بانک مقالات تاریخ

هم سرنوشت بودن داستان و تاريخ، معماي غامضي نيست. زيرا اندکي دقت در مفهوم واژه تاريخ مي تواند چاره ساز باشد. بي گمان اين نکته پذيرفتني است که جهان تشکيل شده از رويدادهاي بسيار است. اما ميان رويدادهاي معطوف و رويدادهاي به شمار نيامده، تفاوت بسيار است. تاريخ به معناي پژوهش درباره رويدادهايي است که دريک دوره زماني خاص از سوي افراد پژوهشگر به شمار آمده، به چشم ديده شده و در ذهن، مورد عطف توجه قرار گرفته و به کار ساختن سازه اي از روايت درباره همان رويدادها آمده اند. واقعيت فزون برتاريخ است و با فاصله اي بسيار از حيث عدد و رقم، پيشتاز است. اين امر به زايش هويت مي انجامد. هويت در اين معنا يکي از محک هايي است که مي توان با تکيه بر آن، رخداد تاريخي شده را مورد بررسي قرار داد. هنگامي که از هويت به مثابه فرآيند سخن مي گوييم در حقيقت از استمرار پديده هاي تاريخي شده اي سخن به ميان آورده ايم که يک فرد، گروه، قوم يا ملت در مقام پاسخ به پرسش هايي که از او درباره گذشته اش پرسيده اند برمي آيد. نگارنده با واکاوي پنج اثر تاريخي در صدد بررسي عنصر فرنگي در گزارش هاي تاريخي روزگار قاجاران برآمده است.

 نسخه قابل چاپ

حاکميت ايلخانان مغول بر ايران که در پي فتح بغداد و سقوط خلافت پانصد ساله عباسي صورت گرفت، پيامدهاي مهمي در عرصه فرهنگ و سياست ايرانيان بر جاي نهاد که مهم ترين آن بازيابي هويت ايراني و خودآگاهي صاحبان دفتر و ديوان در زمينه وضعيت و موقعيت تاريخي و محدوده سرزميني خويش است. حمداله مستوفي قزويني از جمله کساني است که با نگارش آثار ارزشمند در تاريخ، جغرافيا و حماسه سرايي به احياي اين هويت تاريخي کمک فراوان نمود. او در نزهت القلوبکه اثري جغرافيايي است، سرزمين ايران را به عنوان کشوري باستاني با مرزهاي مشخص در ميانه جهان معرفي کرده و به معرفي ايالات آن مي پردازد و در ظفرنامه که تاريخي منظوم به سبک فردوسي است، در احياي مفهوم ايران زمين و هويت ايراني تلاش فراوان نشان مي دهد. در اين اثر ارزشمند، بارها از ايران و ايرانيان ياد کرده و در ادامه راه خاندان جويني و رشيدالدين فضل اله با محور قرار دادن ايران، به ايراني ساختن حاکمان مغول و انطباق آن ها با شاهان باستاني ايران مي پردازد. ظفرنامه نشان مي دهد که آن چه در انديشه مستوفي مي گذرد، تداوم مفهوم ايران زمين بر اساس آيين شهرياري باستاني در دوره اسلامي و ايجاد يک رنسانس ايراني – اسلامي است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از نکات چشمگير در منابع تاريخ اسلام، آمار و ارقام فراوان در زمينه هاي گوناگون است. اين آمار موضوعات زيادي، مانند شمارگان سپاهيان، تلفات انساني و مالي جنگ ها و درگيري ها، خسارت هاي ناشي از حوادث طبيعي، اعم از سيل، زلزله و بيماري هاي فراگير و نيز اموال، درآمدها، هزينه ها و دارايي هاي حکومت ها و افراد را در برميگيرد.
با توجه به فقدان آمارگيري و عدم امکان سرشماري دقيق در قرون نخستين اسلامي و حتي دشوار و گاه ناممکن بودن تخمين آمار تقريبي در مواردي، چون دارايي هاي افراد يا خسارت هاي زلزله، به درستي و دقت بسياري از اين آمار و ارقام نميتوان کاملا اعتماد کرد. ترديد خود مورخان درباره اعداد داده شده، اختلاف شديد ميان اعداد مذکور در روايت ها، ناهم خواني برخي از آمارها با شرايط جغرافيايي، اقتصادي و سياسي و نيز ناسازگاري آن ها با توانايي هاي مادي و معنوي و همچنين استفاده گسترده از اعداد نمادين و رند، برخي از دلايل نادرستي بسياري از اين آمار و اعداد است.
اين مقاله ميزان درستي و دقت اعداد و ارقام را در منابع تاريخ اسلام بررسي ميکند. منابع مورد استناد در اين تحقيق عبارت اند از: تاريخ اليعقوبي، الاخبار الطوال، تاريخ الرسل و الملوک؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، تجارب الامم و تعاقب الهمم و الکامل في التاريخ. اين منابع اولا تاثير زيادي در ساير آثار و کتب تاريخي داشته اند و ثانيا بيش از منابع ديگر توجه محققان تاريخ اسلام را به خود جلب کردهاند.

