بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

از مفاهيم شناور و مورد اختلاف در فرهنگ ايراني، مفهوم «عقل» است که دايره معنايي وسيع و گاه متناقضي يافته است. ازاين رو، نحله هاي فکري مختلف برداشتهاي متفاوتي از آن ارايه کرده اند. همين موضوع، ما را بر آن داشته است تا به بررسي نحوه نگرش دو نحله متفاوت فکري (يعني حکيمان و صوفيان) از «عقل» بپردازيم و با بررسي اشعار دو نماينده برجسته آنها (ناصرخسرو و سنايي) نشان دهيم که ناصرخسرو، بدون اينکه در شعر خود به دفاع صوري از اين مقوله برخيزد، محتوا، تصاوير و ساختار شعرش، مبنايي عقلاني و منطقي دارد. برخلاف او، سنايي با اينکه در جاي جاي حديقه الحقيقه، ابياتي در وصف عقل و دفاع از آن آورده است چون ساختار ذهن او با منطقِ عقلاني همسو نيست، محصول کارش با عقل، مباينت يافته است. براين اساس مي توان گفت که کاربرد صفت «حکيم» براي سنايي - البته در مفهوم مورد نظر ما - جز به تسامح روا نيست، حال اينکه ناصرخسرو «حکيم» به معناي دقيق کلمه بوده است. دليل اين امر، اين است که عقل نزد ناصرخسرو هم جنبه مادي دارد و هم بعدي معنوي، حال اينکه، عقل نزد سنايي در مجموع، عقل ديني است و تا حد زيادي از جنبه هاي مادي فاصله مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

نمايشنامه هاي توفيق الحکيم، پدر نمايشنامه نويسي عرب، افزون بر اينکه از ژرف ترين مضامين انساني برخوردار است، در قالب زيبايي هم نوشته شده است. وي با بهره گيري از عناصري مانند گفت و گو، اسطوره، طنز، اقتباس از داستان هاي قرآني و آوردن نثري موزون و روان، کوشش کرده است تا نمايشنامه هاي خود را به شکلي دلنشين و جذاب ارايه کند.
طبعا شناخت بيشتر از سبک ادبي ايشان، مي تواند براي دستيابي به فهم بهتر مضامين نمايشنامه هاي او به خوانندگان کمک کند.
براي آماده سازي اين مقاله، نمايشنامه هاي توفيق الحکيم مورد مطالعه قرار گرفت، سپس ويژگيهاي سبک شناسي هريک، در انتقال محتوي و تاثير گذاري بر خوانندگان استخراج شد و در پايان بررسي با جمع بندي و تحليل آن ويژگيها، سبک ادبي و بياني ايشان در نگارش نمايشنامه ها، روشن گرديد.

 نسخه قابل چاپ

وامق و عذرا از جمله عشاق مشهور و زبانزد ادب فارسي و نام يکي از منظومه هاي عاشقانه عنصري است که به سبب شهرت، بازتاب وسيعي در شعرغنايي فارسي داشته است. اين منظومه تا مدتها مفقود بود و تنها در چند دهه پيش، ابياتي از آن به دست آمد که با کمک ابيات پراکنده موجود در فرهنگها و منابع ديگر، ابعادي از داستان روشن شد.
از اين مثنوي عنصري، که به بحرتقارب سروده شده، 26 اثر به فارسي و ترکي به نظم و نثر تقليد شده است، ليکن نظيره هاي آن با اصل داستان تفاوت کلي دارد. اصل داستان يوناني است و جز نام عشاق، تمامي جايها و نامها نيز يوناني است. اين داستان در عصر ساساني به پهلوي و سرياني و در دوره اسلامي به عربي ترجمه شد.
در اين مقاله نويسنده مي کوشد ضمن گزارش و تحليل روايت عنصري، آن را با شش روايت ديگر مقايسه کند تا ميزان شباهت ها و تفاوتها و پايبندي نظيره سازان به اصل داستان را معلوم و مشخص سازد. به دليل حجم زياد مقاله، خلاصه داستانها حذف شد. سرايندگان اين شش روايت عبارتند از: قتيلي بخارايي (قرن ده)، خواجه شعيب جوشقاني (قرن يازده)، صرفي کشميري (قرن ده)، حسيني شيرازي (قرن سيزده)، صلحي خراساني (قرن يازده)، ميرزا محمد صادق نامي اصفهاني (قرن سيزده) در بخش دوم مقاله، هجده بنمايه مشترک هفت روايت وامق و عذرا مقايسه و تحليل مي شود تا ميزان تفاوتها و شباهتهاي روايات معلوم شود. اين بررسي تطبيقي مي تواند يکي از الگوهاي بررسي قصه هاي سنتي بويژه منظومه هاي عاشقانه به شمار آيد.

