را با بحران و جنگ داخلي مواجه ساخت. قاجارها بر اساس وصيت آقامحمدخان و نيز سنن ايلي، قاعده اي براي وليعهدي و جانشيني ترتيب دادند که هيچ گاه به عنوان يک قانون مورد پذيرش عمومي در بخش هايي از ساختار سياسي و اداري دولت و طيفي از طبقات ممتاز در اين ساختار قرار نگرفت. اين قاعده که در اصل در راستاي تداوم و تثبيت سلطنت در طايفه قوانلو به عنوان طايفه موسس دولت طراحي شده بود، اختلاف و ستيز بين شاهزادگان، گروه بندي در ميان درباريان، ديوانسالاران، نظاميان و دخالت آشکار روس و انگليس به عنوان عوامل موثر در اين مساله را به دنبال آورد و در مقاطعي با ترديد در شيوه انتخاب وليعهد و جانشين، باعث تشديد بحران و نيز جنگ داخلي گرديد. علاوه بر اين، با پايه ريزي الگوي مداخله خارجي در اين مساله، موقعيت دولت قاجار در داخل و نيز سياست خارجي آن تضعيف گرديد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

نوين گرايي آموزشي از جنبه هاي کوشش ايرانيان براي رسيدن به وحدت ملّي شمرده مي شود. اين تكاپوها كه اندكي پيش از مشروطه آغاز شد، براي شالوده ريزي جامعه اي مبتني بر «هويت ايراني» بود و آشنايي با تاريخ ايران را زمينه ساز رسيدن به وحدت ملّي قلمداد مي كرد.
هدف اين نوشتار، بازشناسي مفهوم هويت ايراني در شماري از كتابهاي درسي تاريخ بوده است. اين آثار از آغاز تا پايان دوره رضاشاه بررسي شده اند. پژوهشگر همچنين كوشيده است تا با مطالعه روندي  (trend study)چگونگي تكوين كتاب هاي درسي تاريخ و بازتاب مفهوم هويت ايراني در آن ها را توصيف تاريخي نمايد.
اين بررسي نشان داد كه درس تاريخ سهم والايي را در تعليم مفهوم هويت ايراني به دانش آموختگان داشته است.

 نسخه قابل چاپ

سقوط شاهنشاهي بزرگ هخامنشيان به دست اسكندرمقدوني و ياران او، پيامدهاي متفاوت، اما تعيين كننده اي را در آن سرزمين بنياد نهاد. از يك سو دوران كوتاه حکومت فاتح مقدوني (334-323 ق.م) و آرمانهاي ناتمام او براي ايجاد سرزميني مشترك بين ايرانيان و مقدونيان با اهداف هلنيستي و از سويي ديگر، نبرد هاي خونين و طولاني جانشينان او براي تسلط بر سرزمينهاي وسيع هخامنشيان، شرايطي را -بويژه در ايران باقيمانده از عهد دولت پارس- پديدار ساخت كه سرانجام چهره اي بسيار متفاوت تر از پيش به شرايط اجتماعي و فرهنگي جامعه مغلوب بخشيد. سلوكيان كه فاتحان مقدوني از فرات تا بلخ بودند، براي حاكميت بر ايران تغييرات عمده اي را در ساختار سياسي، اقتصادي فرهنگي مردمان منطقه فراهم ساختند كه درپاره اي از شرايط تفاوتهاي عمده اي با گذشته آن داشت. حضور بازرگانان و سپاهيان مزدور يوناني و مقدوني چهره تازه اي به آن جامعه بخشيد و به دنبال آن شهرهايي پديد آمدند كه به شدت با چهره گذشته شهرهاي آسيايي متفاوت گرديدند. آنگاه لزوما با تغييرات جديد، فرهنگ هاي جديد نيز پديدار شد و بزودي، آن شهرها به پايگاه هاي اقتصادي و فرهنگي سلوكيان فاتح مبدل گرديدند. آن شهرها-پوليس ها- كه در اين تحقيق به صورت اختصاصي شهر فرنگ ناميده مي شوند، با اقتدار فرهنگ هلنيسم، بزودي گسترش يافته و نه تنها سبب ساز توسعه اقتصادي منطقه گرديدند، بلكه به پايگاه هاي قدرتمندي براي حفظ نظام دولت سلوكيان مبدل شدند. مقاله پيش رو، در صدد است روند شهر نشيني را در آن شهرهاي نو ظهور و عوامل ايجاد و ماندگاري فرهنگ يوناني مآبي را در شهر فرنگ هاي ايران مورد توجه و تحقيق قرار داده، تاثير آن شهرها و تغييرات پديد آمده را در ساختار هاي جديد اجتماعي و تاريخي مطالعه نمايد.

