بانک مقالات تاریخ

جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران يکي از رويدادهاي تاريخي مهم حيات سياسي است که طي آن ايرانيان به صحنه سياست آمدند تا نه تنها ريشه استعمار خارجي را براي هميشه بسوزند بلکه راه را براي عمران و آبادي کشور هموار نمايند. متاسفانه اين آرزو به نتيجه موثر خود نرسيد. تاکنون نويسندگان فراواني از زواياي مختلف علل و عوامل شکست را بررسي کرده اند. در اين نوشته تلاش شده است زاويه اي جديد در کنار نگاه هاي گذشته بر بنياد تحليل گفتمان گشوده شود. منطق اصلي اين بحث عبارت است از اين مهم که چگونه «استيفاي حقوق ملت ايران» در سال هاي جنبش نفت، مفهومي برابر با «ملي کردن» يافت. با عنايت به متن تاريخي سال هاي ملي شدن صنعت نفت، تحليل گفتمان کمک مي کند تا فهمي واقع بينانه از عملکرد منطق مليون ايراني در برابر منطق انتقال گرانه دشمنان آنها داشت. علل و عوامل بنيادين مطرح شده در اين نوشتار نشان مي دهد که مليون ايراني راهبردهاي عميق و قابل پيش بيني در قبال ايالات متحده و به ويژه انگلستان نداشتند. با برملا شدن اين ضعف ها و علل و عوامل بنيادين، مليون فاقد ابتکار عمل هاي واقع بينانه بودند، ابتکار عمل هاي واقع بينانه اي که مي توانست ابهام گفتماني را وارد دوره اي جديد نمايد. دوره جديد مي توانست به گونه اي مطرح شود که بنياد جنبش ملي شدن صنعت نفت به قوت خود باقي بماند و دشمنان ايران را دچار انفعال گرداند. اين مهم انجام نشد و اندک اندک شکست گريبان جنبش ملي را گرفت.

 نسخه قابل چاپ

يکي از مهم‌ ترين عوامل عقب ماندگي ايران عصر قاجار از دولت ‌هاي اروپايي را بايد کمبود جمعيت و خالي بودن بخش اعظم اين کشور از جمعيت دانست که دليل عمده آن وجود بيماري ‌هاي همه ‌گير مانند طاعون و وبا بود. شيوع آنها بيشتر به واسطه عدم کنترل به موقع به وسيله تدابيري از جمله ايجاد قرنطينه بود. قرنطينه به عنوان يكي از راه‌ هاي جلوگيري از شيوع بيماري همواره از قديم مورد توجه تمامي كشور‌هاي پيشرفته بوده است. در ايران هم از گذشته با قرنطينه آشنا بوده ‌اند؛ ولي هيچ‌ گاه اصول آن به صورت علمي، موثر و كارآمد اجرا نشده بود که دلايل مختلفي داشت. در اين ميان، دو کشور روسيه و انگليس به دلايل گوناگون مايل به ايجاد قرنطينه در مرزهاي ايران، به خصوص در بنادر خليج فارس، بودند. حجم فراوان مبادلات تجاري بين ايران و انگليس و هم ‌مرزي ايران با كشور هندوستان، كه مهم ‌ترين کانون اقتصادي بريتانيا در آن زمان بود، از جمله دلايل علاقه اين كشور به ايجاد قرنطينه و جلوگيري از شيوع بيماري ‌هاي همه‌ گير در بنادر جنوبي ايران بود. روسيه نيز علاقه ‌مند بود که در مرزهاي خراسان و هندوستان با ايجاد قرنطينه بر اوضاع کنترل داشته باشد.
در اين مقاله سعي بر اين است كه ضمن تعريف قرنطينه، به صورت گذرا به تاريخچه و لزوم ايجاد آن در ايران پرداخته شود و سپس با تكيه بر اسناد و منابع، مشكلاتي كه بر سر راه اجراي آن وجود داشت بررسي گردد. در قسمت پاياني اين نوشتار، اقدامات ايران و انگليس در راستاي ايجاد قرنطينه در بنادر جنوبي ايران بررسي خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

