بانک مقالات حقوق

بنا به روايت هاي فراواني از شيعه و اهل سنت، حضرت علي (ع) نخستين جامع قرآن کريم پس از پيامبر اکرم (ص) بوده، اما شبهه هايي نيز مطرح شده است. نخست اين که اهل سنت با انگيزه توجيه بيعت نکردن امام (ع) با خليفه اول به روايت اين روايات اقدام كرده اند. بنابراين، در درستي اين روايت ها خدشه وارد است و ديگر اين که مراد از جمع قرآن، به خاطر سپردن است و نه مکتوب کردن قرآن. آنچه بر شبهه اول دلالت دارد تنها در روايت هاي ابن سيرين ديده مي شود، اما روايات او مرسل بوده و از انسجام برخوردار نيست و با ديگر روايات جمع هم خواني ندارد. شبهه دوم با هدف صيانت قرآن که از سوي امام (ع) نقل شده است، منافات دارد و با آنچه بر مکتوب بودن گردآوردي ايشان دلالت دارد، نمي خواند. از اين رو، هيچ يك از اين دو شبهه نمي تواند جمع قرآن به وسيله امام علي (ع) را مورد ترديد قرار دهد.

 نسخه قابل چاپ

علماي رجال، غالبا، عكرمه محدث و مفسر مشهور تابعي (م/ 105 ه ق) را به فرقه خوارج منتسب كرده اند. مقاله حاضر، با هدف بررسي صحت و سقم اين مساله و يافتن ميزان دلبستگي عكرمه به خوارج با بهره گيري از شيوه استخراج مطالب از متون و تحليل آنها فراهم شده تا پژوهندگان علوم قرآني و حديث را در شناخت دقيق تر اين راوي كثيرالنقل ياري كند. آنچه از رهگذر تطبيق انديشه هاي بنيادين مورد اتفاق فرقه هاي خوارج، يعني زهد، انكار عثمان و علي (ع)، ظلم ستيزي، اعتقاد به عدم انحصار خلافت در قريش و نيز انديشه هاي مورد اختلاف آنها نظير قول به تقيه و تكفير مرتكب كبيره، با افكار و افعال عكرمه دريافت مي شود آن است كه وي در تمام موارد يادشده به جز انكار علي (ع)، با خوارج هم عقيده بوده است. در عين حال، بخشي از روايات او در حوزه تاريخ صدر اسلام، فقه و كلام با باورهاي شيعي هم خوان است، ولي با وجود اين، نمي توان او را فردي با گرايش هاي شيعي ارزيابي كرد.

 نسخه قابل چاپ

تفويض دين از ناحيه خداوند به رسول مکرم اسلام (ص) و در پي آن تفويض پيامبر به ائمه معصوم (ع) در روايات متعدد شيعي با اسناد صحيح نقل شده که يکي از ابعاد آن تشريع احکام است. اهل سنت نيز بر اساس نصوص خود بدون آن که نام تفويض دين را به کار ببرند به تشريع بخشي از احکام توسط پيامبر خدا (ص) اذعان دارند. تفويض دين از شئون ولايت رسول خدا (ص) در دو ناحيه ولايت در حاکميت مطلق اجرايي و ولايت در تبيين وحي قابل بررسي است. خلق و خوي پيامبر خدا (ص) حکمت فاعلي تفويض، و آزمون امت رمز حکمت غايي تفويض است. اين مقاله ضمن بررسي اسناد ادله تفويض دين و نقد ديدگاهها درباره مفاد آنها، کوشيده است بر مبناي حکمت فاعلي و غايي تفويض، تبييني مناسب از مقوله تفويض ارايه دهد و تهافت هاي ظاهري را از ميان بردارد.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله ابتدا رجعت با ادله نقلي اثبات شده و سپس در بحث تناسخ، مهم ترين ادله استحاله آن با تحليل نقادانه بررسي شده است. اين ادله با دقت در مقدمات و لوازم آن ها، به وسيله اشكال هايي ابتكاري مورد نقد قرار گرفته و اين نتايج به دست آمده است كه اولا: هيچ يك از اين ادله با نظريه رجعت تنافي ندارد؛ ثانيا: از پنج دليل استحاله تمام اقسام تناسخ. دليل اول (بر اساس نظريه حركت جوهري يا اتحاد عاقل و معقول) استحاله تمام اقسام تناسخ را اثبات مي كند، ولي دليل دوم تنها تناسخ مطلق را ابطال مي نمايد و دليل پنجم (بر اساس نظريه اتحاد عاقل و معقول) تنها قادر به ابطال برخي از اقسام تناسخ است. دو دليل ديگر باطل است. دليل اول از دو دليل استحاله تناسخ نزولي تنها برخي از آراي قائلان به اين نوع تناسخ را ابطال مي كند. دليل دوم استحاله تناسخ نزولي و دليل استحاله تناسخ صعودي، هر دو، باطل اند.

