بانک مقالات تاریخ

با انتقال مرکز حکومت فاطميان (567-358 ق) به قاهره در 362 ق. دستگاه دعوت اسماعيلي، با هدف ترويج عقايد اسماعيلي در ميان آحاد مردم مصر، در قالب نهادهاي تبليغي – آموزشي مانند مجالس الحکمه، جامع الازهر و دارالعلم سازماندهي شد. با اين همه، اين نهادها موفقيت چنداني در انجام وظيفه پيش گفته به دست نياوردند. بررسي ناکامي اين نهادها در تحقق اهداف مورد نظر، مي تواند نقش مهمي در تبيين عوامل ناتواني فاطميان در تثبيت مذهب اسماعيلي در سرزمين مصر داشته باشد. از سوي ديگر، پيچيدگي عقايد اسماعيلي و سلسله مراتب گروش به مذهب اسماعيلي، در عمل، گروش عامه مردم بدان را با دشواري هاي جدي روبرو مي ساخت. در هر حال، فعاليت ناهمگون و ناپيوسته جامع الازهر و دارالعلم در عرصه ترويج مذهب اسماعيلي در مصر عهد فاطمي، از عواملي بودند که شرايط را به گونه اي رقم زدند تا نهادهاي اسماعيلي کارنامه موفقي در عرصه اشاعه و فراگير کردن مذهب اسماعيلي در مصر نداشته باشند.

 نسخه قابل چاپ

استقرار فاطميان در جنوب درياي مديترانه سبب شد که اين دولت براي تحکيم و توسعه قدرت خود در پهنه اين دريا به تقويت نيروي دريايي و ساخت کشتي و تهيه ادوات و تجهيزات نيروي دريايي اهتمام ويژه اي داشته باشد، چندان که ديواني براي نظارت بر امور نيروي دريايي تاسيس کرد. در اين مقاله وجوه مختلف نيروي دريايي فاطمي بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

در دوران حضور مسلمانان در اندلس، مستعربان يا مسيحيان عرب زبان با هجمه به اصول اعتقادي اسلام، دست به رديه نويسي و تاليف رسايلي جدلي بر ضد اسلام به زبان عربي زدند. ادبيات جدلي پديد آمده به دست ايشان، بر روند ترجمه آثار اعتقادي مسلمانان، خاصه قرآن به زبان لاتيني، و نيز سنت رديه نويسي در غرب اروپا تاثيري بسزا نهاد. نوشتار حاضر به تکوين ادبيات جدلي در اندلس و آثار مختلف آن مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

تحولات مذهبي ايران در دوره ايلخانان مغول (736-656 ق) با رشد نسبي تفکر شيعي، در مقايسه با ادوار پيش همراه بود. پژوهش هاي متعددي درباره عوامل اين پديده تاريخي انجام گرفته که در برخي از آنها، اين پديده را به «تسامح مذهبي مغولان» نسبت داده اند. اين نوشتار در صدد است با بازخواني سياست هاي ايلخانان مغول در قبال اديان و مذاهب مختلف، و به دست دادن تصويري روشن از اوضاع مذهبي اين دوره، صحت و سقم انگاره مذکور را بررسي کند.

 نسخه قابل چاپ

نقطويان از گروه هاي دگرانديش فعالي بودند که با تبليغات و فعاليت هاي خود تا مدت ها حاکميت صفوي را به چالش کشيدند. اهميت مطالعه انديشه هاي ين گروه زماني افزون مي شود که بدانيم نقطويه داراي منظومه فلسفي پيچيده اي بودند که يکي از مهم ترين آموزه هاي آن باورهاي هزاره مدارانه است. در اين مقاله، کوشيده شده است تا بر اين بخش از ديدگاه هاي نقطويه پرتوي افکنده شود.

 نسخه قابل چاپ

در دوران قاجار که مقارن بود با تحولات بزرگ فرهنگي و اجتماعي در ايران از جمله انتقال علوم دقيقه از حوزه به مدرسه، به دانشمندي جامع به نام ميرزا ابوتراب بر مي خوريم. وي به مساله تثليث زاويه پرداخته و در رساله در معرفت وتر ثلث قوس معلومه الوتر، راهي نوين براي حل آن گشوده است. مقاله حاضر درصدد روشن نمودن شرايط زندگي و شخصيت ميرزا ابوتراب و نيز معرفي رساله و تبيين راه حل اوست.