با ورود اسلام به ايران و به موازات گسترش آن، زرتشتيان با محروميت ‌هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي مواجه گرديدند. در نتيجه، تعدادي از آنان به دين اسلام گرويدند و تنها گروه اندکي به آيين خويش باقي ماندند و در سرزمين آبا و اجدادي خود اقامت گزيدند. با وجود کاهش تعداد زرتشتيان در ايران تا دوران قاجاريه، در اواخر اين دوره آنان نقشي مهم را در امور اقتصادي کشور بر عهده داشتند. بنيان تجارتخانه ‌هاي مهمي چون جمشيديان، جهانيان و يگانگي در اين دوره بيانگر قدرت اقتصادي زرتشتيان است. اين تجارتخانه‌ ها به امور مختلفي از جمله صرافي، بانکداري و زمينداري مي ‌پرداختند و با توجه به اشتهار به درستکاري و نيک‌ کرداري، که زرتشتيان بدان معروف بودند، مورد اعتماد مردم و حکومت وقت واقع شدند. با به ثمر رسيدن نهضت مشروطيت، زرتشتيان به عنوان يکي از اقليت ‌هاي ديني، ارباب جمشيد را، که نفوذ اقتصادي بيشتري داشت، به نمايندگي خود راهي مجلس شوراي ملي نمودند. بدين ترتيب، پس از گذشت چندين قرن جامعه زرتشتي ايران از انزوا بيرون آمد. اما رونق تجارتخانه‌ ها چندان دوام نياورد و مداخلات خارجيان از جمله روس ‌ها باعث رکود و ورشکستگي آنان گرديد.

 نسخه قابل چاپ

در سال ‌هاي اخير و به دنبال نگارش تاريخ ‌هاي مبتني بر داده ‌هاي شفاهي، بسياري خواسته يا ناخواسته سنت شفاهي و تاريخ شفاهي را با هم يکي انگاشته و در تعريف معنا و تبيين اصطلاح تاريخ شفاهي دچار سهوهايي بنيادي شده ‌اند. گردآوري داده ‌هاي تاريخي بر اساس روايات و اخباري که سينه به سينه نقل شده ‌اند پيشينه‌ اي به مراتب طولاني ‌تر از روش علمي تاريخ شفاهي؛ يعني، گردآوري اطلاعات تاريخي بر مبناي مصاحبه هدفمند، فعال و آگاهانه دارد.
تاريخ شفاهي تفاوت ‌هايي بنيادي با سنت شفاهي دارد. سنت شفاهي شيوه و راه انتقال سازوکارهاي فرهنگي و عمومي از نسلي به نسل ديگر است. اگر چه سنن شفاهي در جوامع گوناگون شباهت ‌هايي با يکديگر دارند، عواملي چون گوناگوني نژاد، اختلاف مذاهب و جغرافياي طبيعي و انساني تفاوت‌ هايي اساسي در آنها ايجاد کرده است.
تاريخ شفاهي، که امروزه در گردآوري شواهد، مدارک و توليد اسناد از روش‌ هاي علمي بهره‌ مي ‌برد، در تحقيقات خود به طور عمده از روش مصاحبه استفاده مي‌ کند. از اين شيوه زماني به طور گسترده و علمي استفاده گرديد که ضبط صوت ‌هاي قابل حمل اختراع شد و ذخيره ‌سازي شاهد گفتاري را ممکن نمود. همچنين تداوم و توسعه دموکراسي در دنياي مدرن، عملکرد اين شيوه را به تمامي طبقات و اقشار جامعه مدني گسترش داد. بنابراين، در اين مقاله ضمن بازکاوي سنت شفاهي و پيشينه آن در جوامع مختلف و تبيين ويژگي ‌ها و کارکردهاي اساسي آن، به مقايسه تحليلي سنت شفاهي با روش علمي تاريخ شفاهي پرداخته مي ‌شود.

 نسخه قابل چاپ

توسعه ساختار نظامي از نمادهاي مشخص حاکميت پهلوي در دهه 50 ه.ش / 70 م بود. دولت پهلوي با پذيرش نقش جديد سياسي و امنيتي، تحت تاثير مجموعه عوامل به هم پيوسته بين ‌المللي و داخلي به سرعت به کانون توجه غرب تبديل گشت و به صورت کاملا شتاب ‌آلود به قدرت نظامي عمده ‌اي دست يافت. نتيجه اين دگرديسي، افزايش تحرکات و مداخلات نظامي و سياسي منطقه‌ اي و فرامرزي ايران در دهه واپسين حکومت پهلوي بود. هدف از اين نوشتار بررسي نظامي ‌گري و تاثيرات آن بر سياست خارجي دولت پهلوي دوم است. بر اين اساس، بالا رفتن جايگاه نظامي گري در سياست داخلي و روابط خارجي، با تحميل هزينه‌ هاي سنگين مالي و تبعات سوء منطقه‌ اي، روند تضعيف و فروپاشي دروني سياست خارجي رژيم پهلوي را شتاب بخشيد.

