مقالات علوم سیاسی

در طول چهارده سال گذشته ايران تلاش هاي خستگي ناپذير و مداومي را براي به دست آوردن بخشي از بازار آب کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج فارس به عمل آورده است. اين امر سوال هاي متعددي را در مورد انگيزه ها، اهداف، و علل شکست و موفقيت هاي اين تلاش ها بر مي انگيزد. اين نوشتار کوششي است براي پاسخ دادن به اين سوال ها. در رابطه با انگيزه ها و اهداف سعي شده است نشان داده شود که آنها عمدتا با انگيزه هاي سياسي صورت گرفته است و نه اقتصادي. در ارتباط با علل شکست مذاکرات با قطر و موفقيت آن با کويت نشان داده شده است که دليل اصلي عدم توافق با قطر مشارکت ندادن عناصر ذي نفوذ و علت موفقيت در مذاکرات با کويت شرکت دادن اين عناصر بوده است. در مورد به درازا کشيده شدن مذاکرات با کويت نيز نشان داده شده است که علت اين امر نگراني هاي دولت از وضعيت داخلي کشور بوده است.

 نسخه قابل چاپ

تجربه دموکراسي در ايران و شيعه، با مفهوم «شوري» شروع مي شود و با آن پيوند دارد؛ برخلاف سنت غربي که با فردگرايي و حقوق طبيعي آغاز شده است. بدين سان تجربه مردم سالاري در اسلام و شيعه، به اعتبار مباني نظري و تحولات تاريخي – مذهبي، بنيادي متفاوت از غرب دارد.

در اين مقاله کوشش شده است مباني، الگوها و فرايند نوگرايي مردم سالارانه در ايران و مذهب شيعه، به اجمال مورد کاوش قرار گيرد. نوگرايي شيعي در ايران به لحاظ فقهي بر دو مکتب بزرگ فقه شيعه؛ مکتب شيخ انصاري و مکتب صاحب جواهر استوار است و در امتداد آن دو زاده و توسعه يافته است: دو الگوي مشروطه و جمهوري اسلامي، و تحولات دروني و پيامدهاي سياسي – تاريخي اين دو الگوي زندگي سياسي هر کدام به گونه اي بر يکي از دو مکتب فقهي فوق بنا شده و از نتايج آن دو محسوب مي شوند. اين مقاله کوشش کرده است تا ضمن اشاره به اين مباني مردم سالاري شيعي در دو الگوي مشروطه و جمهوري اسلامي، تحولات اين دو نظريه را در يکصد سال اخير به اجمال گزارش نمايد.

 نسخه قابل چاپ

يکي از شاخه هاي نوين روابط بين الملل، موضوع مطالعات منطقه اي است که در پاسخ به ضرورت هاي عيني سيستم بين الملل پا به عرصه حيات نهاده است و هر روز نيز بر اهميت آن افزوده مي شود ولي به علت نوين بودن اين حوزه، خلاهاي نظري بسياري در آن مشاهده مي گردد.

مقاله حاضر به منظور رفع خلاهاي مزبور، با بهره گيري از نگرش هاي نظري موجود در حوزه روابط بين الملل و شبيه سازي نگرش هاي موجود در ساير حوزه ها به ويژه حوزه فني سعي در ارائه طرحي نظري براي مطالعات منطقه اي دارد. براي اين منظور ابتدا برداشت هاي مختلف از جمله ژئوپليتيک، ارتباطات، سيستم تابعه و غيره مطرح گرديده و با شبيه سازي سيبرنتيک برداشت هاي مذکور را در قالب طرحي نظري سامان بخشيده است. سطوح مفهومي مربوط به شکل گيري و ساخت دروني سيستم تابعه، شکل گيري الگوهاي رفتاري درون منطقه اي و کنترل و ساماندهي از جمله سطوح تشکيل دهنده طرح نظري مذکور بشمار مي آيند.

