مقالات علوم سیاسی

در ميان گفتمان هاي روشنفکري ايران، داريوش شايگان را به استناد آراي او «فيلسوف فرهنگ» مي نامند. شايگان همواره بحث «ايران فرهنگي» را در نظر داشته است: چه آنجا که در «هندوئيسم و تصوف» به قياس ظرفيت ها و امکانات ايران فرهنگي براي تاثيرگذاري بر فرهنگ و آيين هندو و عناصر بينافرهنگي مي پردازد، (آنچه مي توان از آن به عنوان ايران شرق ياد کرد) چه هنگامي که در «آسيا در برابر غرب» از هجوم ديگري و فرهنگي بيگانه و به ناچار نشانه هاي خطرآفرين براي ايران فرهنگي و هويت ايراني سخن مي گويد (آنچه مي توان از آن با تسامح ايران اسلامي ياد کرد)، چه آنجا که در «نگاه شکسته» با طرح بحث اسکيزوفرني فرهنگي به دوپارگي اين فرهنگ و هويت اشاره مي کند و بالاخره زماني که در افسون زدگي جديد صحبت از تعدد هويت ها و ادغام هويت ها و فرهنگ ها در اثر روند جهاني شدن به ميان مي آورد (آنچه مي توان از آن با عنوان ايران غرب ياد کرد). نويسندگان در مقاله حاضر مقوله ايران فرهنگي را در انديشه شايگان متقدم و متاخر به بحث مي گذارند. تاکيد شايگان متقدم بر اهميت ايران فرهنگي و ضرورت صيانت از آن با تمام ميراث گذشته اما با سويه اي ايدئولوژيک است. درحالي که تاکيد شايگان متاخر بر آميخته شدن فرهنگ ها و الزاما نقش آفريني فرهنگ ايراني در عرصه جهاني است. در اين وجه، ما با ايران فرهنگي ناب مواجه نيستيم، بلکه فرهنگي که به همان نسبت که ايراني است، اجزاي غربي، چيني و هندي هم دارد. نوشتار حاضر ضمن بسط اين نگره در آراي اين فيلسوف مهم، کاستي ها و مشکلات نظريه او را نيز مورد توجه قرار خواهد داد. مقاله از روش شناسي توصيفي مبتني بر تحليل محتوايي پيروي مي کند.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله در پي نشان دادن اثرپذيري امام محمد غزالي از انديشه سياسي ايران باستان است. «ناخودآگاه» از جمله مفاهيمي است که از روان شناسي به علم سياست راه يافته و منبع و مرجعي است که به صورت نامحسوس در انديشه و عمل يک ملت خودش را ظاهر مي سازد. ناخودآگاه سياسي از مخيله اجتماعي سيراب مي شود. اين مقاله درصدد است با کمک تئوري مديولوژي دبره نشان دهد که مفاهيم بنيادي از انديشه سياسي ايران شهري مانند اتحاد دين و دولت و حاکم فرهمند در مخيله اجتماعي ايرانيان ذخيره شده و از طريق ناخودآگاه سياسي در آرا و انديشه هاي متفکران دوران هاي بعد بازتوليد شده است. امام محمد غزالي، متفکر قرن پنجم که در روزگاري متفاوت و با فاصله چهار قرن پس از زمان حکومت ساساني مي زيست در آراي سياسي اش مجددا دو اصل اتحاد دين و دولت و حاکم فرهمند را احيا نموده و به اين ترتيب آراي سياسي وي متاثر از ايران باستان است.

 نسخه قابل چاپ

بي طرفي و کانتي بودن، دو ويژگي مهم نظريه جان رالز است. وي با مبنا قرار دادن انسان کانتي گمان مي کرد قرائتي بي طرفانه از ليبراليسم ارائه کرده که براي تمامي جوامع و فرهنگ هاي مختلف مناسب است. اما با انتقادهايي مواجه شد که ناقض ادعاي بي طرفي در نظريه او بود. ازاين رو به تجديدنظر در نظريه خود پرداخت و مبناي نظريه اش را از انسان کانتي به انسان سياسي تغيير داد؛ اما اين جابه جايي نتوانست مشکل بي طرفي را رفع کند.