 نسخه قابل چاپ

محور بنيادين اين پژوهش بر يافته‌ هايي استوار است که از پاسخ به پرسش ‌هاي به‌ دست آمده ‌اند: 1. قيام شريک بن شيخ ‌المهري در اثر چه عواملي پديد آمد و در پي چه اهدافي بود؟ 2. ماهيت فکري، مذهبي و اجتماعي اين قيام چگونه بود؟ 3. سرنوشت اين قيام چگونه رقم خورد و چرا؟
اين قيام، که در ماه‌ هاي آغازين خلافت عباسي در سال 1323 ه.ق در ماوراالنهر اتفاق افتاد، نخستين قيامي بود که با صبغه شيعي خلافت نوپاي عباسي را به چالش کشاند. رهبر اين قيام با بهره‌ گيري از زمينه مذهبي ماوراالنهر توانست توده وسيعي از اعراب و ايرانيان آن سامان را گرد خويش فراهم آورد؛ کساني که از نيرنگ عباسيان در انتخاب شعار الرضا من آل محمد، خونريزي فراوان و عدم تحويل خلافت به فرزندان علي (ع) به خشم آمده بودند. اين قيام به سرعت در ميان اهالي ماوراالنهر گسترش يافت و با پيوستن افراد يا گروه‌ هايي با انگيزه‌ هاي اقتصادي و اجتماعي خاص خود، سراسر ماورا‌النهر را از فرغانه تا سغد و خوارزم در‌بر گرفت. اندک زماني بعد، با مساعي ابومسلم و فرمانده ‌اش، زياد بن صالح خزاعي، اين قيام از رسيدن به هدف ناکام ماند و سرکوب شد. در اين مقاله، علل بروز قيام شريک در ماورا‌النهر و عوامل موقعيت ‌ساز آن، ماهيت فکري، مذهبي و اجتماعي قيام و فرآيند تحولات آن، دلايل گسترش اوليه اين قيام و پيوستن مردم به آن و سرانجام عوامل ناکامي و پيامدهاي قيام بررسي و تحليل شده است.

 نسخه قابل چاپ

حکومت صفوي صحنه نخستين و فراگيرترين تجربه تعامل رهبري ديني با نهاد سياسي در دوران رسميت تشيع در ايران بود. در آن زمان، به ويژه در ايام استقرار حکومت صفوي (دوران شاه اسماعيل 907-930 ه.ق)، از سويي نخستين مباني رفتار نهاد سياسي در عرصه‌ هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي با توضيح و تبيين رهبر ديني شکل گرفت و از سوي ديگر، موجب بروز تفاوت نگرش ‌ها در ميان عالمان ديني شد که تاليف رساله ‌هاي جدلي را در پي داشت. در اين مقاله به زندگي و نحوه رفتار عملي و نظري محقق کرکي به عنوان يکي از موثرترين فقيهان سده دهم هجري در مواجهه با حکومت صفوي در دوره شاه اسماعيل اول توجه شده است. حضور و مشارکت پر‌رنگ کرکي در مسايل اوايل حکومت شاه تهماسب (930-984 ه.ق) کمتر فرصت نگاه انتقادي به جايگاه او در دوره اسماعيل اول را داده است؛ جايگاهي که به لحاظ نظري با تاليف رساله در مباحث خراج، نماز جمعه و نظريه نيابت شکل گرفت و در مواردي عالماني ديني چون شيخ ابراهيم قطيفي و ميرجمال ‌الدين استرآبادي آن را به چالش کشيدند. بررسي محتوايي اين رسايل به همراه اطلاعات ساير منابع در راستاي تبيين رفتارها و پيوندهاي او با جامعه و حکومت صفوي و به‌ ويژه سياست‌ هاي مذهبي هدف اين بررسي است.

