مقالات علوم سیاسی

«اليناسيون» يکي از مباحث کليدي انديشه شريعتي است. او با اين مفهوم، مسايل انسان امروز را تجزيه و تحليل مي کند. از نظر وي در «از خودبيگانگي» انسان «ديگري» را «خود» احساس مي کند و آگاهي به خويش را از دست مي دهد و دچار نوعي «خود آگاهي کاذب» مي شود.
از خود بيگانگي همان از دست رفتن «وجود حقيقي و فطري» و «خويشتن اجتماعي» است. او، هر آنچه انسان را از ويژگي هاي انساني اش-که تعريف خاصي از آن دارد-دور کند عامل «الينه» کنندگي مي داند. از نظر شريعتي عقلانيت ابزاري، بوروکراسي و ماشينيسم انسان را در قرن بيستم از خود بيگانه کرده اند و از اين منظر آنها را نقد مي کند.

روان کاوي پسافرويدي، آنچنان که در آموزه هاي لاکان تبلور يافته، تاثير بسزايي بر تئوري انتقادي معاصر، فمينيسم، نظريه فيلم، پساساخت گرايي و مارکسيسم داشته است. اين نحله از روان کاوي، در واقع، گسستي پسامدرن از آموزه هاي روان کاوانه زيگموند فرويد است. اين نظريه، تا حدي نيز، مبتني بر كشفيات انسان شناسي ساختاري و زبان شناسي است. يكي از بنيادي ترين باورهاي لاكان، به عنوان بارزترين چهره اين مكتب، اين است كه ناخودآگاه، ساختاري نهان و ملفوف دارد كه بسيار شبيه ساختار زبان است. شناخت جهان، ديگران و خود به وسيله زبان تعيين مي شود. زبان پيش شرط كسب آگاهي فرد از خودش به مثابه يك هستي متمايز است. لاكان، همچنين از منظر روان كاوي، الگويي سه ضلعي از جهان اجتماعي-رواني، شامل امر خيالي، امر نمادين و امر واقعي عرضه مي كند كه در ساحت انديشه سياسي جديد (پسامدرنيسم، پساساخت گرايي، پساماركسيسم و فمينيسم) تاثير ژرف و گسترده اي به جا مي گذارد.

در بررسي آرا عزيز نسفي يكي از مهم ترين موارد بررسي وجوه سياسي در انديشه عرفاني وي است. اين مقاله به بررسي آرا شيخ عزيز نسفي (تولد احتمالي در 596 هـ.ق) يكي از عرفا و فلاسفه قرن هفتم هجري مي پردازد كه بسيار بر فكر فلسفي ايران موثر بود و به ويژه در تلفيق عرفان و فلسفه در ايران كوشيد. اين مقاله نشان مي دهد كه چگونه در ايران تفكر عزيز نسفي منجر به تاسيس انديشه سياسي بر مبناي انديشه عرفاني شد. چنين مي نمايد كه اين جريان در ايران تداوم يافت و به جرياني مسلط تبديل شد. انديشه سياسي نسفي را مي توان انديشه سياسي عرفاني ناميد و بدين ترتيب مقاله حاضر به بررسي وجوه تاثيرپذيري انديشه سياسي ايراني از آرا عرفاني نسفي پيرامون امر سياست مي پردازد.

هدف اين مقاله بررسي مقايسه اي آراي سه تن از نظريه پردازان تضادگرا، يعني هگل، مارکس و گرامشي درباره دولت و جامعه مدني و مناسبات بين آن دو است. هگل جامعه مدني را به منزله ترکيبي از سه نظام اقتصادي، حقوقي و انسجامي (پليس و اصناف) قلمداد مي کرد که بين خانواده و دولت قرار مي گيرد و در نهايت، جانشين دولت مي شود و مارکس از جامعه مدني به عنوان حوزه کار و زندگي روزمره که حوزه اي صرفا اقتصادي و غيرسياسي است، نام مي برد. برخلاف هگل و مارکس، گرامشي جامعه مدني را به مثابه فضايي فرهنگي قلمداد مي کند.
نتيجه اين تحليل نظري-تطبيقي نشان مي دهد هر چند هر سه نظريه پرداز تضادي اصول فلسفه هر چند اجتماعي مشترکي را پايه هاي تحليل خود قرار داده اند، نتيجه گيري آنها از الگوسازي جامعه با يکديگر فرق دارد. هگل طرح سه وجهي خانواده-جامعه مدني-دولت را جانشين طرح کلاسيک دو وجهي خانواده-دولت شهر ارسطو نمود. همچنين الگوي مارکسيستي زيربنا (جامعه مدني) و روبنا (دولت)، در نزد گرامشي به الگوي زيربنا (اقتصاد) و روبنا (جامعه مدني-نهادهاي غيردولتي+دولت) تغيير پيدا کرد. دولت گرامشي يک دولت ترکيبي است که از رضايت (سلطه)+زور (قدرت) تشکيل شده است و از اين رو، هم زيربنايي است و هم روبنايي.