 نسخه قابل چاپ

کتاب تجزيه الامصار و تزجيه الاعصار، مشهور به تاريخ وصاف، تاليف عبداله شيرازي، ملقب به وصاف الحضره، يکي از مهم ترين متون تاريخنگاري ايراني است. اين اثر، افزون بر اخبار تاريخي، ديدگاه هاي مولف درباره اصول و مباني دانش تاريخ را نيز در بر دارد. اين نوشتار مي کوشد از خلال سبک تاريخنگاري وصاف و همچنين اشارات مستقيم و غير مستقيم او، به ديدگاه هايش در اين زمينه دست يابد. براي تحقق اين هدف، پرسشي چنين مطرح شده است: ديدگاه هاي معرفت شناسانه وصاف شيرازي درباره مباني علم تاريخ چيست و چه تاثيري در روش تاريخنگاري وي داشته است؟ در پاسخ به اين پرسش فرضيه اي نيز ارايه شده است: بينش معرفت شناسانه وصاف شيرازي درباره مباني علم تاريخ، سبب اتخاذ روش علي، انتقادي، بر پايه بي طرفي تاريخي شده و تاريخنگاري وي را از سطح يک واقعه نگاري به سطحي نزديک به تاريخنگاري علمي ارتقا داده است.
در اين مقاله ضمن مروري بر زندگينامه وصاف شيرازي از ديدگاه هاي او درباره چيستي تاريخ، فايده و هدف معرفت تاريخي و ملاحظات روش شناختي در اثر او سخن رفته است. وصاف به علم بودن معرفت تاريخي باور داشته و تاريخ را از اقسام حکمت دانسته است. او در روش تاريخنگاري خود به دو رويکرد انتقادي و علي توجه داشته و کوشيده است با رعايت بي طرفي تاريخي، اين دو رويکرد را در تاريخ خود به کار بندد. بدينسان او از واقعه نگاري محض فاصله گرفته و بينش تاريخي را از مرزهاي سنتي و رايج آن فراتر برده است.