 نسخه قابل چاپ

ژئوپليتيک تنگه هرمز يکي از عوامل موثر و پايدار در روابط ايران و عمان است. ايران و عمان به ترتيب در بخش شمالي و جنوبي تنگه هرمز واقع شده اند. اين امر به رغم تحولات منطقه اي و جهاني دو کشور را ملزم به داشتن روابط حسنه با يکديگر کرده است. ايران و عمان رابطه تنگاتنگي ميان حفظ امنيت تنگه هرمز و امنيت خود قايل هستند. اين مساله انگيزه دو کشور را به داشتن روابط نزديک و دوستانه تشديد مي کند. ايران و عمان به اين حقيقت واقف هستند که هر چه تغيير کند، عامل جغرافيايي تغيير نمي کند. نزديکي جغرافيايي ايران و عمان در تنگه هرمز، دورافتادگي جغرافيايي عمان از جهان عرب و اهميت ژئوپليتيکي و ژئواستراتژي تنگه هرمز ايران و عمان را ملزم به داشتن روابط حسنه با يکديگر کرده است. بر همين اساس و به رغم اينکه عمان همواره روابط نزديکي با امريکا داشته و به تازگي نيز روابط خود را با اسراييل توسعه داده، اما اين امر در روابط دوستانه ايران با آن کشور تاثيري نداشته است. در اين مقاله نقش تنگه هرمز از نظر تاريخي، اقتصادي، استراتژيکي و امنيتي در روابط ايران و عمان مورد بررسي قرار مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

شايد بتوان مهم ترين تاثيري را که فروپاشي شوروي در سال 1991 به عنوان نماد پايان نظام دوقطبي بر حوزه هاي کلان بين المللي گذارد، در قلمرو امنيتي دانست. اين رخداد سبب شد بسياري از کشورها با درک الزامات و شرايط جديد (ساختاري نوين با منطقي متفاوت از ساختار پيشين)، تداوم بقا و موجوديت خود را در راهبرد هاي جديد تعريف کنند. نوشتار حاضر با هدف تبيين ماهيت راهبردهاي امنيتي اروپا بعد از جنگ سرد، با در نظر گيري نظريات واقع گرايانه ساختاري والتز و چهارچوب تک قطبي هنسن، معيارهايي را در نظر مي گيرد که ضمن بررسي تعاملات اروپا با تک قطب، مي توان راهبردهاي امنيتي اين واحد را استخراج کرد. با توجه به اين موضوع، گرچه اروپا در عمل تلاش هايي را براي عملکرد مستقل انجام داد اما ناتواني در مديريت مسايل امنيتي دروني و نزديکي ايدئولوژيک به تک قطب سبب شد تا راهبرد امنيتي آن بيش از آنکه بر عملکرد مجزا و مستقلانه از تک قطب ابتنا شود، عمدتا در عملکرد نزديک با تک قطب تعريف شود.

 نسخه قابل چاپ

با توسل به معاهده منع گسترش سلاح هاي هسته اي، بيش از هفت سال است که فعاليت هاي هسته اي جمهوري اسلامي ايران تحت مکانيزم هاي شديد راستي آزمايي آژانس قرار دارد. سيستم راستي آزمايي مزبور در قالب قرارداد پادمان جامع، بر بررسي صحت فعاليت هاي اعلام شده کشورها متمرکز است. نظارت و بازرسي از مواد هسته اي، کانون سيستم مزبور است. مکانيزم هاي پيچيده راستي آزمايي در زمينه حسابرسي از مواد هسته اي، ايجاد نظام نگهداري سوابق مواد هسته اي، سيستم گزارش دهي دقيق کشورهاي عضو در مورد ميزان صادرات و واردات مواد هسته اي، ارايه اطلاعات طراحي ها و بررسي صحت اطلاعات ارايه شده توسط آژانس، در قالب بازرسي ها و بازديدها در حال اجراست. کارايي موثر هر يک از اين مکانيزم ها مستلزم استفاده بهينه از تکنيک ها، ابزارها و تجهيزات خاص خود است. اين مقاله آثار مستقيم و غيرمستقيم رشد فناوري را بر ابزارها و تجهيزات مورد استفاده در سيستم راستي آزمايي در بازرسي و نظارت از ايران مورد بررسي قرار مي دهد و به اين نتيجه مي رسد که رشد علم و فناوري هم به صورت مستقيم و هم غيرمستقيم سبب تحول در مکانيزم هاي سيستم راستي آزمايي شده و با فراهم آوردن زمينه ها و ابزارهاي نوين سبب تحول در اجراي موثر قرارداد پادمان شده به طوري که اين کشور را در وضعيتي قرار داده که فارغ از تعهدات حقوقي، اقدامات نظارتي و بازرسي شديدتري را بپذيرد.

