بانک مقالات علوم اجتماعی

در گفتار حاضر تلاش شده تا با توجه به رئوس کلي مسايل توسعه سياسي-اقتصادي ايران از منظر جامعه شناسي سياسي، ضمن ارائه تعريفي از پديده موسوم به "طبقه متوسط" و بررسي آن در قالب نوعي سنخ شناسي، روند تغيير و تحولات ساختاري - کارکردي جامعه ايران در دوران انقلاب و پس از آن تشريح و ترسيم شود. در اين راه به ترسيم روند کلي تحولات سياسي اجتماعي و اقتصادي در سطح کلان (يعني در حوزه پاراديم تحليلي - کاربردي موسوم به جهان سوم) و تقليل يافته ها و داده هاي حاصله به يک سطح خرد (ايران)، پرداخته و تاثير اين فرايند يا جريان را بر روند کلي تحولات اجتماعي دو دهه اخير تجزيه و تحليل کرده ايم .
در مقدمه گفتار حاضر نخست به زمينه ها، بسترهاي نظري و چارچوب هاي متدولوژيک اشاره مي کنيم و سپس به تعريف وتبيين يکي از متغيرهاي اصلي بحث حاضر يعني "طبقه متوسط" مي پردازيم. در بخش بعدي ضمن معرفي اجمالي الگوهاي توسعه در نزد اين طبقه، به بررسي روند تحولات سياسي، اجتماعي و اقتصادي در سال هاي پس از انقلاب پرداخته و طي آن سه حوزه کلان ايدئولوژي، سياست و اقتصاد را واکاوي و تحليل کرده ايم. در پايان نيز به جمع بندي مباحث مطروحه در گفتار حاضر پرداخته ايم .

 نسخه قابل چاپ

مطالعه زلزله گذشته ايران و بروز فاجعه هاي انساني و مسايل اجتماعي ناشي از آن گوياي اين حقيقت تلخ است که تجارب هيچ يک از زلزله هاي دلخراش گذشته راه گشاي برنامه ريزي منسجمي براي کاهش عوارض اجتماعي بعدي نبوده است و هر بار به هنگام فاجعه اي مهيب، جامعه به هياهويي همراه با اقدام هاي شتاب زده و کم حاصل دچار مي شود که گويي نخستين بار است که دچار فاجعه مي شود. تنها کافي است به گزارش دکتر ژاله شادي طلب با عنوان "تجربه زلزله رودبار - منجيل" مراجعه شود. (شادي طلب 1370).
اين مقاله بر اساس مشاهدات روزهاي نخست فاجعه و مصاحبه با زلزله زدگان پنجم دي ماه 1382 بم تنظيم شده است و در پي توصيف فرايندهاي اجتماعي پس از فاجعه و شيوه عملي سازمان هاي امدادگري است؛همچنين وصف وضعيت دشوار پس از بروز زلزله که ناشي از نبود برنامه هاي منظم کمک رساني است.
در اين فاجعه نيز به رغم شکل گيري نوعي انسجام ملي موقت، به سبب ضعف در مديريت بحران و عدم طرح برنامه هماهنگ و منسجم ازسوي سازمان هاي امدادگر و توزيع نامناسب و غير آبرومندانه کالا و آذوقه، همچنين تبعيض آشکار در تامين نيازهاي اوليه بازماندگان، آنچه خسارت ديد "سرمايه اجتماعي" بود.
در بخش آخر مقاله نيز نويسنده با پيشنهاد پيش نويس منشور مددکاري اجتماعي براي فاجعه هاي غير مترقبه، چارچوبي براي اصلاح مديريت مداخله در بحران، پيشنهاد کرده است.

 نسخه قابل چاپ

ارائه خدمات ويژه به بازماندگان حوادث و بلاياي طبيعي نقش به سزايي در تسريع روند بهبود و سلامتي آنان دارد. در اين زمينه ارايه خدمات توان بخشي به سبب وجود تعداد زياد مجروحان حوادث، از اهميت ويژه اي برخوردار است. مقاله حاضر به بررسي مقايسه اي نحوه خدمات توان بخشي پس از وقوع زلزله در دو منطقه فارس و گيلان پرداخته است. اطلاعات، با استفاده از پرسشنامه گردآوري شده است. نتايج، حاکي از وجود ضعف هاي جدي در ارايه خدمات به معلولان ناشي از حوادث مذکور است. از اين رو پژوهش گران ارايه آموزش هاي لازم را به مددکاران و اعضاي سازمان هاي مداخله کننده در بحران ها توصيه مي کنند.

