بانک مقالات تاریخ

خليج فارس و درياي عمان با بهره مندي از يک سلسله ويژگي هاي خاص طبيعي و سياسي، چون قرار گرفتن در قلب خاورميانه پرتنش و بهره مندي از ذخاير گران بهاي انرژي و سرمايه حاصل از آن و اتصال به سرزمين هاي بري و بحري، مجاورت با حوزه قفقاز و بين النهرين و هلال خصيب، داشتن سواحل طولاني، بريدگي هاي فراوان، عمق کافي آب و نفوذ آن در خشکي و بنادر و جزاير متعدد از اهميت فراواني در استراتژي هاي تدافعي و تهاجمي نظاني برخوردار است. اين جايگاه که از ادوار کهن وجود داشت در قرن نوزده و بيستم مورد تاکيد انديشمندان ژئوپولتيک جهان قرار گرفت. بر اين اساس جايگاه فوق استراتژيک اين حوزه ضمن تاثيرگذاري بر ساير تحولات منطقه اي و فرامنطقه اي حفظ خواهد گرديد.

 نسخه قابل چاپ

تاريخ ايران در دوره قاجار همواره به دليل داشتن منابع مهم تاريخي در تمامي حوزه ها اعم از تاريخ عمومي، تاريخ اختصاصي، سفرنامه ها و... از اهميت ويژه اي در ميان مورخين برخوردار است و در اين ميان نگاهي نوين به تاريخ هاي محلي مي تواند ابعاد جديدي را در حوزه تاريخ به تصوير كشد.
سمنان يکي از شهرهاي با پيشينه کهن در تاريخ ايران است. به نظر مي رسد استقرار اين شهر در مسير يکي از راه هاي اصلي تجاري و زيارتي و نزديکي آن به پايتخت قاجاريه مي توانست در توسعه سمنان موثر بوده باشد. با اين حال داده هاي پراکنده تاريخي نشان مي دهد که تعداد جمعيت سمنان در دوره مورد نظر، علي رغم توسعه محلات، روند نزولي داشته است. اين پژوهش به دنبال شناسايي علل اين امر و ارزيابي مهم ترين مؤلفه هاي تاثيرگذار در ثبات و کاهش تعداد جمعيت سمنان در اوايل دوره قاجاريه است.

 نسخه قابل چاپ

بازارهاي شهري، پس از شکل گيري زندگي و تثبيت ساختار شهري، نظم مشخصي به خود گرفتند و فعاليت بازاريان نيز در چهارچوب تشكيلات صنفي صورت مي گرفت. اصناف با نظر به ماهيت حكومت ها و چگونگي ساخت سياسي در ايران، ماهيت مستقل نداشتند اما پيدايش و تداوم فعاليت آنها با اهداف حكومتي و ساختار اجرايي آن در پيوند بود. ناظران بازار و روساي اصناف از طريق مناصب حكومتي تعيين مي شدند و به عنوان جزيي از اجزاي حكومت ها به منظور اداره آسان تر شهر در خدمت طبقه حاكمه بودند. گاه به اقتضاي وضع سياسي حاكم، اصناف نيز مانند ديگر گروه هاي شهري فرصتي پيدا مي كردند تا فعاليت هاي خود را منظم نموده تشكيلات خود را كارآمدتر كنند. عصر ايلخاني يكي از همين محدود موارد معدودي بود كه در آن از سر اجبار و در جهت حفظ هستي و يا به اختيار و در جهت پويايي بيشتر، فعاليت تشكيلاتي اهل بازار منظم تر شده و حوزه فعاليت هاي آنها گسترش يافته بود. بررسي زمينه هاي اين امر و دلايل پويايي فعاليت اصناف در اين عصر و جايگاه آنها در ساختار حيات شهري، مسائلي هستند كه در اين پژوهش مورد بررسي قرار مي گيرند.