 نسخه قابل چاپ

با نفوذ اسلام به شبه قاره و گسترش آن در اقصا نقاط اين خطه پهناور، تعداد زيادي از مردم شبه قاره، اسلام را با جان و دل پذيرفتند.
اين پذيرش و قبول به دنبال تشکيل حکومتها و دولتهاي اسلامي به مروز زمان موجب شدکه براي درک مسايل قرآني و علوم اسلامي، کتابها و آثاري در زمينه دانشهاي قرآني تدوين شود. بدين ترتيب که فرهيختگان و دانشمندان علوم گوناگون اسلامي شبه قاره – چه شيعي و چه سني – عزم خود را جزم کردند و بر آن شدند تا به مدد ابداع و ابتکارهاي خود يا با پيش روي قرار دادن کتابها و رساله هاي اسلامي ديگر سرزمينها بويژه ايران به آفرينش آثار گوناگون دست بزنند. پس ازآن در طول چند قرن، عالمان و دانشمندان علوم اسلامي شبه قاره در زمنيه هاي گوناگون قرآني و اسلامي چون ترجمه، تفسير، فقه و علوم ديگر قرآني آثار بسياري آفريدند که اگر در حوزه هاي مختلف به تمام اين مباحث پرداخته شود، حجم فراواني از تاليف و پژوهش را در بر مي گيرد بويژه در زمينه ترجمه و تفسير قرآن که تا کنون کتابها و تحقيقات زيادي صورت گرفته و هنوز هم مراکز و سازمانهاي متعددي – غير کارهاي شخصي – در سراسر اين سرزمين وسيع بدين مهم مشغولند، اما از آنجا که هدف اين مقاله طرح تمام اين مسايل و موارد نيست، بلکه اشاره اي به برخي آثار مهم در اين زمينه است، فقط به ذکر نمونه هايي بسنده شده است. با اين حال در اصل طرح تا حد لزوم به تمام موضوعات اساسي پرداخته شده و حتي از معرفي تني چند از اين بزرگان که طي چند دهه عمر گرانبهاي خود از هيچ کوششي مضايقه نکرده اند، صرف نظر نشده است.

 نسخه قابل چاپ

انجمن آراي ناصري از جمله فرهنگهايي است که در قرن 13 هجري قمري تدوين شده است. لغتنامه نويسي و فرهنگ نويسي از قرنها پيش در ايران با تدوين کتابهايي چون لغتنامه ابوحفص سغدي و لغت فرس اسدي توسي شروع شده و تاکنون ادامه يافته است. شيوه و شگرد فرهنگ نويسي در طي سالهاي اخير، تحت تاثير روش کار فرهنگهاي غربي، حرکتي روبه تکامل داشته است. در اين مقاله ضمن بيان برخي از معيارهاي فرهنگ نويسي به نقد و بررسي اصول فرهنگ نويسي در اين فرهنگ پرداخته مي شود. از اين رو ضمن توصيف ساختار اين فرهنگ در بخشهاي مقدمه، مدخل،تلفظ،ريشه، دستور،معاني، شاهد مثال و منبع و بيان محاسن آن در بخشي جدا تحت عنوان «معايب ساختار فرهنگ انجمن آراي ناصري»، معايب اين فرهنگ بررسي مي شود. در بررسي و توصيف معايب و محاسن اين فرهنگ به کل فرهنگ، نظر شده است، اما براي بررسي و تحليل آماري در مجموع، سيصد مدخل از بابهاي ب، س و ش انتخاب شده است. بررسيها نشان مي دهد مولف تنها به بيست و چهار حرف از سي و دو حرف فارسي پرداخته است و اشکالاتي نظير عدم ذکر تمام معاني مدخل ،ريشه شناسي نادرست، ذکر واژه هاي دساتيري و نظاير آن در اين فرهنگ مشاهده مي شود که اين مساله ضرورت اصلاح اين فرهنگ را گوشزد مي کند.