 نسخه قابل چاپ

اگرچه پس از وقوع بلاياي طبيعي همه جمعيت يک شهر، روستا يا منطقه آسيب مي بينند اما برخي از آنان به دليل ويژگي هاي جسماني، شرايط فرهنگي و يا موقعيت اقتصادي، بيش از ديگران متحمل خسارت و آسيب مي شوند. کودکان از جمله گروه هاي جمعيتي هستند که در فجايع طبيعي سخت در معرض خطر قرار مي گيرند. مقاله حاضر مي کوشد ابعاد شرايط مخاطره آميز کودکان و واکنش هاي آنان را پس از حوادث غير مترقبه توضيح دهد و راه کارهايي را به منظور مداخله در بحران با توجه و تاکيد بر امداد رساني ارايه کند.

 نسخه قابل چاپ

علي رغم اين که يکي از کشورهاي پرخطر به لحاظ وقوع بلاياي طبيعي است، هنوز تعداد مطالعات در حوزه هاي مختلف از جمله پرداختن به ابعاد رواني - اجتماعي حوادث غير مترقبه، بسيار اندک است. مقاله حاضر مي کوشد تا با ارزيابي ابعاد و روش هاي مطالعه ميداني در زمان وقوع بلاياي طبيعي و پس از آن، تجاربي را در زمينه در اختيار پژوهشگران قرار دهد. مطالعه اين مقاله مي تواند دريچه هاي جديدي پيش روي پژوهشگران و موسسات مطالعاتي، در راه گسترش تحقيقات ميداني در بلاياي طبيعي بگشايد.

 نسخه قابل چاپ

طي دو دهه اخير نقش بخش غير دولتي در مداخله براي کاهش بلاياي طبيعي سخت در کانون توجه قرار گرفته است. در اين ميان بخش خصوصي، بنگاه ها و شرکت هاي تجاري نيز علي رغم گرايش سود طلبانه، کارکردهاي مثبت و موثري در حوادث غير مترقبه داشته اند. اين کارکردها هم به لحاظ مشارکت بخش خصوصي در آمادگي براي تخفيف آثار و پيامدهاي فاجعه (به عنوان برنامه هايي بشر دوستانه) مورد نظر بوده است و هم از اين منظر که مي تواند براي ارتقاي فعاليت اين بخش در حوزه هايي که به انتقاع مالي و اقتصادي ختم مي شود، بستري مناسب به شمار آيد. مقاله حاضر بخشي از يک پروژه گسترده در اين زمينه است که تجارب کشور بنگلادش را در اين زمينه نشان مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

يکي از بزرگ ترين حوادث غير مترقبه در سال هاي اخير، در جمهوري ارمنستان رخ داد. مقاله حاضر با بررسي مطالعات گسترده اي که پس از وقوع حادثه در اين کشور انجام شده، ضمن ارايه گزارشي مستند از آثار و پيامدهاي رواني حادثه بر کودکان، روش ها و اقداماتي را که به منظور کنترل و درمان عوارض رواني صورت گرفته مطرح کرده است. نکته مهم و حايز اهميت در اين مقاله نشان دادن عوارض حاصل از سياست هاي پس از وقوع حادثه است که دامن گير کودکان شد که يا بي سرپرست شدند و يا پدر و مادر خود را گم کردند.

 نسخه قابل چاپ

مقاله حاضر نقش سرمايه اجتماعي را در مديريت بحران به بحث گذاشته است. نتايج مندرج در مقاله، حاصل مطالعه اي است که پس از وقوع توفان و آلودگي آب در يکي از روستاهاي کانادا به عمل آمده است. نويسنده ضمن گزارش روش مطالعه، به بررسي مديريت و برنامه ريزي بحران، وضعيت گروه هاي آسيب پذير، نقش سازمان هاي غير دولتي، وضعيت کمک هاي اهدايي و بهداشت رواني در حادثه مذکور پرداخته است.