 نسخه قابل چاپ

پس از فروپاشي اتحاد شوروي بنيادگرايي اسلامي در آسياي مرکزي از اهميت قابل توجهي برخوردار شده است. گروه هاي اسلامي از بازيگران تحولات دهه 1990 در آسياي مرکزي بوده اند. اين گروه ها به بهره گيري از ريشه هاي عميق باورها و تمايلات اسلامي در منطقه، تلاش هاي وسيعي را سازمان داده اند. ظهور طالبان در افغانستان و پيوندهاي قومي اين کشور با جمهوري هاي آسياي مرکزي، اثرپذيري منطقه از تحولات سياسي – نظامي افغانستان را شدت بخشيد. اما استقرار طالبان به نوبه خود به تحکيم روند صلح در تاجيکستان کمک کرد. مجموعه اي از عوامل بيروني و دروني اسلام گرايي در آسياي مرکزي را تقويت کرده است. تحولات اخير به خوبي اثبات کرد، اسلام در منطقه داراي اهميت ويژه، و در شکل گيري هويت جديد منطقه بسيار موثر بوده است. در شرايط پس از 11 سپتامبر، اين عنصر از تاثير بيشتري برخوردار شده است. نخبگان سياسي آسياي مرکزي نيز اسلام سياسي را مهم ترين رقيب سياسي خود برآورد کرده اند. اين مقاله به ريشه هاي توسعه بنيادگرايي اسلامي در منطقه آسياي مرکزي مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

يکي از ملاحظات اصلي نظريه انتقادي در روابط بين الملل مسائل فرانظري بوده است. استدلال اصلي اين مقاله آن است که اين توجه به موضوعات هستي شناختي و معرفت شناختي، که مورد انتقاد بسياري از نويسندگان جريان اصلي روابط بين الملل قرار داشته است، کاملا با موضوع ديگر مورد نظريه پردازان انتقادي يعني تحول در عرصه روابط بين الملل مرتبط است و به همين دليل بخش لايتجزاي طرحواره نظري آن محسوب مي شود. بخش نخست مقاله به استدلال هاي هستي شناختي، معرفت شناختي، و روش شناختي نظريه پردازان انتقادي در درون رشته روابط بين الملل و خارج از آن مي پردازد. سپس موضوع تحول در روابط بين الملل مورد بررسي قرار خواهد گرفت. موضوعاتي چون بلوک تاريخي، هژموني متقابل، اجتماعات فراگير و رهايي در سطح بين المللي که نظريه پردازان انتقادي متاثر از مکتب فرانکفورت و آنتونيو گرامشي مطرح مي کنند مورد بررسي قرار مي گيرد. در نتيجه گيري تلاش خواهد شد رابطه متقابل اين دو وجه نظري مکتب انتقادي نشان داده شود.

 نسخه قابل چاپ

در اين نوشته نگاه ما معطوف به برخي وجوه مشکل سياست گذاري عمومي در ايران است که در قالب جستار به طرح آن پرداخته ايم. مشاهده تجربه عملي سياست گذاري عمومي در کشور اين برداشت را نزد نويسنده همواره راسخ تر کرده است که وضع و اجراي سياست بر اساس عقلانيت سازماني و با چشم داشت پايداري در بستري ممکن است که پاسخ هاي حاکي از اجماع را براي پرسش هايي نظير اصول و مباني رژيم سياسي، چيستي، حتي هستي و ماهيت دولت، ملت، منافع ملي و مرجعيت هاي سياست گذاري فراهم کرده باشد و به دنبال آن قاعده مندي يا چشم انداز راه حل براي مسائلي مانند گردش در سياست گذاري، راديکاليسم و روزمرگي، ارزيابي و تقابل منافع عمومي و خصوصي را پيش رو گذارد.

 نسخه قابل چاپ

آناني که رهيافت چرخه اي در سياست گذاري عمومي را به عنوان مبنايي مناسب در بررسي هاي سياستي خود تلقي مي کنند، اجرا و ارزيابي سياست ها را از جمله مهم ترين و مشکل ترين مراحل مي دانند که نيازمند دقيق ترين دانش و ابزار است. از اين رهگذر، نويسندگاني همچون اتزيوني و هيرشمن در نوشته هاي خويش، هر کدام از عناصري براي ورود در اين عرصه ياد کرده اند. نوشتار حاضر، با ترکيب اين دو نگاه، رويکردي تلقيقي در زمينه اجرا و ارزيابي سياست ها را در اختيار علاقه مندان قرار مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

