بانک مقالات تاریخ

نماز جمعه که يکي از وجوه معاني «ذکر» و «صلوه» در قرآن است، در واقع تجلي عبادت جمعي خداوند است. گزارش هايي که از محتواي خطب جمعه پيامبر و امامان و خلفاي راشدين به دست رسيده نشان مي دهد که اين خطبه ها گاه حاوي مضامين اجتماعي و سياسي نيز مي شده است، اما در دوره هاي بعدتر تحولاتي در محتواي خطبه ها و دلالت هاي آنها رخ داد که موجب شد نماز جمعه يک سره رنگ حکومتي و سياسي به خود بگيرد. مهم ترين اين تحولات، ضرورت دعا براي خليفه وقت بود و از همين رو تعبير خطبه خواندن به نام کسي، به معني رسميت يافتن حکومت آن کس، کاملا رواج يافت. به هر رو، تحميل کارکردهاي غليظ سياسي خواه ناخواه موجب فرسايش قداست اين عبادت در تاريخ اسلام شد.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله «نقش کنيز» يا هنجارهاي رفتاري مورد انتظار از کنيزان در دوره ميانه بررسي شده است، و فرض بر آن است که نامگذاري نخستين پديدار «نقش کنيز» است و رابطه علي و معلولي ميان «نقش کنيز» و نامگذاري کنيزان وجود دارد. بر اين اساس در اين نوشتار ابتدا نام هاي کنيزان ذيل عنوان هاي زيبايي زنانه و ويژگي هاي ظاهري، نام هاي محبت آميز، نام هاي سخيف، نام هاي برگرفته از پيشه، ارزش هاي اخلاقي و القاب کنيزان، نام هاي خوش يمن و نام هاي وابسته به مکان براي دستيابي به الگوهاي نامگذاري بررسي و سپس اين الگو با «نقش کنيز» به دست آمده از مستندات تاريخي مقايسه شده است تا بدين مساله پاسخ داده شود که «نقش کنيز» در دوره ميانه چه رابطه اي با بردگي و جنسيت کنيزان داشته است؟

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله به سه تاثير عمده بوعلي سينا بر نجوم دوره اسلامي پرداخته مي شود: نخست، وي تمايزي روش شناختي بين نجوم به عنوان علمي محاسباتي و برهاني، و تنجيم، به عنوان علمي تخميني نهاد و از اين رو يک انفکاک اصولي بين نجوم و تنجيم، که در سراسر نجوم بابلي و يوناني و اسکندراني به منزله يک کل پنداشته مي شدند، رقم زد، دوم، دفاع وي از فلسفه ارسطويي در برابر تشکيکات ذهن تجربي ابوريحان بيروني است که از نقش مثبت عوامل جامعه شناختي به نفع وي نيز سود برده بود، سوم، تاثير آموزه هاي مشايي با قرائت سينوي در فعاليت هاي نجومي دوره نخست رصدخانه مراغه، حلقه علمي نصيرالدين طوسي، است. اين تاثيرات در مقياس دانش نجوم واجد جنبه هاي منفي و مثبت بوده است: تاثير نخست گامي رو به جلو محسوب مي شود، در حالي که دو تاثير بعدي، يا به کاستن قدرت دانش نجوم و ناتواني آن در تغيير باورهاي رايج فلسفه طبيعي منجر شد يا در برخي جاي ها و برهه ها منجر به فروکاستن آن تا حد يک دانش هندسي گرديد.