 نسخه قابل چاپ

مقاله حاضر به تحليل تاريخي چگونگي كلني سازي روس ها در نواحي شمال شرقي ايران در اوايل قرن بيستم مي پردازد. اين اسكان ها در واقع در حصه روس ها بر مبناي معاهده 1907 به طور صلح آميزي بين روس و انگليس حل و فصل شد. كلني سازي اراضي ايران توسط روسها به معني متفاوت آن، نخست به وسيله روستاييان روسي در سال 1907 آغاز و در سال هاي 1914-1912، تبديل به خواست و سياست دولت روس در ايران شد و از آن پس موجبات تشويق مهاجرت ها را فراهم آوردند. وزارت كشاورزي، وزارت خارجه و وزارت نيرو هاي مسلح روسيه با همكاري يکديگر اين سياست را اجرايي كردند. در طول جنگ جهاني اول، اداره مستعمرات روس سازوكارهاي تملك زمين در نواحي مزبور را تسريع كرد. اين روند با انقلاب فوريه 1917 در روسيه كند گرديد، و با كودتاي بلشويكي در همان سال به حيات كم و بيش كوتاه اين سياست خاتمه داده داده شد. پرداختن به چگونگي مهاجرت، سازوكار هاي اسكا ن و استملاك، مناطق و روستاهاي روسي ميان قره سو و استر آباد، از جمله محور هاي اين پژوهش است.
همچنين اين مقاله به چگونگي روابط موسسه هاي روسي مجري اين طرح با مقامات ايراني خواهد پرداخت. در انتها، پرسش هاي مانده براي تحقيقات بيشتر پيشنهاد مي گردد. شايان توجه است كه منابع سه گانه روسي، انگليسي و ايراني به شكل مقايسه اي مطالعه شده اند. در اين ميان، منابع روسي در اين زمينه براي نخستين بار در آزمون پژوهش تحليل شده اند.

 نسخه قابل چاپ

دولت صفوي، در پي تحقق آرمانشهرهايي بوده که ريشه در باورها و اعتقادات اسلامي داشته است. گذشته تاريخي شهرهاي صفوي گوياي اهميت آنها به عنوان مکانهايي جهت تجسم سمبل ها و نمادهاست؛ سمبل هايي که علاوه بر تداعي مفاهيم اعتقادي، نمايش دهنده قدرت دولت حاکمه و نمادهايي هويت دهنده به شهر بوده اند. در تاريخ شهرسازي صفوي، ازجمله عناصر نمادين، خيابان (چهارباغ)هاي عريض و مستقيمي است که از عناصر اصلي توسعه و بهسازي شهرها در اين عصر بوده اند. در سابقه تاريخي شهر مشهد نيز به احداث خيابان چهارباغ در زمان شاه عباس صفوي و به منظور بهسازي شهر اشاره شده است که در اين مقاله به تفصيل به اين مهم پرداخته خواهد شد. بخش ابتدايي اين مقاله به توضيح درباره سابقه تاريخي شهر مشهد، بخصوص در عصر صفوي، و همچنين جايگاه منحصر به فرد حرم مطهر در شهرسازي اين شهر اختصاص دارد. اين مقاله سپس با تكيه به برخي اسناد تاريخي و مطالعات تحليلي، به تاريخ، چگونگي احداث و همچنين ساختار و ويژگيهاي کالبدي، عملکردي و ذهني خيابان چهارباغ شهر مشهد اشاره مي نمايد. قسمت بعدي مقاله به بررسي ميزان تشابه خيابان چهارباغ شهر مشهد با چهارباغ اصفهان مي پردازد. نتيجه گيري اين مقاله گوياي تشابه خيابان چهارباغ شهر مشهد و چهارباغ اصفهان در پيروي از اصول واحدي است که متناسب با شرايط مکان و عناصر موجود در سايت به کار گرفته شده اند.

 نسخه قابل چاپ