 نسخه قابل چاپ

خواجه رشيدالدين فضل اله همداني وزير بزرگ ايلخانان مغول، يکي از پرکارترين مورخان و نويسندگان در پيشينه تاريخي ايران است. آثار خواجه رشيدالدين به لحاظ مسووليت ها و جايگاه اداري او و همچنين به دليل آشنايي و تبحر او در برخي علوم از جمله پزشکي و کشاورزي، حائز اهميت است. شناخته شده ترين اثر او کتاب جامع التواريخ است. اين اثر گذشته از اهميت و جايگاه آن براي مطالعه در تاريخ کشاورزي و دانش هاي مرتبط با آن، مي تواند به منظور شناخت اوضاع تاريخي و جغرافيايي دوره ايلخانان مغول نيز مورد استفاده قرار گيرد.
در اين مقاله تلاش شده است تا ضمن تبيين جايگاه اين اثر در تاريخ کشاورزي، وجوه اهميت آن در شـناخت اوضاع تاريخي و جغرافيايـي دوره خواجه رشيدالدين فـضل اله و تقسيم بنـدي اين داده هاي تاريخي، مورد توجه قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

در دوره قاجار بندر بوشهر در کرانه شمالي خليج فارس معتبرترين بندر تجاري و دروازه جنوبي ورود تمدن مغرب زمين به شمار مي رفت.
به دنبال تحولات فرهنگي دوره ناصري و مظفري با رشد شتابان مدرسه سازي جديد که با همت مرداني چون ميرزاحسن رشديه همراه بود در بندر بوشهر هم با تلاش احمدخان دريابيگي حکمران بنادر خليج فارس و با همکاري برادران سعادت مدرسه اي جديد در سال 1317 ه.ق./ ???? ه.ش. تاسيس شد که به دليل خدمات فرهنگي و نقش معلمان و دانش آموزان اين مدرسه در افتتاح مدارس جديد در جنوب ايران اين مدرسه به لقب «مادر مدارس جنوب ايران» مشهور شده است.
مقاله حاضر نگاهي به روند شکل گيري اين موسسه آموزشي جديد و تحولات فرهنگي آن از آغاز تاسيس تا پايان سلطنت پهلوي اول دارد.

 نسخه قابل چاپ

پيروان دين زرتشتي در ايران پس از اسلام موقعيت خود را به نفع مسلمانان از دست دادند. اينان تا دوران قاجاريه در ايران با تحمل مشکلات فراوان حضور داشتند. محدوديت هايي که زرتشتيان با آن مواجه بودند مانع از آن مي شد تا بتوانند در امور کشوري نقشي بر عهده داشته باشند، اين در حالي است که پارسيان؛ يعني هم کيشان زرتشتيان ايران؛ در هند توانستند جايگاهي مناسب براي خود رقم بزنند. پارسيان به خصوص از اوايل قرن نوزدهم ميلادي تحت توجهات بريتانيا به لحاظ اقتصادي پيشرفت هاي فراواني نمودند و بدان جايگاه رسيدند که زبانزد خاص و عام شدند. قدرت اقتصادي پارسيان زمينه را براي کمک هاي آنان به ديگران فراهم نمود و در اين بين زرتشتيان ايران هم از آن بهره مند شدند. در اقدامي عملي پارسيان انجمني به نام «انجمن بهبودي حال زرتشتيان ايران» به وجود آوردند که اين انجمن نماينده اي به نام «مانکجي ليمجي هوشنگ هاتريا» را به ايران فرستاد تا اقداماتي در بهبود حال زرتشتيان ايران انجام دهد. اقدامات مانکجي هاتريا در ايران جنبه هاي مختلفي از جمله سياسي و اجتماعي و فرهنگي را در برمي گرفت که بررسي آن موضوع اين مقاله خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

با فروريختن کاخ هاي عظيم غزنوي و ظهور سلجوقيان، افق هاي جديدي در عرصه هاي سياسي، اجتماعي، فکري و فرهنگي در ايران پديدآمد. گسترش قلمرو جغرافيايي، ايجاد مدارس نظاميه، رونق کانون هاي ادبي و توسعه و تعدد آنها در آذربايجان، ري، همدان، اصفهان و آسياي صغير و وجود نظام پيچيده ديواني با آداب و رسوم خاص و در نهايت کمال نثر فني و کتابت مکاتيب، از جمله آن پديده هاست. در ميان موضوعات يادشده، فن انشا و کتابت مکاتيب، به لحاظ اسلوب و شرايط خاص و وفور آثار از نظر تاريخي و فرهنگي، اهميت ويژه اي دارد. مورخان در تدوين و تحليل وقايع تاريخي عهد سلجوقي، از آشنايي و آگاهي با مصدر انواع مکتوبات اين دوره، طرز کتابت و شيوه هاي مرسوم آنها به عنوان اسناد دست اول و قابل اعتماد، ناگزيرند و اديبان در بررسي انواع نثر و بازنمود ظرايف هنري مربوط، نمي توانند از اين مهم صرف نظر کنند. به گونه اي که مي توان اين دوره را به لحاظ تاريخي، عهد کمال ديـوانسالاري و بـه لحاظ ادبي و فرهنـگي، دوره اوج کتابت نامه ها و نثر فني ناميد.
اين مقاله به بررسي وجوه مختلف انشاي مکتوبات فارسي عصر سلجوقي مي پردازد. مهم ترين مباحثي که در آن طرح شده است و از نظر تاريخي و ادبي اهميت شاياني دارد، به اختصار به قرار زير است:
ـ بررسي ديوان طغرا که ديوان رسايل و انشا جزو آن بوده است؛
ـ معرفي دبيران معروف آن دوره؛
ـ آداب کتابت مکتوبات؛
ـ ادوات و ابزارهاي لازم براي کتابت؛
ـ شيوه هاي کتابت، شکل شناسي مکاتيب و انواع آنها.