 نسخه قابل چاپ

تفسير قرآن به قرآن به عنوان يکي از کارآمدترين روش هاي تفسيري در قرن حاضر مطرح شده است. علامه طباطبايي در تبيين مباني اين روش کوشيد و بر اساس آن در يک دوره کامل، قرآن کريم را تفسير کرد. مقاله حاضر درصدد ارزيابي کارآمدي اين روش در آشکار ساختن مفاهيم قرآن است و مي کوشد نشان دهد که چه کاستي و ضعفي، به لحاظ روشي، بر آن وارد است و چگونه مي توان آن را تکميل کرد. اين مقاله، پس از طرح مباني و ادله اين روش، و نقد و بررسي جايگاه روايات تفسيري در اين روش تفسيري به تبيين نقش روايات معتبر در فهم و تفسير قرآن کريم پرداخته است.

 نسخه قابل چاپ

موضوع عقل، تعريف، ماهيت و كاركرد آن در وجود انسان و جايگاهش در معارف بشري از مهمترين موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه يوناني از طريق مدارسي چون جندي شاپور و ... به جهان اسلام راه يافت و موافقت ها و مخالفت هايي را در جهان اسلام برانگيخت. صوفيان را بايد از مخالفان يا منتقدان خرد فلسفي دانست. انتقادهاي آنان در متون عرفاني اعم از نظم يا نثر به ويژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزوني گرفت. به نظر مي رسد صوفيان و عارفان نزديك به صدر اسلام به جز محاسبي و احمدبن ابي الحواري دريافت درست و مشخصي از عقل نداشته اند. ذوالنون بين عقل و تكليف، به تلازم قائل بود و مستملي بخاري عقل را ابزار علم مي دانست. ديگر صوفيان، عقل را به عنوان مميز در حوزه اخلاقيات و ناصح، اگر به دنبال رضاي خدا باشد، به حساب مي آوردند، ولي اكثر قريب به اتفاق آنها عقل را آلت عبوديت مي دانستند و تضادي كه در قرون بعدي بين عقل و عشق در سخن عارفان ديده مي شود تا قرن پنجم چندان چشمگير نيست.

 نسخه قابل چاپ

دو مساله اصالت وجود و مجعوليت آن پيوستگي تامي با يكديگر دارند. حكما اين دو مساله را به صورت كاملا جداگانه مطرح كرده و احيانا مورد استدلال قرار داده اند .برخي همچون هيدجي و محمدتقي آملي در توجيه اين تفكيك، وجوهي را ذكر و عده اي از معاصران نيز از آنان پيروي كرده اند، اما مطهري اين توجيهات را نپذيرفته و اثبات اصالت وجود را براي اثبات مجعوليت آن كافي دانسته است. وي از هر گونه نقد و رد اين توجيهات خودداري و در كمال اختصار به بيان اين امر كه "اين دو اصل ملازم يكديگرند و تفكيك آن دو از يكديگر صحيح نيست" اكتفا كرده است. در اين مقاله پس از نقل توجيهات هيدجي و آملي و نظريه مطهري، ميان اين دو نظريه داوري شده و در نهايت پس از نقد و رد توجيهات مزبور، نظريه مطهري به نحو مستدل بر كرسي اثبات نشانده شده است. همچنين با بيان نحوه استنتاج اصالت وجود از مجعوليت آن، نظريه ايشان تكميل گرديده است.