 نسخه قابل چاپ

ممکن است در بازسازي زمين لرزه در ذهن، مفروض کردن رابطه جنسيت با اين مقوله نامربوط به نظر رسد . "خشونت ناگزير"(The tyranny of the urgent) مي تواند مقوله جنسيت را گونه اي تجمل جلوه دهد، اما هدف و نيت اين مقاله آزمودن جايگاه جنسيت در سنجش استعداد آسيب پذيري و تسکين و تخفيف زلزله است. در متن مقاله موارد متعددي از تحليل جنسيتي ارائه مي شود که به آسيب پذيري زنان در برخي حوادث و رخدادها مي پردازد. سپس به توصيه هاي لازم در باب آگاهي جنسيتي(gender-aware)  که موجب تخفيف و کاهش آلام مي شود پرداخته مي شود و بعد درباره مرکزيت جنسيت در فجايع و بلايا از نظر سياست هاي تصميم گيري و روش هاي اجرايي بحث مي شود. در ادامه، به قابليت بالقوه تبديل شوندگي (Transformative potential) موجود در بلاياي زلزله، در ارزيابي و بازبيني مجدد رابطه جنسيت و بلايا، اشاره خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

در باب جنسيت و تفاوت جنسيتي در ميزان آسيب پذيري و تاثير گرفتن از بلايا و مصايب همگاني کم تر پژوهش انجام شده است. اطلاعات مختصر در دسترس نيز حاکي از يک الگوي تفاوت جنسيتي در تمام مراحل چرخه فاجعه (مواجهه، احساس خطر، آمادگي در تمام سطوح تاثير پذيري، تاثرات جسماني و بهبود و نوسازي) است. اين مقاله به بررسي نقش جنسيت در اثر پذيري از بلاياي طبيعي پرداخته است .

 نسخه قابل چاپ

متخصصان رشته هاي مختلفي چون مهندسي، پزشکي، علوم اجتماعي و يا روان شناسي در توضيح و تبيين بلاياي طبيعي و آثار آن، به شکل معمول سنتي، از زاويه ديد تخصصي خود نگريسته و به مطالعه و پژوهش پرداخته اند. مقاله حاضر مي کوشد تا ضرورت برخورداري از ديد و نگرشي کلان تر را در حوادث غيرمترقبه تبيين کند.
وقوع زلزله در يک منطقه روستايي عقب افتاده و فقير در مقايسه با يک منطقه شهري توسعه يافته و غني، آثار و پيامدهاي کاملا متفاوتي دارد. از اين رو هنگام مطالعه در باب حوادث و بلاياي طبيعي محققان رشته هاي مختلف بايد با يکديگر در تعامل و تبادل باشند.

 نسخه قابل چاپ

كاربرد سياست اجتماعي در موارد ذيل نمود آشكاري دارد:

1) سياستهاي اعمال شده از طرف دولت براي بهزيستي و حمايت اجتماعي؛
2) روشهايي که با به کارگيري آنها بهزيستي در جامعه گسترش مي يابد؛
3) و مطالعات آکادميک يا دانشگاهي در مورد اين مقاله (سياست اجتماعي).
در اولين نگاه، مفهوم سياست اجتماعي بر خدمات اجتماعي متمرکز است که زمينه هاي آن را دولت فراهم کرده است. اما در برداشت دوم، سياست اجتماعي به مثابه طيفي از مفاهيم گسترده و راي قوانين و احکام دولتي است؛ يعني امکانات، راهکارها يا وسايلي که به کمک آنها بهزيستي مي تواند ارتقا يابد و همچنين بهزيستي و بهورزي افراد مي گردد. بايد به خاطر داشت که هدف نهايي سياست اجتماعي صرف بقا نيست، بلکه دستيابي فراگير و شمول اجتماعي، وقار، فرهمندي و شايستگي اجتناب ناپذير انساني براي رسيدن به يک جامعه نيک و پسنديده است.