 نسخه قابل چاپ

در نيمه اول قرن نوزدهم ميلادي تبريز با توجه به موقعيت جغرافيايي و امتيازات سياسي ـ اقتصادي خود كانون ترقي خواهي و نوجويي ايران به حساب مي آمد. جنگ هاي ايران و روسيه و مديريت بحران حاصل از آن به دست رجال دارالسلطنه تبريز، استقرار سفراي دولت هاي اروپايي در اين شهر، نزديكي به تمدن اروپايي و همجواري با روسيه و عثماني، تبريز را به دروازه ورود علوم و فنون و آثار و محصولات اروپايي تبديل كرد و از سوي ديگر جمعيت فراوان و منابع عظيم اقتصاد متكي بر كشاورزي و دامداري در كنار نيروي كار ارزان و مزيت استقرار بر سر راه هاي زميني اروپا به ايران كه شامل مسيرهاي تبريز ـ طرابوزان و تبريز ـ تفليس مي شد، اين شهر را كانون ثقل تحولات سياسي ـ اقتصادي كشور ساخت. در همين زمان بانيان دارالسلطنه تبريز به دنبال يافتن علل پيشرفت مغرب زمين و انحطاط و عقب ماندگي كشور خود برآمدند. اعزام نخستين دانشجويان ايراني به اروپا و تاسيس اولين كارخانه هاي صنعتي در آذربايجان و آوردن دستگاه هاي چاپ، ترجمه و نشر كتاب هاي جديد، تاسيس نخستين نمونه هاي مدارس اروپايي در اين شهر را مي توان به عنوان نمادهايي از تبديل تبريز به كانون ترقي خواهي و نوجويي ايران قلمداد كرد.

 نسخه قابل چاپ

هدف از اين پژوهش، تحليل نظريه آر. جي. کالينگوود درباره تاريخ براي نشان دادن ابهام هايي اساسي در آن است. ابهام هايي که به باور نگارنده، دال بر وجود تعارضي ناگزير ميان دو اصل بنيادين معرفت شناسي کالينگوود است، يعني قول به تاريخيت ذهن و حيات آدمي و باور به امکان بازآفريني دقيق گذشته از طريق عنصر پيشيني تخيل تاريخي. با وجود اين، با علم به تفسيري بودن نتايج خويش، راه را براي تاملات بيشتر باز خواهيم دانست.