 نسخه قابل چاپ

مصر در عصر مماليک بحري در چندين مرحله شاهد گروش قبطيان مسيحي به اسلام بود. سلطه قبطيان بر دواوين حکومتي نفرت و انزجار علما و توده هاي مسلمان را برانگيخت و در چند برهه شورش هاي توده هاي مسلمان را در پي داشت. اين شورش ها اميران مملوک را وادار به صدور فرمان هايي در جهت اعمال «الشروط العمريه» بر جامعه قبطي کرد. در واکنش، شماري از قبطيان سعي کردند با گروش ظاهري به اسلام خود را از قيد و بندهاي اين مقررات رها سازند، در حالي که هم چنان با هم کيشان سابقشان ارتباط داشتند. اين اسلام پذيري ظاهري نيز با فوران خشم توده هاي مسلمان رو به رو گرديد و به شورش سال 755ه منتهي شد که امنيت جاني و اجتماعي قبطيان را به خطر انداخت، و ناگزير شمار بسياري از آنان به اسلام روي آوردند و به جامعه مسلمان پيوستند. گروش هاي اين دوره دست قبطيان را از ديوان هاي حکومتي و به طور کلي ساختار قدرت در مصر کوتاه کرد و شمار آنان را به حداقل رساند.

 نسخه قابل چاپ

بازسازي بناهاي دوره هاي پيشين وجهي بارز از معماري دوره تيموريان است. آغازگر اين جريان شخص تيمور بود. او مال بسياري صرف ساخت و ساز کرد و برخي بناهاي بازمانده از پيش را هم از نو ساخت. شاهرخ، پسر و جانشين تيمور، بيش از پدر به بازسازي آثار توجه کرد. در زمان او، شاهزادگان و درباريان هم براي احداث و بازسازي بناها تا حدي اختيار يافتند. پس از شاهرخ، جريان تعمير آثار همچنان تداوم يافت و ميرزا ابوالقاسم بابر و سلطان ابوسعيد در اين زمينه کوشش هايي کردند. سپس سلطان حسين بايقرا و وزيرش، علي شير نوايي، برخي از آثار پيشين را بازسازي کردند. همچنين بسياري از صاحب منصبان و حتي توانگران ناوابسته به دربار، با ساخت و سازهاي گونه گون بر شمار بناها افزودند. اگر چه از آثار بازسازي شده عهد تيموريان جز اندک نمونه هايي باقي نمانده است، روايت مورخان اين دوره کمبود آگاهي را تا حدي جبران مي کند. به نظر مي رسد اين بخش از معماري آن عصر از ديد پژوهشگران معاصر پنهان مانده است.

 نسخه قابل چاپ

توغ از جمله علم هاي مذهبي است که از جنبه هاي مختلف آييني، ديني، مردم شناختي و هنري درخور پژوهش است. به ويژه کتيبه هاي توغ ها که به طور عمده دربرگيرنده سوره ها، آيات قرآني، اسماء الحسني، اسامي چهارده معصوم، صلوات کبيره و ديگر ادعيه است، مي تواند جهت گيري هاي کلي آنها را که بيشتر مبتني بر حاجت خواهي، تسبيح و ذکر خداوند و يادکرد از معصومين و استمداد و نصرت خواهي و آرمان هاي تشيع است، عرضه کند. اين توغ ها به طور عمده يادگار اواخر دوره صفوي تا اوايل قاجاري است.

 نسخه قابل چاپ

مدرسه ابراهيميه مهم ترين مدرسه در کرمان عصر قاجار به دستور ابراهيم خان ظهيرالدوله، حکمران کرمان (حک: 1218 - 1240ه.) به منظور ترويج علوم و معارف شيعي در اين شهر بنا گرديد. اما طولي نکشيد که ابراهيميه برخلاف خواست باني آن به مرکزي علمي-فرهنگي براي فعاليت فرقه نوظهور شيخيه تبديل شد و اين نقش را تا پايان عمر سلسله قاجار ادامه داد. مقاله حاضر به بررسي تغيير کارکرد ابراهيميه وکارنامه علمي-آموزشي آن اختصاص دارد. يافته ها نشان مي دهد که حاج محمد کريم خان، پسر ابراهيم خان، پس از گروش به مذهب شيخيه و نيل به رهبري شاخ? کرمان اين فرقه، با تغيير مفاد وقف نامه ابراهيم خان نه تنها توليت موقوفات بلکه حق نصب مدير مدرسه را به خود اختصاص داد. وي همچنين املاکي را نيز وقف ابراهيميه کرد. بدين ترتيب مدرسه مذکور با پشتوانه مالي کافي و به دور از مداخلات علماي متشرعه، به مرکزي علمي-تبليغي براي انديشه هاي حاج محمد کريم خان و جانشينانش تبديل شد.