فعاليت «برنامه اوراسياي مرکزي» در 26 بهمن 1383 در محل جديد مرکز مطالعات عالي بين المللي با حضور اساتيد دانشگاه ها و برخي از مسئولان دستگاههاي اجرايي آغاز شد. دکتر الهه کولايي مدير «برنامه اوراسياي مرکزي» با ايراد سخناني در مورد اهميت شناخت اين منطقه و مرزهاي طولاني جمهوري اسلامي ايران با جمهوري هاي بازمانده از فروپاشي اتحاد شوروي (آسياي مرکزي، قفقاز و فدراسيون روسيه)، تاسيس اين برنامه را براي تامين منافع همه جانبه کشور و انجام وظيفه دانشگاه ها و موسسات آموزش عالي بيان کرد. به بيان وي، اين برنامه در پاسخ به نيازهاي گوناگون کشور براي شناخت بهتر روسيه و جمهوري هاي بازمانده از فروپاشي شوروي طراحي و اجرا مي شود.

در ادامه جلسه دکتر نسرين مصفا رئيس مرکز مطالعات عالي بين المللي افزود: واقعيت اين است که مرکز مطالعات عالي بين المللي نيازمند تحقيق و آموزش در اين زمينه بود. من فکر مي کنم جاي اين برنامه نه تنها در دانشکده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران، بلکه همينطور در دانشگاه هاي کشور خالي بوده است.

دکتر الهه کولايي مدير «برنامه اوراسياي مرکزي» نيز گفت: اميدوارم بتوانيم وظيفه خود را در خصوص گسترش و تعميق شناخت مسائل اين منطقه به خوبي انجام دهيم. همکاري با دستگاه هاي اجرايي و مراکز مطالعات و پژوهش هاي کاربردي بخشي از فعاليت هاي ما را تشکيل مي دهد. با اين باور که ظرفيت هاي موجود در دانشگاه ها براي کسب منافع کشور ما تاکنون به درستي بهره برداري نشده است. هنوز نتوانسته ايم از امکانات فراواني که تاريخ و جغرافيا براي ما فراهم کرده اند، بهره کافي ببريم. اميدواريم که بتوانيم اين مرکز را به سهم خودمان فعال کنيم ...

 نسخه قابل چاپ

آمريکا و عراق: از سياست بازدارندگي تا حمله پيش گيرانه نظامي

با پايان يافتن جنگ اول خليج فارس، شرايط داخلي، منطقه اي و بين المللي عراق، اين کشور را به سوي جنگ ديگري هدايت نمود. الزامات ژئوپولتيک و محدوديت هاي جغرافيايي که همواره معضل اساسي رژيم بوده است، به علاوه مشکلات سياسي و اقتصادي داخلي ناشي از جنگ با ايران، اختلافات مرزي با کويت از جمله اختلاف بر سر منطقه نفتي الرميله و اضافه توليد نفت کويت، عواملي بودند که در دوم آگوست 1990 صدام حسين را به حمله نظامي و تسخير موقت کويت واداشت.

در 6 ماهه اول سال 1990، ايالات متحده آمريکا به رهبري جرج بوش (پدر) سياست هاي دو پهلو را در رابطه با رژيم عراق به کار گرفت. آمريکا از يک سو خواستار گسترش روابط اقتصادي – تجاري با رژيم صدام حسين بود و از سوي ديگر، سياست هاي داخلي عراق در مورد نقض حقوق بشر و آزاديهاي سياسي را به شدت محکوم مي نمود. با گسترش تنش در روابط عراق و کويت، هشدار سازمان هاي اطلاعاتي آمريکا مبني بر وقوع احتمال جنگ بين دو کشور بين دو کشور، توسط کاخ سفيد ناديده انگاشته شد. با تشديد بحران و خطر قريب الوقوع جنگ، تلاش هاي ديپلماتيک به منظور جلوگيري از جنگ توسط کشورهاي اسلامي و عربي آغاز شد ...