 نسخه قابل چاپ

فرايند رويدادهاي دهه گذشته و خواسته هاي امروزي جامعه بين المللي نشان مي دهند که چگونه گسترش، فراگيري و جهان شمولي اعلاميه جهاني حقوق بشر و پيمان نامه هاي حقوق بشري سازمان ملل متحد در راستاي منافع همه ملت ها و کشورهاي عضو سازمان ملل است. همچنين هم انديشي جامعه بين المللي بر روي يک سري قواعد حقوق بشر مانند ممنوعيت شکنجه، بردگي، حق حيات، آزادي بيان و مانند اين که قواعد بنيادين حقوق بشر ناميده مي شوند غيرقابل نقض هستند. اين دو مفروض بر نهادينه سازي هنجارهاي حقوق بشري و پشتيباني از حقوق بشر در هر کجايي از دنيا از جمله کشور ما اثرگذارند. به همين روي ايران در برابر فرايند جهان شمولي حقوق بشر از چه راهبردي مي تواند بهره بگيرد؟
در حالي که به ادعاي بسياري از دانشمندان روابط بين الملل و حقوق بين الملل، جهان شمولي حقوق بشر پلي است براي امنيت و پيشرفت کشورها. با قرار دادن اين ادعا در حاشيه، اين پرسش کليدي را مطرح مي کنيم که راهبرد بهينه ايران در برابر فرايند جهانشولي حقوق بشر چيست؟ اين پژوهش اين فرضيه را مورد آزمون قرار مي دهد که از آنجا که فرهنگ و باورهاي بومي و ديرينه فرهنگي، مذهبي و ملي هر کشوري در موضوع حقوق بشر از زمينه نسبي فراگيري و جهان شمولي برخوردار است، راهبرد بهينه ايران دنبال کردن ميان فرهنگي بودن قواعد بنيادين حقوق بشر است. در راستاي آزمون اين فرضيه، چگونگي شکل گيري پيمان نامه هاي حقوق بشري و مواضع ايران، تمايزات فرهنگي ايران و انواع جهان شمولي ها، حق شرط و تفسيرهاي ويژه از حقوق بشر، گفت و گوهاي نظري و دانشگاهي در زمينه جهان شمولي حقوق بشر، نسبيت گرايي فرهنگي و تاثير ميان فرهنگي بودن قواعد بنيادين حقوق بشر بر آشتي بين نسبي گرايي و جهان شمولي حقوق بشر مورد بررسي قرار مي گيرد رويکردها است.

 نسخه قابل چاپ

از جمله دغدغه هاي بازيگران موثر در حوزه انرژي، تدوين راهبرد انرژي در چهارچوبي است که بر مبناي آن، دستگاه سياست خارجي بتواند نيازهاي بخش انرژي را در راستاي توسعه ملي تامين، و ظرفيت هاي حوزه انرژي نيز به تحقق منافع ملي و اهداف سياست خارجي کمک کند. فرضيه مقاله حاضر اين است که ماموريت راهبرد انرژي ايجاد اين پيوند ارگانيک بين بخش انرژي و دستگاه سياست خارجي است و امنيت انرژي محور اين پيوند محسوب مي شود؛ از اين رو راهبرد انرژي ماهيتي فرابخشي دارد و بايد با رهيافت «اقتصاد سياسي بين الملل» و از منظر الزامات سياست خارجي توسعه گرا درک شود. مقاله در راستاي بررسي فرضيه فوق به اين استدلال متوسل مي شود که نخستين گام براي برقراري تعامل هم افزا ميان حوزه هاي انرژي و سياست خارجي تبيين فلسفه وجودي و تعريف جايگاه مفهومي راهبرد انرژي، به منظور تبيين رابطه مطلوب ميان اين دو حوزه است.