 نسخه قابل چاپ

تاکنون در مورد جاينام ‌هاي کتيبه بيستون به عنوان مهم‌ ترين سند هخامنشيان و تطبيق آنها با جاينام‌ هاي امروزي کار اندکي صورت گرفته است. در اين مقاله، برخي از مکان ‌هاي نبرد بين داريوش و وه‌ يزدات را از روي کتيبه بيستون بررسي نموده و آنها را از نظر زبان ‌شناسي با مکان ‌هاي کنوني سنجيده ‌ايم. طبق نقشه در مسيري مشخص حرکت مي ‌کنيم که با سرزمين يئوتيا آغاز مي‌ شود و سپس به شهر رخا مي ‌رسيم و جنگ در مرحله اول بنا به نوشته کتيبه بيستون به‌ طور موقت ناتمام باقي بماند. وه‌ يزدات پس از فرار به گردآوري نيرو مي ‌پردازد و اين بار جنگ در پيشي اووادا از سر گرفته مي ‌شود. سپس وه ‌يزدات به کوه برگه فرار مي ‌کند؛ ولي در آنجا دستگير مي ‌شود. بنابراين رويداد تاريخي، اين مقاله در مورد برخي از جاينام ‌ها بر اساس کتيبه بيستون، نظريه‌ هاي صاحب ‌نظران، تحولات آوايي و آگاهي از جغرافياي استان نتايجي ارايه مي ‌دهد.

 نسخه قابل چاپ

مکتب کلامي اعتزال يکي از شکوفاترين و پررونق ترين دوره هاي تاريخي خود را در سرزمين خوارزم و در روزگار خوارزمشاهيان سپري نموده است. اين منطقه، نظر به موقعيت جغرافيايي و اقتصادي و تعاملات تجاري با اقوام و ممالک شرقي خاصه با اروپاي شمالي- که صحنه نفوذ ميراث فکري يونان بود- ملت ها، اديان و مذاهب گوناگون را در خود جاي داده بود. اين عوامل با توجه به زمينه هاي فکري و فرهنگي، امنيت اجتماعي و ثبات سياسي خوارزم در نفوذ اعتزال در آن و جذب و گرايش خوارزميان به آن و نيز بالندگي و شکوفايي فرهنگ و معارف عقلي در آن سرزمين در روزگار خوارزمشاهيان بسيار تاثير داشته است. مساله قابل طرح در اين پژوهش آن است که برخلاف برداشتي عمومي از سوي مورخان و محققان، مکتب کلامي اعتزال با توجه به موقعيت ها و زمينه هاي ياد شده پس از تجزيه سياسي دستگاه خلافت عباسي و غلبه اشعري گري در مراکز علمي و فرهنگي ايران اسلامي و نفوذ آن بر ساختار قدرت در عصر سلاجقه، از بين نرفت، بلکه با کوشش هاي فراواني توانست در اواخر قرن پنجم ه.ق/ يازدهم م، در ولايت خوارزم عصر خوارزمشاهيان نفوذ کند و تا قرون هفتم و هشتم ه.ق/ سيزدهم و چهاردهم م، در اين سرزمين تداوم يابد.

 نسخه قابل چاپ

کردستان به عنوان يکي از ايالت هاي کهن ايراني مرکز استقرار شاخه اي از اقوام ايراني به نام کردها بود که اسم خود را به اين ايالت دادند و بعدها در تاريخ تحولات ايران نقش موثري نيز ايفا کردند. کردستان در قرن هاي ششم و هفتم آرام آرام شاهد تشکيل يک سلسله بومي – محلي با حضور خاندان بني اردلان بود که مقارن با حاکميت صفويان و اوج اقتدار آنان در عهد عباس اول به صورت يکي از چهار والي نشين مقتدر عهد صفويه درآمد و بعدها از آغاز حکومت قاجار تا عهد ناصري همچنان قدرت و نفوذ خود را حفظ کرد. اين مقاله در صدد است تا با بررسي و جستجو در متون و منابع دروني بومي – محلي کردستان اردلان و خاندان بني اردلان در عصر قاجار، چگونگي شکل گيري ارکان دروني حکومت و تقسيمات سياسي اين قدرت بومي – محلي را بررسي نموده، تشکيلات، تقسيمات و کارکردهاي سياسي، اداري و مالي اين والي نشين و ساختار دروني قدرت آنها را در پيوند با حکومت مرکزي قاجار مورد بحث و بررسي قرار دهد.