اگر رويكردهاي اصلي به حوزه دين و عمل اجتماعي را به دو دسته اصلي عرفي گرا و شريعت گرا تقسيم نماييم، آن گاه مي توان رمضان البوطي را از جمله  انديشمندان بنام اهل سنت در حوزه شريعت گرايي و نقد عرفي گرايي معرفي كرد. در مقاله حاضر نويسنده با رجوع به منابع و متون منتشر شده به قلم بوطي، به بيان بنيادهاي نظري و عملي انديشه وي-كه بر ديني كردن حيات اجتماعي انسان استوار است-پرداخته است. در اين باره از اصولي چون عدالت خواهي، نفي سكولاريسم، نوگرايي ديني و بازگشت به اسلام اصيل به عنوان اركان نظري؛ و از محافظه كاري، داشتن نگرش معطوف به قدرت، اصلاح طلبي و مصلحت گرايي به عنوان اصول سياست عملي رمضان البوطي سخن گفته شده است.

اين مقاله به دنبال تبيين خاستگاه جنبش جوانان ايران در فاصله زماني 1380ـ1350 است. در اين سه دهه جنبش جوانان يكي از جنبش هاي اجتماعي مهم در عرصه سياسي كشور بوده است. براي تبيين خاستگاه اين جنبش دو متغير «شكاف نسلي» و «دموكراسي» بررسي شده و نتايج حاصل نشان مي دهد خاستگاه جنبش جوانان در ايران تقابل دموكراسي و اقتدارگرايي بوده است نه شكاف نسلي. در تحليل هاي اين مقاله علاوه بر آمارهاي رسمي از نتايج برخي نظرسنجي ها نيز استفاده شده است.

دغدغه هاي فزاينده و پايدار نسبت به حفظ و ارتقاي امکان همزيستي مسالمت آميز و عادلانه در سطوح فروملي، ملي و فراملي، اهميت گفت و گو را به شکل بي سابقه اي برجسته کرده است. به همين دليل، عوامل و زمينه هاي موثر بر گفت و گو موضوع پژوهش ها و بحث هاي گوناگون قرار گرفته است. از جمله اين دسته عوامل، فناوري هاي ارتباطاتي-اطلاعاتي است که عرصه هاي مختلف زندگي اجتماعي را بيش از پيش تحت تاثير قرار مي دهد. موضوع بحث اين مقاله تاثير فناوري هاي ارتباطاتي-اطلاعاتي بر گفت و گو ميان فرهنگ ها در حوزه عمومي مجازي است. در اين چارچوب، استدلال مي شود که هر چند ارتقاي امکان برقراري ارتباط و داد و ستد اطلاعات امکان گفت و گو را ارتقا مي دهد، محدود و مخدوش کننده آن هم است. محدوديت مورد نظر اساسا از توزيع نابرابر امکان هاي مرتبط با اين گونه فناوري ها ناشي مي شود و وضعيت خاص حوزه عمومي مجازي هم گفت و گو ميان فرهنگ ها را مخدوش مي کند.

ايران در سال 1384 به صورت عضو ناظر، به عضويت سازمان شانگهاي درآمد. اين موضوع با در نظر داشتن اهداف شكل گيري اين سازمان و روند تحولات آن بحث هاي جدي درباره نحوه همكاري ايران با اين سازمان مطرح ساخته است. مجمع شانگهاي يا شانگهاي ـ 5 ابتدا براي حل و فصل مسايل امنيتي و مرزي ميان چين و روسيه و كشورهاي آسياي مركزي (غير از ازبكستان و تركمنستان) ايجاد شد. با پيوستن ازبكستان به اين مجمع به سطح سازمان ارتقا يافت. هر چند در روند تحولات مربوط به اين همكاري امنيتي منطقه اي، تغييرات مهمي شكل گرفته و مسايل اقتصادي نيز مطرح شده، ولي اساسا اين سازمان به مباحث و مشكلات امنيتي-نظامي توجه داشته است.
سوال اصلي مقاله اين است که «سازمان شانگهاي چه نقشي در تامين امنيت آسياي مرکزي ايفا مي کند؟» در اين مقاله روند دگرگوني هاي ايجاد شده در اين سازمان بررسي مي شود تا نقش آن در تامين امنيت آسياي مركزي روشن شود.

در پي تاسيس نظام سياسي جديد در ايران، در ميان علاقه مندان به مباحث سياسي در زمينه شناخت نظام نوپديد و يكي از مهم ترين محورهاي آن يعني ولايت فقيه، كوشش هاي بسياري انجام شده است. فزوني دانش آموختگان دانشگاه ها در علوم سياسي و فضلاي مراكز پژوهشي قم، در پرتو اوضاع سياسي و مناسبات قدرت، در يك و نيم دهه اخير كشور، مشغله اي را پديد آورد كه در اين نوشتار از آن با نام «سياست نويسي» نام برده شده است. در گزارش توصيفي-تحليلي از اين پديده، چند اثر برجسته از سياسي نويسان معاصر به اجمال از حيث روش بررسي گرديده است.