 نسخه قابل چاپ

واژه هاي "رفاه" و "تامين " به خصوص با صفت "اجتماعي" واژه هايي هستند مولود تحولات مدرن و به خاطر همين ويژگي، پيچيدگيهاي مناسبات اجتماعي مدرن در تفسير و تاويل آنها راه جسته است. از اين رو، ارائه تعريفي دقيق و روشن از آنها که مورد اجماع کارشناسان باشد، چندان امکانپذير نيست، اما به رغم آن مي توان با بررسي فرايند شکل گيري اين واژه ها و نيز چگونگي کارکرد و حيطه کنش آنها به طرحي کلي از اين مفاهيم دست يافت.
"رفاه اجتماعي" تعبيري است که بيشتر به يک وضعيت چند جانبه - اقتصادي، اجتماعي و سياسي معطوف است و حفظ شان انسانها و مسووليت پذيري جامعه در قبال آن و ارتقاي توانمندي کليت جامعه در عرصه هاي فردي و جمعي از اهداف اساسي آن است.
سياست اجتماعي، گرچه از جنبه هاي مختلف با رفاه اجتماعي همسوست؛ به نوعي که گاه مترادف يکديگر به کار مي روند، اما از نظر نوع رويکرد به مساله و نيز نحوه کارکرد، با رفاه اجتماعي مرزبندي دارد. سياست اجتماعي از يک سو معطوف به تدبير و اجراست و به نوعي ابزار پيوند برنامه هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و سياسي محسوب مي شود و از سوي ديگر به عنوان پوششي عام براي برنامه هاي مختلف دولت در عرصه هاي سياست گزاري گوناگون به شمار مي رود.
تامين اجتماعي و حمايت اجتماعي، زير مجموعه اي از رفاه اجتماعي و ابزاري در سياست اجتماعي محسوب مي شود. اختلاف مهم بين تامين اجتماعي و حمايت اجتماعي در نحوه تامين منابع مالي آنها و نيز منطق توزيع آن منابع است. از لحاظ مفهومي و کارکردي، تامين و حمايت اجتماعي در مقابل مفاهيم چند بعدي رفاه اجتماعي و سياست اجتماعي عمدتا بعد قوي تري دارند.

 نسخه قابل چاپ

قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در صورتي که به عنوان سندي بررسي شود که مورد تاييد جمع کثيري ار فقها و انديشمندان اسلامي قرار گرفته است، حاوي مباحث صريح و مشخصي در زمينه سياست اجتماعي است. بنابراين، مرور اين قانون ما را با مجموعه اي از سياست هاي اجتماعي آشنا مي سازد که به تاييد مراجع ديني نيز رسيده است. از سوي ديگر، تحول مفاهيم در حوزه هاي سياست اجتماعي و مقايسه آن با منابع ديني نيز حاکي از همسويي اين دو در جهت تحقق رفاه اجتماعي و دموکراسي در جامعه اسلامي است. در اين مقاله، نويسنده با مروري بر تاريخ اسلام و ذکر شواهدي از سنت پيامبر (ص) و همچينن نقل روايات سعي کرده است تا چارچوب سياست هاي اجتماعي را از زاويه نگرش ديني مورد بحث قرار دهد.

 نسخه قابل چاپ

توسعه اجتماعي فرايند ايجاد دگرگونيهاي بنيادي در ساختارها و روابط اجتماعي به منظور تحقق اهداف ادغام اجتماعي، انسجام اجتماعي و پاسخگو کردن کارگزاران و سازمانهاي صاحب قدرت و مسئول در برابر صاحبان حق است. در عين حال سياست اجتماعي مکانيزمي است براي دخالت دولت در حوزه رفاه اجتماعي مشخصه اصلي اين فرايند، ارتقاي شاخص هاي انساني، اقتصادي و اجتماعي جامعه است. به قرينه مفاهيم و روشهاي مطرح در ادبيات توسعه اقتصادي، در مبحث توسعه اجتماعي نيز مي توان از کنشگران اصلي و فرعي، نهادهاي محمل و پشتوانه هاي فرايند توسعه و نيز ساختارهاي مشوق يا مانع آن سخن گفت. هر چند به لحاظ تاريخي تاکنون دولت به عنوان کنشگر اصلي توسعه اجتماعي شناخته مي شد، اما به تدريج عرصه جديدي در ادبيات توسعه اجتماعي گشوده شده که از جمله مي توان به عرصه "نهادهاي غير رسمي" اشاره کرد. فرضيه اصلي ادبيات جديد توسعه اجتماعي آن است که نهادهاي غير رسمي، به مثابه حاملان اصلي سرمايه اجتماعي، بالقوه مي توانند ظرفيت چشمگيري براي ارتقاي سطح توسعه اجتماعي از خود بروز دهند. معرفي اين نهادها، چگونگي بازسازي توسعه اي آنها و نيز مروري بر چند تجربه بين المللي، موضوع اين مقاله است.

 نسخه قابل چاپ