 نسخه قابل چاپ

روش ابن خلدون در مطالعات تاريخي در اصل بر پايه نقد و ارزيابي روش هاي تاريخ نگاري اسلامي شکل گرفته است. او بعد از نقد همه جانبه و به خدمت گرفتن برخي سنت هاي فکري نهفته در تاريخ نگاري اسلامي، روش ابداعي خود را در نقد و ارزيابي اخبار تاريخي، يعني انطباق اخبار تاريخي با واقعيات تاريخي مطرح مي کند.
وي در اين روش براي رسيدن به شناخت تاريخي منظم و منطقي منطبق با واقعيات تاريخي، با پيوند دادن استدلال هاي فلسفي و روش هاي منطقي با معرفت تاريخي، روش هاي استقرا و قياس را در تحليل پديده هاي تاريخي به کار مي گيرد. استفاده از اين روش ها، ابن خلدون را به سطحي از شناخت پديده هاي تاريخي مي رساند که با آن به ابداع و درک مفاهيم و الگوهاي نظري در تبيين پديده هاي تاريخي دست مي يابد.
درواقع غايت نظام روش شناسي ابن خلدون، طرح مفاهيم و نظريه هاي جامعه شناختي در بررسي پديده هاي تاريخي و گام نهادن در عرصه جامعه شناسي تاريخي جوامع اسلامي از طريق پيونددادن روش ها و نتايج علم عمران (جامعه شناسي) و موضوع هاي علم تاريخ است. مفاهيم و نظريه هايي که بر اساس روش هاي منطقي و عقلاني جامعه شناختي و معرفت تاريخي حاصل از تحليل علي پديده هاي تاريخي موضوع مطالعه، يعني همان عناصر عمران يا اجتماع انساني شکل گرفته اند.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله درصدد است تا ضمن فراهم آوردن خطوط اصلي شعبه نسبتا تازه ياب تاريخ نگاري زنان و قراردادن آن در سير کلي تاريخ نگاري مدرن، به اين پرسش پاسخ گويد که چرا، عليرغم گذشت دو قرن از پيدايش تاريخ نگاري پوزيتيويستي فون رانکه و پيدايش شعب مهمي، نظير تاريخ نگاري فرهنگي و اجتماعي، تاريخ نگاري زنان عمر کوتاهي کمتر از نيم قرن دارد.
براي پاسخ به اين پرسش، نخست به تبيين سه رويکرد مهم تاريخ نگاري مربوط با تاريخ نگاري زنان مي پردازيم و سپس در بخشي مفصل تر، اهم ويژگي هاي تاريخ نگاري زنان را بررسي مي کنيم. پاسخ کلي به پرسش اصلي مقاله – که تحليل آن در آخرين قسمت مقاله انجام شده است - در غفلت عمومي مکاتب تاريخ نگاري (سياسي، فرهنگي و اجتماعي) از موضوع زنان از يک سو و آگاهي زنان از حقوق خود و در مرکز توجه قرار گرفتن اين حقوق در اثر پيدايش جنبش هاي فمينيستي از ديگر سو جست وجو شده است و مستندات آن يکايک برشمرده شده و مورد تحليل قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

تاريخ يکي از رشته هاي مهم آموزشي در علوم انساني و علم پايه در علوم اجتماعي است که در بيشتر دانشگاه هاي کشور تدريس مي شود. شيوه هاي سنتي آموزش به تاريخ سياسي پرداخته و از جنبه هاي مختلف حيات اجتماعي انسان غافل مانده اند. همچنين پژوهش هاي تاريخي در نظام سنتي مبتني بر اسناد سياسي در لاکي محافظه کارانه فرو رفته است و نمي تواند به مسايل امروز جامعه و انسان پاسخ دهد.
لزوم تغيير ديدگاه در آموزش و پژوهش تاريخ به منظور کارآمد کردن اين علم از ضرورت هاي مهم و اساسي در دانشگاه هاست. اين کار مي تواند با برنامه ريزي هاي علمي و دقيق و برگزاري دوره هاي آموزشي و کنفرانس هاي علمي ميسر شود و توسعه کيفي آموزش و پژوهش تاريخ و به تبع آن رشد علم تاريخ را در پي داشته باشد. اين مقاله تلاشي براي نشان دادن چشم اندازها، انتظارها و راه کارهاي علمي براي توسعه کيفي در رشته تاريخ است.

 نسخه قابل چاپ

در فاصله تاسيس دولت قاجار تا پايان سلطنت فتحعلي شاه (صدر قاجار) وقايع نگاران و مورخان زيادي ظهور کرد. آن ها تاريخ هايي با ارزش هاي متفاوت نوشتند و تاريخ نويسي در اين دوره را از حيث کمي و در پاره اي موارد از حيث کيفي به توسعه و ترقي نسبي رساندند. ميرزا فضل اله خاوري شيرازي، در سال آخر سلطنت فتحعلي شاه آخرين اثر در تاريخ نويسي صدر قاجار را با نام تاريخ ذوالقرنين نوشت. سبک و رويه خاوري در نوشتن تاريخ ذوالقرنين، اثر او را در ميان تواريخ صدر قاجار که بيشتر آن ها در رديف تاريخ نويسي سنتي ايراني قرار مي گيرند، متمايز و متفاوت کرد. خاوري بر پاره اي از ويژگي هاي تاريخ نويسي سنتي و وقايع نگاري هاي مرسوم وفادار بود، اما ويژگي هاي سبک او، تاريخ نويسي را از حد وقايع نگاري صرف و مرسوم فراتر برد، او را در جايگاه برجسته اي نشاند و در سرنوشت آينده تاريخ نويسي عصر قاجار نيز تاثير نهاد. اين ويژگي ها عبارت اند از: سبک، نثر و زبان ساده و روان و پرهيز از لفاظي هاي ادبي و بيهوده گويي مرسوم در گزارش حوادث، اهتمام مورخ به تحليل و تعليل رويدادها و از همه مهم تر، تاکيد بر ضرورت اصلاح شيوه تاريخ نويسي، ورود او به حيطه انتقاد تاريخي و حضور محسوس مورخ در پس گزارش هاي تاريخي، شناختي نو از تاريخ و تمدن و نظام هاي جديد سياسي اروپا.