 نسخه قابل چاپ

هم زمان با تشکيل دولت شيعي مذهب صفوي در آغاز قرن دهم هجري، اوزبکان دشت قبچاق نيز صفحات شمالي قلمرو تيموريان در ماوراءالنهر و خوارزم را تصرف کرده، در هر دو منطقه، به ترتيب دو خاندان شيباني و عربشاهي زمام امور را در دست گرفتند. در ابتداي امر، علاوه بر اختلاف مذهبي، ادعاي مالکيت اوزبکان نسبت به خراسان، عامل اصلي تصادم و درگيري آن ها با صفويان شد. اگر چه خاندان شيباني اين روابط خصمانه را تا زمان انقراض خود، ادامه دادند ولي خاندان عربشاهي در مناسبات خود با صفويه به گونه اي ديگر عمل کردند. اساس مناسبات عربشاهيان با صفويه، مبتني بر نوعي تناقض بود. خوانين عربشاهي ضمن تعرض به مرزهاي قلمرو صفوي، قتل، غارت، اسارت شيعيان ايراني و فروش آن ها به عنوان برده، با دولت صفويه روابط دوستانه و صلح طلبانه مبتني بر وفاق و همگرايي نيز داشتند که در آن علاوه بر ابراز دوستي و تبادل سفير، به ارسال گروگان به دربار پرداخته و خود را تحت حمايت شاه صفوي در آوردند.
اين مقاله در پي آن است که ضمن شناسايي تحولات دروني خوارزم در دوره حاکميت عربشاهيان، روابط فيمابين خوانين عربشاهي با دولت صفوي را، با تاکيد بر عوامل اثرگذار بر آن تبيين کند.

 نسخه قابل چاپ

طلب مساوات و برابري به عنوان ارزش هايي عدالت خواهانه از نخستين مطالبات انقلاب مشروطيت ايران بود که نظر به مباني فکري و موقعيت اجتماعي معتقدان آن، در قالب رويکردهايي متفاوت قابل شناسايي است. اين مقاله بر آن است تا به تحليل و تبيين زمينه هاي فکري و اجتماعي عدالت خواهي در دو حزب دموکرات و اعتداليون در سالهاي آغازين مشروطيت بپردازد و دو رويکرد متفاوت به عدالت خواهي را در مرام نامه هاي دو حزب شناسايي کرده، چرايي تفاوت اين رويکردها را نيز جستجو کند. همچنين اين فرضيه را که: درک متفاوت برخي مولفه هاي عدالت خواهي سبب شده است که حزب دموکرات خواستار تغييرات بنيادين در ساختارهاي اصلي جامعه شود و از ديگر سو حزب اعتداليون بر اصلاح و تعديل آن ساختارها بسنده کنند؛ به آزمون گذارد.

 نسخه قابل چاپ

مدرسه چهارباغ اصفهان يکي از بناهاي باشکوه اواخر عهد صفوي (1118- 1126 ه.ق) است که در زمان شاه سلطان حسين صفوي (1105-1135 ه.ق) در ضلع شرقي خيابان چهارباغ اصفهان احداث گرديده است. اين مدرسه به همراه کاروانسرا و بازارچه اي که پيرامون آن قرار داشته، مجموعه عظيمي را تشکيل مي داد که علاوه بر فوايد کاربردي و تعليم و تربيت طلاب و مدرسان علوم ديني، از لحاظ هنري نيز بسيار ارزشمند بوده است. وجود عقايد و باورهاي ديني و مذهبي شيعي و هم چنين تفکرات عرفاني و صوفيانه موجود، بر هنر اين دوران تاثير بسزايي داشته که يکي از بهترين نمودهاي آن را در کتيبه هاي کاشيکاري مدرسه چهارباغ مي توان مشاهده نمود. از اين رو اساس اين پژوهش که با رويکرد تاريخي- تطبيقي و بر اساس مطالعات ميداني و کتابخانه اي به بررسي کتيبه هاي کاشيکاري اين بنا و باورهاي عصر صفوي مي پردازد، بر اين فرضيه استوار است که ميان مضامين کتيبه هاي کاشيکاري مدرسه چهارباغ اصفهان و اعتقادات و باورهاي عصر صفويه ارتباط مستقيمي وجود دارد و با توجه به نوع خطوط و محل کاربردشان تفاوت هايي با يکديگر دارند. اين کتيبه ها شامل باورهاي ملي ايراني و مذهب تشيع بوده که بر روي همه اقشار جامعه اعم از علما، سياسيون، متصوفه، عرفا و حتي عامه مردم تاثير داشته است.