مقوله «حقوق بشر» در بر دارنده دو مفهوم محوري «انسان» و «حق» و رابطه بين آنها است. منتهي، اين رابطه، متضمن تاملات فلسفي و تئوريک بسيار است. با نگاهي انتقادي به فهم غالب از اين رابطه، و مشخصا به «فردگرايي تمليکي»، اين مقاله به فهم متفاوتي از اين رابطه مي پردازد، و با استفاده از دو استعاره «عقل سرخ» و «حق سبز»، مباني يک نظريه «حداکثري» از حقوق بشر را مطرح مي کند.

رويارويي و مواجهه اسلام و مدرنيته در انديشه  انديشمندان اسلامي اشكال متفاوتي به خود گرفته است. در اين ميان فهم سيد جمال الدين اسدآبادي از مدرنيته و اسلام، آغاز راهي است كه تلفيق و سازگاري اين دو عرصه ـ يعني اسلام و مدرنيته ـ را راه حل معضل عقب ماندگي و مساله امپرياليسم در كشورهاي اسلامي مي داند. سيد جمال الدين اسدآبادي بر اين اعتقاد بود كه راه برون رفت از واپس ماندگي و مقابله با امپرياليسم، باز تفسير آيين اسلامي است كه در درون گفتمان مدرنيته صورت مي گيرد. در واقع سيد جمال الدين ابتدا ميان مدرنيته و غرب جدايي مي افكند و سپس مدرنيته غير غربي را مي جويد. بنابراين، باز تفسير آيين اسلامي در انديشه سيد جمال الدين به بازسازي هويتي مدرن، منتها غير غربي مي انجامد. و اين گونه، مدرنيسم اسلامي به مثابه هويتي متمايز و مستقل از هويت  غربي، پاسخ سيد جمال الدين اسد آبادي به بحران جوامع اسلامي در قرن نوزدهم است.

فمينيسم هر چند كوشش بسياري براي توليد شناخت انجام داده، در تبيين عام گرايي يا خاص گرايي دچار تشتت آرا شده و بارها تغيير يافته است، مي توان اشتراك نظر كلي ديدگاه هاي فمينيستي را در دو زمينه نظري و موضوعي يافت؛ در نظر از قديم قدرت در ميان زنان و مردان نابرابر تقسيم شده و اين امر موجب شده تا مردان، اختيار زنان را در دست گيرند و اگر حقوقي هم براي آنان قائل بوده، مبتني بر برداشت هاي مردانه بوده است و از نظر موضوعي برداشت مي شود كه اين وضعيت در كشورهاي اسلامي و به ويژه در ايران چشمگير است و زنان بايد ترغيب شوند تا سازمان يافته و با نهادهاي بين المللي، جنبشي اعتراضي به راه  اندازند. يك مطالعه ميداني نشان مي دهد غالب زنان ايراني وضعيت ويژه اي را دنبال مي كنند كه سنخيتي با انواع ديدگاه هاي فمينيستي رايج در غرب ندارد. آنها بي آنكه سابقه فعاليت سياسي يا اجتماعي گسترده اي داشته باشند و بدون تعصب خاصي درباره جنسيت، تنها به پيگيري غير سازمان يافته مسايل اجتماعي خود علاقه دارند و حداكثر انتظار زنان تحصيل كرده شهرنشين، داشتن فرصت شغلي برابر و احراز مشاغل دولتي است. زنان ايراني به مطالعه نشريات بين المللي و ارتباط با گروه هاي سازمان يافته خارج از مرزها علاقه ندارند. از اين رو ميزان اثرپذيري آنان از آموزه هاي فمينيستي خارجي بسيار كم است. وجه مشترك ميان زنان ايراني و جنبش فمينيسم در موضع نقادانه آنان در برابر يک نظام سخت گيرانه مردسالارانه سايه افكنده بر زندگي اجتماعي و خصوصي آنهاست.

اين مقاله به بررسي علل ساختاري رخداد انقلاب در ايران مي پردازد كه در واقع علل دراز مدت موثر بر وقوع آن است و تلاش مي كند تا به اين سوالات پاسخ دهد كه عوامل ساختاري موثر بر رخداد انقلاب در ايران چه بودند؟ و هر يك چگونه بر رخداد انقلاب در ايران تاثير گذاشته اند؟
براي پاسخ به اين پرسش ها به بررسي تحولات ساختارهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ايران در دوران تاريخي معاصر پرداخته شده و با روشي توصيفي تحليلي، پيامد تحولات اين ساختارها در ايجاد عدم تعادل و در نهايت انقلاب تحليل گرديده است.