 نسخه قابل چاپ

قاچاق انسان بي ترديد شكل جديدي از برده داري مدرن در جهان است. طبق آمارهاي سال 1383 سالانه بين 800 تا 900 هزار انسان در جهان، به منظور كار اجباري، كار خانگي يا سوء استفاده جنسي قاچاق مي شوند. قاچاق انسان به عنوان يكي از جرايم سازمان يافته پس از تجارت مواد مخدر و اسلحه، سالانه 7 تا 10 ميليارد دلار سودآوري دارد. سوال اصلي اين مقاله "چيستي عوامل قاچاق انسان در آسياي مركزي است". به اين منظور بر پايه بررسي نتايج مطالعات نظري و ميداني در اين زمينه، روش توصيفي- تحليلي براي نگارش اين مقاله مورد استفاده قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

معرفي کتاب و نويسنده

چارلز تيلور يکي از انديشه پردازان برجسته سياسي در تاريخ معاصر غرب، داراي گرايش جامعه گرايانه بوده و از منتقدان مفروضات جهانشمول ليبراليسم و مدرنيته مي باشد. وي استاد دانشگاه مک گيل و نويسنده کتابهايي چون «سرچشمه هاي خود: ساختن هويت مدرن»، «اخلاق اصالت»، «چند فرهنگ گرايي و سياست شناسايي» و «گونه هاي امروزين دين» مي باشد.

چارلز تيلور در کتاب «اخلاق اصالت» به يکي از مسائل مهم فلسفه سياسي يعني اخلاق و معيار اخلاقي به عنوان داور نهايي در زندگي فردي و جمعي که خوبي و بدي و خير و شر بر پايه آن تعيين مي شود، مي پردازد. وي بدين ترتيب در پي انديشه در مورد چيستي اصالت اخلاقي و چگونگي دست يافتن به آن است. وي در کتاب «اخلاق اصالت» ضمن برشماري معضلات مدرنيته در مقايسه با نظام هاي معنايي پيشامدرن، تاکيد بر اين دارد که چنين معضلاتي ريشه در انحرافي دارد که فرهنگ معمول «اصالت مدرن» دچار آن شده است، فرهنگ اصالتي که بر پايه آن فردگرايي و عقلانيت ابزاري به عنوان معيارهاي تعيين کننده رفتار فردي و جمعي انسان مدرن عمل مي کنند. وي در مقابل، خواهان رفع اين معضلات براي رسيدن به يک آرمان بايسته اصالت اخلاقي است که به نظر وي با تکيه بر عقلانيت گفتگويي انسان ها در اجتماع قابل حصول مي باشد ...

 نسخه قابل چاپ

با اوج گيري فرآيندهاي رشد و توسعه و شكل گيري برنامه هاي توسعه صنعتي در كشورهاي در حال توسعه وضعيت محيط زيست اين كشورها در وضعيت نگران كننده اي قرار گرفته است. بازار و بخش خصوصي در حفاظت از محيط زيست و مقابله با پيامدهاي منفي زيست محيطي ناشي از فعاليت هاي اقتصادي ناتوان بوده است. دولت نيز كه اساسا مسووليت اصلي حفاظت از محيط زيست به عنوان يك كالاي عمومي را دارد يا در انجام اين وظيفه ذاتي ناتوان بوده است و يا با مداخله گسترده و روز افزون خود در فعاليت هاي اقتصادي بر عمق و دامنه بحران زيست محيطي افزوده است. نوشتار حاضر در پي پاسخ يابي براي اين پرسش مهم است كه آيا ادغام در بازار جهاني و فرآيندهاي جهاني شدن اقتصاد مي تواند نقش مخرب دولت در اقتصاد محيط زيست كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران را متاثر ساخته و تغيير دهد. به عبارت ديگر آيا جهاني شدن اقتصاد قادر به برقراري آشتي و تعادل در نقش هاي دوگانه توسعه اي و حفاظتي دولت در اقتصادهاي در حال توسعه و از جمله ايران خواهد بود؟ بر اين اساس نوشتار حاضر بهبود نقش دولت در حفاظت از محيط زيست در فرآيند ادغام در اقتصاد جهاني را بررسي مي نمايد.

 نسخه قابل چاپ

نهضت نافرجام مزدک، نخستين جنبش اجتماعي ايران است که در اوايل حکومت قباد در سال 494 ميلادي برپا شد و تا سال 524 ادامه يافت و اثرات وسيع و شگرفي را حتي بعد از سقوط ساسانيان به جا گذاشت. نوشتار حاضر از رهيافت انديشه سياسي، اين قيام را مورد بررسي قرار داده و بر اين مدعا است که، «جنبش مزدک، جنبش اجتماعي در لواي مذهب بوده و هيچ گونه تقابلي با انديشه سياسي شاهي نداشته است.»