 نسخه قابل چاپ

حمله غلزايي ‌هاي قندهار به اصفهان و سقوط اين شهر را بايد پايان عمر سياسي صفويان دانست؛ اگر چه تهماسب دوم توانست پس از اخراج غلزايي ‌ها مدت کوتاهي حکومت نمايد. در همين دوران اشغال اصفهان و حتي پس از آزادسازي اين شهر از سپاهيان اشرف، مدعيان متعددي در گوشه و کنار کشور و با عناوين مختلف داعيه حکومت داشتند. بيشتر اين مدعيان افراد فرصت طلب، مجهول الهويه و با توان نظامي و اعتبار ضعيفي بودند. اما در اين ميان، کساني نيز ديده مي ‌شدند که ادعاي آنان بسيار پررنگ بود. سادات مرعشي نمونه مشخصي از اين مدعيان بودند که براي دستيابي به حکومت بسيار تلاش مي ‌کردند.
سيداحمدخان مرعشي صفوي اولين مدعي پادشاهي از خاندان مرعشي پس از سقوط اصفهان بود. اگر چه او ابتدا و براي دفاع از صفويان با تهماسب همراه شد، پس از مدتي از او جدا گرديد به اقداماتي دست زد که به اعلام رسمي پادشاهي او در کرمان انجاميد. دوره سه ساله فعاليت او در جنوب و جنوب شرقي کشور آن هم در دوراني که تهماسب به شدت در موضع ضعف قرار داشت و اشرف افغان موفقيت ‌هاي چشمگيري در داخل و در مناسبات خارجي به دست آورده بود بسيار مهم است. او در اين دوره با نام احمدشاه به ضرب سکه اقدام نمود و درباري تشکيل داد که توجه نمايندگان كمپاني‌ هاي خارجي را نيز جلب کرد. اين مساله نشان مي ‌دهد که او از بحران مشروعيت صفويان در آن مقطع استفاده کرد؛ هر چند در نهايت موفق نشد تا اين افتخار را داشته باشد که به عنوان موسس سلسله‌ اي در تاريخ ايران شناخته شود. اين پژوهش بر آن است تا دوران فعاليت و پادشاهي سيداحمدخان مرعشي، ارتباط اين ادعا با بحران مشروعيت صفويان و دلايل ناکامي او در اين رويارويي را بررسي کند. روش تحقيق، کتابخانه ‌اي است و اين مقاله به شيوه توصيفي - تحليلي به بررسي و تحليل موضوع مي ‌پردازد.

 نسخه قابل چاپ

حکومت فاطميان در فاصله سال ‌هاي (297-567 ه.ق) در دو نقطه شمال آفريقا برسر کارآمد؛ ابتدا در مغرب اسلامي به مرکزيت قيروان (297-362 ه.ق) و سپس در مصر به مرکزيت قاهره (358-567 ه.ق). سياست ‌هاي مذهبي اين دو مرکز متفاوت بود. اين مقاله بر آن است تا نخست سياست ‌هاي دوران مغرب را با سياست ‌هاي دوران استقرار در مصر از زمان فتح تا پايان حکومت الظاهر (358-427 ه.ق)، که سال ‌هاي اقتدار فاطميان بود، مقايسه و تحليل کند. دوم، اهداف و شيوه هاي اجرايي سياست ‌هاي مذهبي فاطميان را در مغرب و مصر تحليل کند. سوم، نقش خلفاي فاطمي را در اجراي اين سياست ‌ها تبيين نمايد. اما سياست مذهبي فاطميان در مغرب، بر شيوه تحميل عقايد و شعائر ديني اسماعيليان استوار بود و همين امر موجب تداوم نيافتن حضور سياسي و معنوي و ديني آنان در مغرب ‌شد. سياست مذهبي آنها در مصر بر شيوه تسامح و آزادي مذاهب ديگر در بيشتر دوران حضورشان مبتني بود. اين شيوه با اينکه زمينه نفوذ مذهبي و اعتقادي را فراهم نمي ‌آورد، موجب تداوم حضور سياسي آنان به مدت 209 سال (358-567 ه.ق) مي ‌شد.

 نسخه قابل چاپ