 نسخه قابل چاپ

بسياري از دانشوران معتقدند که هنر اسلامي با آموزه هاي عرفان نظري پيوند دارد؛ اما اين اعتقاد خود را به شواهد تاريخي مستند نمي کنند. منکران اين پيوند نيز انکار خود را بر همين ضعف استناد متکي مي کنند. در اين نوشتار مي کوشيم نشان دهيم که شان هنر اسلامي شاني عملي و اجتماعي است و هنرمندان مسلمان نوعا در زمره عوام بوده اند نه اعيان و فرهيختگان. از سوي ديگر، عرفاني که در جامعه اسلامي نقش داشته است، عرفان عملي و از طريق سازوکارهاي اجتماعي بوده است، سازوکارهايي از قبيل نظام خانقاه و حلقه هاي اهل فتوت. بدين طريق، آموزه هاي اصلي عرفان اسلامي از دو راه در هنرمندان و کار ايشان نفوذ مي کرد: يکي سلوک فردي و حلول دادن ذکر مدام در احوال و اعمال، ديگري سازوکارهايي اجتماعي چون حلقه هاي فتيان و نظام اصناف. براين اساس، به نظر مي رسد در تحقيق درباره پيوند ميان هنر اسلامي و عرفان بايد تجديد نظر کرد و آن را از منظري ديگر نگريست.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

بخش مهمي از آگاهي موجود درباره دو سلسله ايراني آل بويه و آل زيار ماخوذ از تاريخ دودماني بويهيان موسوم به کتاب التاجي في اخبار الدولة الديلمية اثر معروف ابو اسحاق الصابي (د ح 381 ه.) است که نسخه اي از آن در دست نيست، اما منقولاتي از آن را در آثار متاخرتر مي توان يافت. تلخيصي از کتاب التاجي به خامه مجدالدين ابوالفتح فضل الله بن عبدالحميد الکرماني (د ح 620 ه.) نيز موجود است که در شرح او بر اليميني، موسوم به جوامع الِفقَر و لوامع الفِکَر، آمده است. اين خلاصه تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته است. مقاله حاضر بر آن است با ارايه متن ويرايش شده تلخيص الکرماني و توضيح محتواي آن، منشا دروني سقوط آل بويه را روشن تر سازد. بررسي خلاصه کتاب التاجي نشان مي دهد که مشروعيت حکومت بويهيان و توجيه سياست هاي عضدالدوله قدرتمندترين حاکم بويهي (د 372 ه.) در قبال خاندانش ملاحظات اصلي در تاريخ دودماني بودند که صابي مجبور به نوشتن آن شد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله مکتب تاريخ نگاري آنال را که در اوايل قرن بيستم در فرانسه شکل گرفت بررسي مي کند. اين مکتب يکي از تاثيرگذار ترين مکاتب تاريخ نگاري و جنبش هاي روشنفکري در قرن بيستم بوده است. رويکرد نويسنده در اين مقاله رويکردي توصيفي- تحليلي است و مي کوشد با مطالعه زمينه تاريخي ظهور مکتب آنال، روند شکل گيري و تحولات آن را در سطح نسل اول اين جريان تاريخ نگارانه- روشنفکرانه دنبال نمايد. اين مقاله نشان خواهد داد که زندگي خصوصي هر يک از رهبران اين مکتب چگونه مواضع علمي آنها را تحت تاثير خود قرار داد و در پايان آثار مکتب آنال به صورت خلاصه ارايه خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