 نسخه قابل چاپ

يهوديان که به عنوان قومي مهاجر پس از آوارگي هاي بسيار به حجاز راه يافتند، با حضور چند صد ساله در اين سرزمين، آثار سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي قابل توجهي بر جاي نهادند. در اين ميان بررسي نحوه سکونت يهوديان در حجاز، به منظور تبيين بعد ديگري از حيات اجتماعي و وضع معيشتي آنان در اين سرزمين حايز اهميت بسيار است. به نظر مي رسد علاوه به مال انديشي اقتصادي و فراست در امور سياسي، برخورداري از استحکامات اساسي و سکونت در قلاع مستحکم، نقش مهمي در تحکيم مواضع استقرار و موقعيت اجتماعي يهوديان در حجاز داشت. در اين مقاله ضمن بررسي نحوه سکونت يهوديان حجاز در مقايسه با اعراب، ساختار و کاربردهاي سياسي – اجتماعي مساکن آنان در اين سرزمين، بر اساس منابع تاريخي بررسي و به ترتيب در سه بخش تبيين شده است.

 نسخه قابل چاپ

دهقانان (ديهگانان) به عنوان نمايندگان طبقه متوسط در ايران پيش از اسلام، در تحولات دروني جامعه همواره حضوري فعال داشتند و خصوصا در عصر ساساني به عنوان حلقه ارتباطي ميان حکومت مرکزي، اشراف آريايي تبار، موبدان زرتشتي و توده مردم به شمار مي رفتند. از آغاز فتوح اسلامي و سپس در طول سده هاي اول و دوم هجري نقش آنها در تحولات ايران بارزتر گرديد، به گونه اي که دهقانان، بخش عمده اي از تحولات اقتصادي و اجتماعي ايرانيان در دوران اسلامي هدايت نمودند و وظيفه حفظ فرهنگ کهن ايراني و انتقال آن را به نسل هاي آينده بر عهده گرفتند. در اين پژوهش به بررسي نقش دهقانان در فتوح اسلامي پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از مهم ترين نهادهاي حکومتي در عهد خلافت عباسيان، شرطه بغداد بود، اين مقاله مي کوشد تا ضمن اشاره به چگونگي شکل گيري اين نهاد و برخي از ويژگيهاي خاص آن، به انگيزه هاي جريانها و چهره هاي مختلف سياسي براي در اختيار گرفتن نهاد شرطه بغداد، تاثير صاحبان قدرت و سياستمداران مختلف بر آن نهاد و بازشناسي سياستهاي ايشان در اين راه و نيز زمينه ها و نحوه تاثير تحولات و رقابتهاي سياسي بر برخي از راهکارهاي رايج براي اداره نهاد شرطه بغداد همچون نحوه انتخاب فرماندهي آن و يا حوزه فعاليتها و وظايف آن نهاد، بپردازد.

 نسخه قابل چاپ

بندر سيراف با هدف گسترش بازرگاني و امنيت خليج فارس در دوره ساساني پديد آمد و به زودي چون ابله اهميت بسيار يافت. پس از اسلام، خصوصا در قرون سوم و چهارم هجري، زمينه ها و عواملي باعث شدند تا سيراف به بندري طراز اول در خليج فارس مبدل شود و دوره اي از رونق و شکوفايي را تجربه کند. از اين عوامل، تنزل بصره به سبب آشوبهاي سياسي، موقعيت مساعد جغرافيايي سيراف و عمق مناسب سواحل آن، تجارب و تلاش هاي دريانوردان و تاجران سيرافي و از همه مهمتر عنايت ويژه پادشاهان آل بويه به اين بندر و پس کرانه هاي آن در فارس در خور بررسي است. سيراف در دوره شکوفايي خود با بنادر و مناطق گوناگوني در چين، هند و سيلان، درياي سرخ و آفريقاي شرقي و سواحل جنوبي و شمالي خليج فارس ارتباط بازرگاني موثر منطقه اي و بين قاره اي داشت.

 نسخه قابل چاپ

سفينه تبريز مجموعه اي است خطي مشتمل بر 209 عنوان کتاب، رساله، گزيده کتاب، قصيده، منظومه، جدول و نامه که ابوالمجد محمدبن مسعود تبريزي در سال هاي 723-721 هـ. آنها را گزينش، تلخيص يا تاليف و به خط خويش کتابت کرده است. 12 اثر از اين مجموعه را کتاب ها، رساله ها، خلاصه ها، نامه ها و جدول هايي در بر مي گيرد که مي توان آنها را در زمره تاريخ يا حاوي مواد تاريخي به شمار آورد. در اين مقاله ضمن بررسي اين آثار به ارزيابي اجمالي آنها پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

منطقه دابروجا در جنوب شرقي روماني، از اوايل قرن 15 ميلادي تا زمان جنگ استقلال روماني (1878-1877 ميلادي)، بخشي از امپراتوري عثماني بود و اکثريت جمعيت اين منطقه مسلمان بودند. پس از شکست عثمانيها در جنگ 1878 ميلادي، اين منطقه از امپراتوري عثماني جدا شد و جزيي از خاک روماني گرديد و از سکنه مسلمان آن، دسته اي با ارتش عثماني به خاک امپراتوري عثماني مهاجرت کردند و ديگران، به عنوان يک اقليت ديني و نژادي، به زندگي خود در روماني تازه استقلال يافته ادامه دادند. اين مقاله مي کوشد تا به جنبه هايي از احوال مختلف حيات اين اقليت، از زمان استقلال روماني تا امروز، بپردازد.