 نسخه قابل چاپ

بي ترديد، نظام آموزشي، يکي از مهم ترين پايه هاي هر جامعه به شمار مي آيد، که ضمن اثرگذاري بر ديگر نظام هاي اجتماعي، از آن ها نيز تاثير مي پذيرد. دولت پهلوي اول با هدف مدرن سازي کشور، ازجمله اين عرصه رامورد توجه خود قرار داد. از آنجا که هر نظام سياسي داراي شاخصه هايي است، يکي از اصلي ترين شاخصه هاي عصر پهلوي اول ملي گرايي (ناسيوناليسم) بود، که در اين دوره در شکل ميهن دوستي، شاه پرستي، توجه به نژاد آريا و گذشته گرايي با تکيه بر دوران باستان بروز يافت. در اين عصر ميهن دوستي در پيوند نزديک با مولفه هاي شاه پرستي و باستان گرايي قرار گرفت و در بخش هاي مختلف اجتماع آن دوره از جمله نظام آموزشي و به ويژه درتدوين کـتاب هاي درسي تاثير گذاشت.
اين مقاله تبلور پديده ناسيوناليسم در کتاب هاي درسي تاريخ را با تکيه بر مقطع ابتدايي مبناي پژوهش قرارداده است و به اين سوال پرداخته است که پديده ناسيوناليسم در اين دوره چه تاثيري بر محتواي کتاب هاي درسي تاريخ گذاشت. پرسشي که پاسخ آن در "باستان گرايي"، "ميهن دوستي" و"شاه پرستي" به مثابه مظاهر ناسيوناليسم در متون درسي تاريخ جستجو شده است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از جنبه هاي تاريخ نگاري شبه قاره هند، مساعدت فارسي زبانان به اعتلا و رشد اين علم است. بخشي از اين مهم، به وسيله ايرانياني انجام گرفته که به دلايل مختلف به هند مهاجرت کردند. يکي از مهاجران ايراني که در ترقي تاريخ نگاري شبه قاره ايفاي نقش نموده، اسدبيگ قزويني است. وي با تاليف يک اثر کم حجم ولي پرفايده، به نام تاريخ اسدبيگ، توانسته است به تبيين تاريخ سياسي و اجتماعي دوره اي کوتاه از تاريخ هند در اواخر حکومت اکبرشاه و اوايل سلطنت جهانگيرشاه بپردازد. اسدبيگ در تاريخ نگاري، تحت تاثير انديشه و اعتقاداتش و نيز محدوديت هاي خاص محيط زندگي اش قرار داشت. اين تاثيرپذيري، مانع تبيين بهينه واقعيت ها و حقايق گرديده است، با اين حال، با روشنگري هاي ارزنده و ارايه برخي اطلاعات کمياب، به بازسازي بخشي از تاريخ هند مدد رسانده است. در اين مقاله، ابتدا تلاش مي شود که شناخت اجمالي از زندگي مولف تاريخ اسدبيگ و شخصيت و طرز تفکر او به دست آيد. آنگاه با بررسي مندرجات اثر تاريخي وي، به بيان ويژگي هاي تاريخ نگاري کتاب اسدبيگ پرداخته شود. مشخص ساختن چگونگي برخورد مولف تاريخ اسدبيگ با اهالي قدرت، ميزان شجاعت و صراحت وي در بيان واقعيت ها، حد پايبندي او به مستند نويسي و علت جويي وقايع، ميزان اهتمامش در رعايت ترتيب زماني مطالب کتاب، محدود نشدن مولف به تاريخ سياسي و عنايت به تبيين تاريخ اجتماعي و اقتصادي آن روزگار، از جمله نکاتي است که در بحث تاريخ نگاري مطرح مي شود.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله تلاش کرده است تا با ارجاع به تاريخ دانشگاه در تمدن غرب و نيز انديشه هاي فيلسوف فرانسوي، ژاک دريدا، دانشگاه به مثابه يک نهاد، آنگونه که در تاريخ ظهور کرده است، را در مقابل ايده دانشگاه، آنگونه که در فلسفه فهم شده است، قرار دهد و از اين طريق وضع موجود دانشگاه را در مقابل آنچه دانشگاه "در راه" و يا "در حال آمدن" ناميده شده است، قرار دهد. براي به سرانجام رساندن چنين هدفي اين مقاله در پنج قسمت کوتاه که چهار قسمت اول آن به تاريخ دانشگاه و قسمت آخر آن به ايده يا فلسفه دانشگاه اختصاص يافته، سامان پذيرفته است. قسمت اول اين نوشته به دانشگاه پاريس که از طريق توسعه مدارس کليساي جامع اروپاي قرون وسطي، شکل گرفت، اختصاص يافته است. دانشگاهي که براي قرنها هدف آن اين بود که به اهداف جامعه مسيحي ياري رساند. با جدايي مدرن نهاد دولت از نهاد دين (کليسا)، دانشگاهي که به وجود آمده بود تا به ايمان مسيحي خدمت کند، به نهادي تبديل شد که قرار بود خود را وقف خدمت به منافع ملي کند. نماد اين برش از تمدن غرب و اين نوع مواجهه با دانشگاه، دانشگاه آلماني هاله دانسته شده و بررسي آن به قسمت دوم اين مقاله سپرده شده است. بخش سوم نوشته به دانشگاه برلين، که در صدد ايجاد ارايه الگويي از دانشگاه بود که نه در خدمت دين باشد و نه سر سپرده دولت، مي پردازد و عناصراساسي آن را در قالب مفاهيمي نظير " جستجوي حقيقت "، " زندگي کردن با ايده ها" و "تنهايي و آزادي "، برجسته مي سازد.بخش چهارم نوشته به عصرجهاني شدن (اقتصادگرايي) در تمدن غرب مي پردازد. دانشگاهي که اين دوره از تاريخ تمدن غرب را نمايندگي مي کند، دانشگاه آمريکايي فينکس است. فلسفه بنيادي اين دانشگاه، اين است که وظيفه ي اصلي آموزش عالي، آموزش مهارتها و معارف مفيد به "مشتريان" خود است، بدانگونه که بيشترين سوددهي را براي سهامدارانش در بر داشته باشد. منظور از مشتريان در اينجا همان دانشجويان هستند. انديشيدن به تغييراتي که دانشگاه در طول تاريخ هزار ساله خود پذيرفته است، به عهده يک فيلسوف، ژاک دريدا، و پرسش هاي بنيادين او نهاده شده است که: " اگر ما [عناصر دانشگاهي] مي توانستيم بگوييم ما، شايد از خود مي پرسيديم کجا هستيم ؟ چه کساني هستيم ؟ آيا ما مسوول هستيم ؟ در برابر چه کساني و براي چه امري ؟" پرسش هايي که تامل بر آنها در پنجمين و آخرين بخش اين نوشته مورد بررسي قرار گرفته است. مقاله با نتايج و ملاحظاتي پيرامون ضرورت در دستور کار قرار گرفتن تحليل تاريخي و فلسفي دانشگاه، نقد دو ديدگاه عمده بر گرفته از تاريخ دانشگاه (نظرگاههاي سنت گرايان و ترقي خواهان) و از آنجا طرح ديدگاه سومي از دانشگاه بر پايه " دربرگيري ديگري" و نهايتا اشاراتي به جايگاه نهاد دانشگاه در ايران و ضرورت تلاش نظري و عملي دانشگاهيان براي تغيير اين جايگاه پايان يافته است. جايگاهي که هم فهم آن و هم نحوه حرکت دادن آن به سمت وضعي ديگر، به مطالعات بعدي سپرده شده است.