مقاله براي بررسي صحت و سقم اين فرضيه اصلي، شش فرضيه فرعي ديگر را مطرح و آنها را مورد بحث قرار داده است. از جمله ثابت مي کند که اين آيين پاسخي به بحران هاي اجتماعي- اقتصادي عصر ساساني بوده است و از سويي در نفس عقايد مزدک، انديشه سياسي «فره ايزدي» وجود دارد و از ديد او شاه نمونه خدا در زمين است و وحدانيت الهي و يکتايي شاه، دقيقا متناسب با «توحيد فلسفي» (Monism) و ضرورت وحدت نگري است و لذا اين نوع نگرش ثابت مي کند که مزدکيت ضديتي با انديشه سياسي کهن شاهي نداشته است.

 نسخه قابل چاپ

داشتن يک پرسش براي آغاز کار پژوهشي کافي نيست. پژوهش عملا با فرضيه آغاز مي شود و نه ضرورتا با طرح يک سوال. خلائي که اين مقاله در پي پر کردن آن است عبارتست از: -1 نشان دادن اهميت فرضيه براي «آغاز عملي» کار پژوهش، -2 رابطه فرضيه با مساله پژوهش، -3 تمرکز بر فرضيه هاي پژوهشي در علوم سياسي و -4 ساده سازي مباحث مربوط به فرضيه براي دانشجويان دوره کارشناسي علوم سياسي. کار پژوهش را بدون فرضيه نمي توان آغاز کرد. ممکن است انسان دهها و صدها پرسش در ذهن داشته باشد ولي تنها براي اندکي از اين پرسش هاست که حدسي يا گماني يا فرضي يا نظري در ذهن دارد. تنها در اين حالت است که مي توان پژوهش را شروع کرد. پرسش به خودي خود عقيم است. پرسش مطلق، بهت و ابهام را در پي دارد. اما جرقه پژوهش و انگيزه تحقيق آنگاه به وجود مي آيد که پاسخي احتمالي و ابتدايي در ذهن نقش مي بندد و انسان جستجوگر را به تکاپو براي وارسي يا ارزيابي يا اثبات يا رد اين پاسخ احتمالي وا مي دارد. برخلاف آنچه که بسياري تصور مي کنند اين پرسش نيست که انسان را وادار به تحقيق مي کند. پرسش روي ديگر سکه بهت است. در يک ارزيابي دقيق پرسش صرف يک ابهام گنگ و فلج کننده است. پرسش ترديد است و ترديد حرکت را از انسان مي گيرد اين، پاسخ احتمالي است که انگيزه حرکت است و انسان را وادار مي کند که از خواب ترديد بيدار شود. پرسش نوعي جهل است و جهل (بويژه اگر مرکب باشد) هيچ حرکتي را براي آغاز تحقيق بر نمي انگيزد.

 نسخه قابل چاپ

مقاله حاضر بر آن است تا ضمن نقد و بررسي نظريه هاي متداول در خصوص موانع توسعه سياسي در ايران، از يک سو به تبيين و بررسي ديدگاه هاي متفکران ليبرال اعم از ملکم خان، ميرزا آقا خان نوري، تقي زاده، آدميت و بسياري ديگر از روشنفکران اين طيف فکري پرداخته و از سوي ديگر نيز رويکردي به آرا انديشه گران اسلامي در باب موانع توسعه سياسي در ايران داشته باشد. ادعاي اصلي اين مقاله آن است که سبب ساز اصلي تداوم خودکامگي سياسي در ايران به واقع فقدان انديشه سياسي است که بتواند ساختار کهن خودکامگي را به چالش کشيده و بديلي براي آن ايجاد نمايد. از سوي ديگر رکود انديشه و انديشه گري نيز خود معلول عدم نياز جامعه ايران به تحول و دگرگوني در ساختارهاي نظام سياسي- اجتماعي بوده است. وجود فرهنگ پدرسالاري، فقدان انديشه سياسي چالشگر و نبود زمينه ها و بسترهاي فکري جهت تحول نظام سياسي، ساختار قبيلگي جامعه، فقدان نهادهاي سياسي و اقتصادي مستقل از حکومت و مواردي از اين دست از جمله عواملي هستند که در اين مقاله به عنوان موانع تاريخي توسعه نيافتگي سياسي ايران، از آنها ياد شده است.

 نسخه قابل چاپ