 نسخه قابل چاپ

عمادالدين كاتب اصفهاني مورخ ايراني قرن ششم هجري، سهم مهمي در تقويت تفكر تاريخ نگاري انتقادي اين دوره دارد. با توجه به جايگاه و اهميت تاريخ نگاري او در عالم اسلام، اين مقاله در صدد است با رويكردي تحليلي تاثير متقابل بينش و روش تاريخ نگاري او را روشن نمايد.
منظومه تفكر تاريخي عمادالدين داراي سه ويژگي نخبه گرايانه، شريعتمدارانه و انتقادي است كه او را قادر ساخته با روش توصيفي- تحليلي به آسيب شناسي و علل انحطاط حكومت هاي سلجوقيان، ايوبيان و زنگيان بپردازد. با توجه به هماهنگي نسبي بين عناصر منظومه تفكر تاريخي اش، او توانسته تاريخ نگاري خود را فراتر از ساير تاريخ هاي سده ششم بنشاند. از اين منظر آثار تاريخي او با آثار مسعودي و مسكويه قابل مقايسه است.

 نسخه قابل چاپ

زيد بن علي و پسرش يحيي در سال هاي پاياني حكومت اموي قيام كردند. زيد با هدف دعوت مردم به كتاب خدا و سنت پيامبر (ص) آماده خروج شد. گروه هايي با او بيعت كردند، اما در جريان قيام به بهانه هاي مختلف زيد تنها ماند و بسياري از كساني كه به وي وعده ياري داده بودند، در عمل كمكي به وي ننمودند. در جريان قيام يحيي در خراسان نيز نيروهاي طرفدار خاندان عباسي در محل حضور داشتند كه پس از كشته شدن وي مدعي خونخواهي او شدند. با وجود آن كه عباسيان مدتها پيش از قيام زيد دست به كار دعوت شده بودند، اما به هنگام قيام هاي مذكور- كه هر دو در محل هايي رخ داد كه نيروهاي عباسيان حضور داشتند- از ياري آنها خودداري كردند. آنان با برگزيدن مشي «حركت در حاشيه» خود را از خطرات متوجه قيام هاي فوق بركنار داشتند، اما با ادعاي خونخواهي زيد و يحيي در دوران دعوت و سال هاي نخستين حكومت خود را با آن مرتبط نشان دادند. بيرون بردن هواداران عباسي از كوفه در قيام زيد، دادن دستور عدم همكاري به هواداران خود در هر دو قيام و تنها گذاشتن زيد و يحيي از نشانه هاي عدم همكاري آنان با قيام هاي مذكور بود.

 نسخه قابل چاپ

نخستين تحول مشروطه خواهانه در جهان اسلام، به سال 1876 م/1293  ھ.ق، در امپراتوري عثماني به وقوع پيوست. اين در حالي بود كه نهضت مشروطه در ايران، سي سال بعد از آن (1906م/1324 ھ. ق) رخ داد كه بالطبع تحولات و دگرديسي هاي بزرگي را براي هر دو كشور به دنبال داشت.
بين دو حادثه مورد نظر تشابهات و تفاوتهاي زيادي وجود دارد كه بايد در جاي خود به همه آنها پرداخت. در اين مقاله تنها به مساله اختيارات سلطان در قانون اساسي مشروطه اول عثماني و قانون اساسي مشروطه ايران توجه شده است. به همين سبب در ابتدا امتيازاتي كه در متن دو قانون ياد شده براي مقام سلطان در نظر گرفته شده، و در ادامه مواد و بندهايي كه اختيارات سلطان را مورد توجه قرار داده، تجزيه و تحليل شده است.
ماحصل مقايسه پيش گفته، نيل به اين موضوع است كه دامنه اختيارات سلطان در قانون اساسي مشروطه اول عثماني بسيار متوسع بوده است، تا جايي كه هيچ مانعي را در مسير شكل گيري استبداد حميدي ايجاد نمي كند. اين در حالي است كه در قانون اساسي مشروطه ايران دامنه اختيارات سلطان در مواردي- كه در متن مقاله توضيح آنها خواهد آمد- محدودتر و داراي انقباض بيشتري است.

 نسخه قابل چاپ