 نسخه قابل چاپ

عصر اخوان الصفا، عصر آشنايي و تعامل فرهنگ ها و تمدن هاي گوناگون با يکديگر بود. اخوان الصفا به اين گوناگوني توجه داشتند؛ به طوري که در نظام فکري آنها عواملي از قبيل تنوع شرايط آب و هوايي، گوناگوني منابع و ثروت هاي طبيعي، شيوه بهره برداري از اين منابع، نوع خوراک و پوشاک و گرايش هاي متنوع به صنايع، گوناگوني اخلاق انسان ها ـ که ناشي از اخلاط و مزاج بدن و تاثيرات بروج و کواکب و شيوه تعليم و تربيت است ـ و همچنين تفاوت اديان گوناگون ـ به عنوان عاملي موثر در نظم و ارتباط و اخلاق اجتماعي ـ و نيز تنوع نظام سياسي مرتبط با شرايع و گوناگوني زبان ها و لغات متعدد، گرايش هاي متفاوت به موسيقي و نهايتا علم، سبب تمايز جوامع و پيدايش فرهنگ ها و تمدن هاي گوناگون مي گردد. تمامي اين عوامل به هم پيوسته اند و بر يکديگر تاثير مي گذارند. در جريان اين تاثيرات آن چه در انديشه اخوان پرنفوذ است، نظام ديني است.