 نسخه قابل چاپ

پرداختن به فلسفه تاريخ و نيز برانگيختن صاحبان علم و خرد به تفکر درباره تاريخ، از دغدغه هاي استاد مطهري بود. وي در حوزه مسايل معرفت شناسي تاريخي مباحث گسترده اي دارد و درباره فلسفه علم تاريخ و به ويژه تعريف ها و مفاهيم تاريخي نيز صاحب آراي گوناگوني است. اين پژوهش مي کوشد با استفاده از روش توصيفي و تحليلي و از راه مراجعه مستقيم به آثار مطهري، به معرفي، نقد و بررسي آراي او در اين زمينه بپردازد.
بر اساس دستاوردهاي اين تحقيق، به دليل اتکاي مطهري بر چند مبناي متفاوت معرفتي، مباحث او در حوزه فلسفه تاريخ، حاوي تناقض ها و نارسايي هايي است. شايد علت اصلي اين امر، فقدان تخصص تاريخي او، به ويژه در حوزه فلسفه علم تاريخ باشد، عرصه اي که به علت کثرت مشغله هاي فکري مطهري، زمينه لازم براي ورود او به آن فراهم نيامد. به علاوه، خاستگاه اين علم غرب است و در روزگار او بسياري از آثار مربوط به آن، به زبان فارسي ترجمه نشده بود. اما به علت اشراف مطهري به نظرگاه هاي اسلام و تسلط او بر فلسفه اسلامي، آراي او در حوزه فلسفه نظري تاريخ از استحکام، قوت و جذابيت فراوان برخوردار است.

 نسخه قابل چاپ

تهاجم ويرانگر مغول و فروپاشي خلافت بغداد با وجود پيامدهاي گوناگون سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در تاريخ ايران دوران اسلامي از منظر بررسي فرايند بازسازي هويت و موجوديت سياسي ايراني از جايگاه ويژه اي برخوردار است. بازنمايي مفهوم ايران در متون تاريخي، جغرافيايي و ادبي اين دوره و بازتاب نظري و عملي فرهنگ سياسي ايراني و الگوي ملکداري ايران از جمله ويژگي هاي مهم اين دوره تاريخي به شمار مي آيند. بي ترديد متون تاريخي و نوشته هاي مورخين بزرگ اين دوره تاريخي از حوزه هاي بسيار مهم بروز و بازتاب اين مفاهيم و افکار و انديشه ها به شمار مي آيند. ناصرالدين منشي کرماني به عنوان يکي ازمورخان برجسته دوره مغول به سبب تاليف آثار مهمي چون «سمط العلي للحضره العليا» و «نسائم الاسحار من لطائم الاخبار» از جمله مورخين برجسته تاريخ ميانه ايران به شمار مي آيد که به سبب پاره اي ويژگي هاي تاريخنگاري و پردازش موضوعي مي توان افزون بر داده هاي تاريخي ويژه، با بررسي و جست و جو در نوشته هاي او مفاهيم مهمي درباره ايران و تفکر ايراني و بازتاب الگوي نظام سياسي ايران شناسايي کرد. از اين رو مقاله حاضر تحت عنوان «بازتاب مفهوم ايران و انديشه ايراني در آثار ناصرالدين منشي کرماني» با روش توصيفي و تحليلي و برپايه مطالعات اسنادي و کتابخانه اي با چنين رويکردي به بررسي موضوع مي پردازد. اين مقاله پس از مقدمه، روش ومفاهيم و مروري بر زندگي ناصرالدين منشي کرماني و آثار و نوشته هاي او بازتاب ايران و هويت ايراني رادر اين آثار و نگرش او را درباره نهاد شاهي، ويژگي ها و کارکردهاي آن، وزارت، نظم سياسي اجتماعي و توازن عناصر موثر در ساخت قدرت بر پايه منطق تبيين تاريخي او در « سمط العلي للحضرة العليا» و «نسا ئم الاسحار من لطائم الاخبار» مورد بررسي قرار مي دهد.

 نسخه قابل چاپ