 نسخه قابل چاپ

آنچه به طور معمول در مورد هدف ايران از پيگيري برنامه هسته اي عنوان مي شود محدود به دو گزينه است: نخست برخورداري از توانمندي هسته اي صرفا در مصارف علمي، پزشکي و انرژي که در محافل داخلي طرح مي شود و دوم دستيابي به سلاح هسته اي که از جانب غرب به ايران نسبت داده مي شود. اين در حالي است که گزينه هاي ديگري از جمله «توانايي قانونمند» و «توانايي کامل» هسته اي نيز در اين ميان وجود دارد.
سوال مطرح آن است که چه عواملي ايجاب مي کند جمهوري اسلامي ايران به دنبال کسب «توانايي قانونمند» هسته اي باشد؟. نوشتار حاضر بر اين فرضيه استوار است که امنيت ملي، اهداف ميان مدت سياست خارجي و اهداف برنامه هسته اي ايران، کسب «توانايي قانونمند» هسته اي را ايجاب مي کند. از جمله اهداف ميان مدت سياست خارجي «حفظ وضع موجود» محسوب مي شود. بازدارندگي، ارتقاي شان و منزلت داخلي، خارجي، ارتقاي سطح توسعه، نقش آفريني در قالب بازيگر فعال منطقه اي و بين المللي و کسب جايگاه شايسته و افزايش قدرت «جهان اسلام» از اهداف برنامه هسته اي ايران قلمداد مي شود. در اين راستا بدين پرسش نيز پاسخ داده مي شود که کدام استراتژي قادر به تحقق اهداف يادشده است و چنين فرض مي شود که استراتژي «تعامل همه جانبه» گزينه ايران در قبال غرب است. در اين استراتژي کليه موضوعات مهم دوجانبه و چندجانبه از قابليت طرح و مذاکره برخوردار است.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

علوم سياسي در ايران با اين انتقاد روبرو بوده است که با عمل فاصله بسيار دارد، بومي نشده و جايگاه مناسب خود را نيافته است. به نظر مي رسد که يکي از عوامل عمده ضعف پژوهش در علوم سياسي در کشورمان عدم توجه جدي به امر «نقد» باشد. هدف از اين تحقيق بررسي جايگاه نقد در پژوهش علوم سياسي در ايران است و بدين منظور، مجلات تخصصي علوم سياسي مورد بررسي ميداني قرار گرفته اند. در همين راستا، گونه هاي مختلف نقد دسته بندي شده و طي يک بررسي کمي تعداد و حجم آثار اختصاص يافته به نقد در مقايسه با کل آثار سنجيده شده اند. براي شناخت بهتر جايگاه نقد در پژوهش علوم سياسي، يافته هاي مربوط به مطالب انتقادي در مجلات تخصصي علوم سياسي با يافته هاي مشابه در گزيده اي از مجلات رشته ادبيات (که رشته اي بومي به شمار مي آيد و سنت ديرپايي از نقد در آن جريان دارد) مقايسه گشته اند. آمارها نشان مي دهند که 8.2 درصد عناوين و 4.5 درصد حجم مطالب منتشر شده در مجلات پژوهشي علوم سياسي به مطالب انتقادي اختصاص دارند که از ارقام مشابه در مجلات رشته ادبيات اندکي مطلوب تر است، اما ضعف سنت نقد در پژوهش علوم سياسي در ايران را آشکار مي سازد. به علاوه، بررسي گونه هاي مختلف نقد در مجلات پژوهشي علوم سياسي نشان مي دهد که 91 درصد تعداد و 84 درصد حجم مطالب انتقادي، «نقد کتاب» بوده اند. ارقام مشابه در رشته ادبيات مشخص مي کند مجلات اين رشته بيش از مجلات علوم سياسي به ساير گونه هاي نقد توجه مبذول مي دارند.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