 نسخه قابل چاپ

در قرون نخستين اسلامي ناحيه بيهق از توابع نيشابور بود. در اواخر قرن اول هجري هنگامي که شاه راه خراسان - عراق از مسير کوير مرکزي ايران به بيهق – ري - عراق تغيير يافت، ناحيه بيهق از اهميتي راهبردي برخوردار، و حفظ آن يکي از اولويت هاي حکام خراسان شد. در پي اين تحول، بيهق عرصه شورش ها و منازعات داخلي گرديد. مقاله حاضر به بررسي ريشه هاي اين رقابت ها اختصاص دارد. يافته هاي اين پژوهش نشان مي دهد که سياست حاکمان خراسان در تغيير مکرر کرسي بيهق موجب رقابت و آشفتگي محلي در اين ناحيه مي شد.

 نسخه قابل چاپ

با سقوط فاطميان و به قدرت رسيدن ايوبيان، تحولي مهم مذهب در مصر رخ داد، بدين سان که خلافت اسماعيلي جاي خود را به سلطنتي داد که جزئي از خلافت سني عباسيان و مدافع آن بود. اين تغيير، تحولات اجتماعي و سياسي مختلفي به همراه داشت که بيشتر در جهت اقتدار يافتن جامعه تسنن و به همين جهت، مورد حمايت ايوبيان بود. يکي از مهم ترين جنبه هاي اين تحولات، در نظام آموزش رسمي مصر آشکار گشت. در تحول نظام آموزشي مصر که به گسترش مدارس و تعميم تسنن در جامعه انجاميد، شماري از عالمان ايراني نقش اساسي داشتند. نفوذ اين افراد در نهاد آموزش مصر، ضمن ايجاد برخي دگرگوني هاي فکري و اجتماعي، مانند گسترش کلام اشعري، به تربيت طبقه اي جديد از نخبگان مصري انجاميد و خلا نخبگان در جامعه تسنن مصر را که در پي دو قرن سلطه فاطميان ايجاد شده بود، جبران كرد.

 نسخه قابل چاپ

در طي قرن هفتم هجري، مغولان بخش بزرگي از سرزمين هاي شرق اسلامي را تحت سيطره خود گرفته در بر صحنه سياسي و اجتماعي اين سرزمين ها حضوري مسلط يافتند. آنان اقوامي بودند با زبان، فرهنگ، تعلقات آب و هوايي، سنت هاي کوچ رويي و ذهنيت هاي معماري متفاوت؛ از اين رو در شهرک هايي که در کنار شهر پايتخت هاي خود بنا کردند، پرده منقوش فرهنگي خود را بر روي آن کشيدند، ولي باز اقليت هاي قومي کوچکي بودند. اما اين تمايز قومي و هويت فرهنگي مغولان با شيوه تسامحي که در زمان غازان خان (حک: 694-703ه.) منجر به گزينش دين اسلام گرديد، تفاوت بارزي يافت. اين اعتقاد ديني با ماهيت فرهنگي اي که اساسا ايراني بود، تقويت شد و قوام گرفت و فرهنگ مغولان را از معماري تا ديني از آبشخور فرهنگ ايراني - اسلامي سيراب کرد. کوس اين تحول فرهنگي با ساخته شدن شهرک غازانيه تبريز در قلمرو ايلخانان طنين انداز شد. ساختار و کارکردهاي اين شهرک نشان دهنده تغييرات عمده اجتماعي- اعتقادي و سياسي رخ داده در ميان مغولان بود. اين چنين بود كه فرهنگ عشيره اي مغول که تنها در ميان قبايل صحراگرد و در عرصه کارزار و غارت مي توانست قدرت نمايي نمايد، در جدال تمدني و فرهنگي و حکومت که چيزي براي ارائه نداشت، آرام آرام رنگ باخت.

 نسخه قابل چاپ

کنزالدرر و جامع الغرر کتابي است در تاريخ عمومي، تاليف يکي از ترکان نه چندان پرآوازه در دوره مماليک مصر به نام ابن آيبک دواداري، که آن را در نه جلد فراهم آورده است و از اين طريق يک دوره تقريبا کامل از تاريخ سلسله هاي مصر پس از اسلام را تا زمان خود ارائه كرده است. آگاهي دقيق نويسنده از رويدادهاي دوره مماليک كه ناشي از ارتباط ويژه نويسنده با حكومت و حضور او در دربار و دسترسي وي به استاد دولتي بوده، در دو جلد واپسين كتاب انعكاس يافته است. مسائل سياسي، ادبي و نظامي محورهاي عمده نويسنده در طرح گزارش هاي تاريخي اند، ولي از موضوعات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي نيز غفلت نکرده است. در اين مقاله ويژگي ها، نقاط قوت و ضعف کنزالدرر بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