 نسخه قابل چاپ

خيال نزد فارابي قوه اي است که عهده دار حفظ صور محسوسات و تجزيه و ترکيب آنها و محاکات از محسوس و معقول توسط صور محسوس است. فارابي خيال را واسط ميان ادراک حسي و عقلي و تنها راه دست يابي جمهور به حقايق معقول مي داند و نيز خيال از ديدگاه وي تنها طريق هدايت مردم به سعادت عقلاني است. او خيال را در تبيين نبوت به کار برده است. حقايق و سعادت معقول به واسطه وحي به عقل و قواي خيالي نبي افاضه مي شود. خيال در انديشه فارابي داراي کارکرده اي سياسي اجتماعي است. سياستمداران و روساي مدينه فاضله، افعال اجتماعي را که در رسيدن به سعادت نقش دارند به قواي خيالي جمهور منتقل مي کنند.

 نسخه قابل چاپ

نزاع ديرينه فرق اسلامي در مساله رويت حق تعالي برايند مباني تفسيري و كلامي آنها است. اهميت بررسي اين موضوع نيز، در كشف و ارزيابي اين مباني است. شيعه و معتزله از امتناع رويت سخن مي گويند و بر مبناي ادله عقلي، ظواهر آيات را تاويل مي كنند. اشاعره با باور بر امكان رويت حق تعالي در دنيا و وقوع قطعي آن در عالم آخرت، آن را محصول ظواهر آيات، نصوص متواتر و عقيده سلف مي انگارند. در اين نزاع، قلمرو مدرك عقل و ميزان حجيت آن در تاويل و تفسير نقل (آيات و روايات) در ميان فرق، رخ مي نمايد. صحت و سقم ادعاي اثرپذيري شيعه از معتزله در مباني و ادله رويت و نيز ادعاي اجماع سلف بر رويت، محك خواهد خورد و بالاخره ميزان كارآمدي نقد هر كدام از دو طرف نزاع، نسبت به ادله طرف مقابل آشكار خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

برهان مشهور انسان معلق ابن سينا همواره مورد توجه متفكران مغرب زمين، از قرون وسطي تاكنون، بوده است و بسياري از فلاسفه غربي با بهره گيري از اين استدلال به طرح ايده هاي خويش پرداخته اند. يكي از نمونه هاي برجسته مشابه استدلال ابن سينا را مي توان در فيلسوف معروف قرن هفده اروپا و بنيانگذار فلسفه جديد، رنه دكارت - يافت. همين شباهت ميان دو اصل کوجيتوي دکارت و انسان معلق ابن سينا دست مايه آثار و بررسي هاي تطبيقي فراواني در ميان انديشمندان غربي و اسلامي شده است. بسياري از آنها ميزان شباهت ميان اين دو موضوع را به حدي رسانده اند که بر تاثيرپذيري و اقتباس دکارت از ابن سينا نيز تاکيد کرده اند. نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا با بررسي اجمالي جايگاه اين دو نظريه در نظام فلسفي دو فيلسوف مورد نظر و با وارسي مباني و اهداف آنها به طرح و پاسخ گويي اين پرسش بپردازد كه تا چه ميزان مي توان اين دو نظريه مشابه را نزديك و در راستاي يكديگر دانست.

برگر از جمله جامعه شناسان بانفوذي است كه اعتقاد دارد انسان ها در طي قرون كوشيده اند از طريق دين، وجود خود و جهان را معنادار سازند. به اعتقاد برگر، انسان به علت ناقص بودن ساختار غريزي اش، براي معنابخشي به خود و جهان، دين را مي آفريند. انسان ها تلاش مي كنند تا زندگي شان را معنادار سازند. دين نيز به عنوان يك مقوله پرداخته شده توسط انسان، در زندگي به آنها معنا و جهت مي دهد، خصوصا در مواقع ضروري و مهم زندگي فردي و جمعي. دين نه تنها واقعيت را مشروع و منظم جلوه مي دهد، كه خطر موقعيت هاي حاشيه اي را نيز به حداقل مي رساند. در عين حال كه برگر، در جامعه شناسي خود، انسان را بنيان گذار دين مي داند، با توجه به روش شناسي اش بايد، راي او را، حد ميانه اي بين نظريات خداگرايانه و انسان گرايانه محض قرار داد.