غلامان و کنيزان در عصر قاجار در ايران از نژادها و قوميت هاي مختلفي چون آفريقايي، قفقازي (ارمني، گرجي و چرکس)، ترکمن، بلوچ، کرد و حتي فارس بودند. معمولا اسارت در جنگ ها و تهاجمات ناگهاني منبع اصلي تامين غلام و كنيز، به ويژه از ميان ترکان و اهالي منطقه قفقاز و ماوراي آن بوده است. با سلب حاكميت ايران بر منطقه قفقاز توسط روس ها، ورود غلامان و کنيزان از آنجا به ايران بسيار كاهش يافت و در مقابل، ورود غلام و کنيز آفريقايي از طريق جنوب ايران افزايش چشمگير يافت. اين جريان با وجود قراردادهاي منع برده فروشي و نظارت جدي کشتي هاي ضد برده فروشي نيروي دريايي انگليس در خليج فارس، تا اواسط قرن 14ق ادامه پيدا کرد. مقاله حاضر پس از مشخص کردن مراکز و منابع اصلي تامين غلام و کنيز، به بررسي و تشريح چگونگي اين جريان در مناطق مزبور پرداخته است.

 نسخه قابل چاپ

در دوره قاجاريه، اقتصاد و جامعه سنتي در ناحيه بسطام و شاهرود تحت تاثير عوامل محلي و بيروني دستخوش تحولات چشمگيري شد. پژوهش حاضر به بازخواني کتابچه دستورالعمل جمع و خرجِ بسطام و شاهرود (1294- 1295 ه) و نيز تحليل اطلاعات و آمار آن اختصاص دارد تا بر بخشي از تحولات محلي شاهرود در دوره مذکور پرتوي افكند. اين پژوهش نشان مي دهد که در عهد قاجاريه، به موازات تحول اقتصاد محلي (تجارت و کشاورزي)، عايدات حکومت مرکزي از ناحيه شاهرود در حالي افزايش مي يافت که از يک سوي بار عمده ماليات بر دوش روستائيان بود، و از سوي ديگر چيزي از اين افزايش درآمد به خزانه مرکزي نمي رسيد، زيرا مخارج و هزينه هاي محلي بيش از عايدات مالياتي آن بود.

 نسخه قابل چاپ

سلفيان تکفيري، گروه هايي از مسلمانان اند که به علت پاره اي از انديشه ها، از جانب مخالفانشان به اين نام مشهور شده اند. خاستگاه نخستين اين گروه ها مصر است و سپس انديشه هاي آنان به ديگر کشورهاي مسلمان سرايت کرد. پس از الغاي خلافت عثماني و فروپاشي آن در 1924 و وقوع برخي تحولات فرهنگي، سياسي و اقتصادي در مصر، به تدريج، انديشه تشکيل حکومت اسلامي به عنوان بديلي براي نهاد خلافت در ميان گروه هاي مسلماني که هويت خود را در معرض نابودي مي ديدند، مطرح شد. اين گروه ها که به طور عمده منشعب از نهضت اخوان المسلمين، و ملهم از رويکردهاي آن بودند، در دهه شصت، هفتاد و هشتاد ميلادي عرصه سياسي ـ اجتماعي مصر را زير تاثير خود قرار دادند. از مهم ترين گروه هاي سلفي جديد مي توان به تنظيم الفنيه العسکريه، جماعه المسلمين يا جماعه التکفير و الهجره، و جماعه الجهاد اشاره کرد. اين مقاله مي کوشد با بيان خاستگاه و انديشه هاي سلفيان جديد معرفي مهم ترين گروه ها و رهبران آنها، علت شهره شدن اين گروه ها به «تکفيري» يا «الجهاديون» را بررسي کند.

 نسخه قابل چاپ