 نسخه قابل چاپ

در منابع فقهي و حقوق ايران، اصل بر اين است که مال موقوفه قابل خريد و فروش نمي باشد. به عبارت ديگر، انجام هر گونه عمل حقوقي که سبب انتقال عين موقوفه به ديگران شود جايز نيست. ليکن، گاهي اوقات شرايط و اوضاع و احوالي به وجود مي آيد که براي حفظ نهاد وقف و مصالح موقوف عليه / عليهم فروش مال موقوفه لازم مي شود. از اين رو، در منابع معتبر فقهي و قانون مدني ايران، در موارد استثنايي، بيع مال موقوفه مجاز اعلام شده است، از جمله زماني که مال موقوفه خراب شود يا بين موقوف عليهم اختلافي شديد پديد آيد. در اين مقاله، موارد جواز بيع مال موقوفه در منابع فقهي و قانون مدني ايران بررسي وبا يکديگر تطبيق داده مي شود.

 نسخه قابل چاپ

مالکيت بر اعيان و ذمام از ديرباز رايج بوده و مورد پذيرش دين اسلام قرار گرفته است. در عصر حاضر، نوع ديگري از مالکيت به نام "مالکيت  معنوي" نيز پديد آمده است. جوامع مختلف، حقوق ناشي از اين نوع مالکيت را که در اشکال حق انحصاري اختراع، حقوق مولف، علايم تجاري، طرح هاي صنعتي، اسرار بازرگاني و ... ظهور پيدا مي کند. به رسميت شناخته اند و تلاش مي شود با وضع قوانين، حدود و مدت اين حقوق معين گردد تا زمينه و اساس حمايت از مالکيت معنوي فراهم آيد. اين پديده در فقه اسلامي جزو مسايل مستحدثه محسوب مي شود و در اين مقاله تلاش شده است مشروعيت و قابليت تملک اين حقوق با استناد به نظر عرف و نگاهي دوباره به منابع فقهي به اثبات برسد.

 نسخه قابل چاپ

قاعده علي اليد، مستند به حديث نبوي است که بين فقيهان فرق مسلمان مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. بر پايه اين قاعده گيرنده مال غير، ضامن رد عين يا بدل آن در صورت تلف و جبران خسارت در صورت نقصان آن است. اين قاعده با اطلاق خود، همان طور که مي تواند دليلي بر ضمان عين باشد، مي تواند مبين ضمان منفعت و عمل نيز باشد. در اين نوشتار سعي شده است با بررسي استدلالي و تحليلي قاعده مذکور و بر پايه عموم و اطلاق ادله مورد استناد، علاوه بر ضمان متصرف نسبت به عين، ضمان وي نسبت به منافع آن نيز اثبات شود که در اين صورت مي توان از بسياري مسايل و مباحث مورد ابتلا گره گشايي کرد.

 نسخه قابل چاپ

مشهور فقهاي فريقين "رويت هلال" را تنها راه ثبوت "حلول ماه قمري" دانسته و تمام احکام بر حلول ماه را به رويت مشروط مترتب کرده اند. فقط در صورتي که رويت هلال به دليل مانع خارجي امکان پذير نباشد مي توان به راههاي ديگري مانند گذشت سي روز از اول شعبان متوسل شد. اين مقاله اين نظريه مشهور را مورد بررسي قرار داده و نتيجه گرفته است که موضوع احکام مترتب بر حلول ماه، علم "به تشکيل هلال ماه" و رويت هلال يکي از راههاي حصول علم به تحقق هلال است. مطابق اين نظريه، حلول ماه نو براي همه مناطق کره زمين که در يک نيم کره قرار دارند در يک زمان حاصل مي شود.

 نسخه قابل چاپ