 نسخه قابل چاپ

پرداختن به شخصيتهاي هر داستان و تحليل وبررسي ويژگيهاي آن از جمله مباحثي است که درپژوهشهاي ادبي جايگاه خاصي يافته است. شناسايي و معرفي اين شخصيتها و ويژگيهاي آنان به شناخت بهتر و دقيقتر از داستان و نويسنده يا سرايندهآن منجر مي شود. برخي از اين شخصيتها با توجه به حضور و نقشي که درداستان دارند به عنوان شخصيتهاي اصلي شناخته مي شوند و داستان حول محور شخصيت و اعمال آنها شکل گرفته است. شخصيتهايي نيزهستند که به ظاهر نقش چندان مهمي درروند داستان ندارند، اما با کمي دقت و دوباره خواني داستان مي توان به تاثير شگرف و نقش کليدي ـ اما پنهان ـ آنان پي برد، چونان که اگرآن شخصيت حذف شود، روندکلي داستان دگرگون مي شود.
در داستان خسرو شيرين، همان گونه که از نامش بر مي آيد، شيرين و خسرو نقشهاي اصلي را دراين داستان ايفا مي کنند و شاپور شخصيتي است کليدي اما درتحليل هايي که ازاين داستان ارايه شده است چونان که بايد به اين شخصيت پرداخته نشده است.
در اين مقاله کوشش شده است، جنبه هاي مختلف شخصيت شاپور، نقش وتاثيراو در شکل گيري و جهتيابي داستان خسرو و شيرين تحليل شود و توانمندي نظامي گنجوي در خلق چنين شخصيتهاي پيچيده و موثر و استفاده بهينه او از اين شخصيتها در ساختار داستان مورد بررسي قرارگيرد.

 نسخه قابل چاپ

حماسه گيلگمش، يکي از کهن ترين حماسه هاي جهان است که به حماسه جاودانگي معروف است. گيلگمش در اين حماسه، هماره جوان پهلوان مثبتي تلقي شده که با کوشش بسيار در پي جاودانگي است و عاقبت درمي يابد که تنها راه جاودانگي، که هر انساني مي تواند بدان برسد، نام نکو و شهرت جاودانه است، نه داشتن عمري دراز يا ابدي. اما نگارندگان در اين جستار بر اساس رويکرد شالوده شکني، که با رد تک معنايي، همواره راه را براي قرائتها و تاويلهاي ديگر نيز باز مي گذارد برآنند که در اين حما سه، نه تنها گيلگمش، شخصيتي مثبت ندارد، بلکه نماد ديو خشکسالي است که مي خواهد خشکسالي و بي بري را بر کل طبيعت چيره گرداند. از ديگر سو با توجه به شواهد و قراين موجود، اين حماسه در ژرف ساخت، اسطوره باروري است، نه حماسه جاودانگي.

 نسخه قابل چاپ

واژه کمال يا شکل ديگر آن گمال از واژه هاي کهن زبان فارسي است که در فرهنگهاي معتبر و رايج امروز نيامده است. اين نيامدن، موجب شده است با واژه همال، که در نگارش، شکلي نزديک بدان دارد، يکسان پنداشته شود و در متوني که اين واژه به کار رفته، کمال يا گمال به همال تغيير يابد و چون مفهوم مناسبي نداشته است، معني ديگري براي همال تعيين کرده اند. در اين مقاله با بررسي نمونه هايي از بدخواني متون کهن بويژه نسخه هاي شاهنامه، پيشنهاد شده است به جاي ضبط همال، شکل مناسب آن کمال يا گمال جاي گيرد تا هم معني و ارزش بيتهاي شاهنامه روشنتر، و هم واژه کمال يا گمال احيا شود.

 نسخه قابل چاپ

فرايند قاعده افزايي چيزي نيست جز توازن در وسيعترين مفهوم خود و اين توازن از طريق «تکرار کلامي» حاصل مي آيد. در اين شگرد، قواعدي بر قواعد زبان معيار افزوده مي شود که موجب برجسته سازي در متن ادبي مي گردد. قاعده افزايي موجب ايجاد موسيقي در زبان شعر مي گردد و استفاده از آن بر توانايي شاعر در بهره گيري از ظرفيتهاي زباني به منظور ناآشنا ساختن و برجستگي زبان دلالت مي کند. از اين رو صورتگرايان روس، آن را عامل شکل گيري اثر ادبي مي دانند.
در اين پژوهش، پس از بحث درباره قاعده افزايي، شگردهاي آن در شعر حميد مصدق بررسي مي شود تا مشخص گردد که اين شگرد ادبي تا چه اندازه توانسته است در شعر او موجب برجسته سازي شود. روش اين تحقيق، تحليلي است که اشعار نيمايي حميد مصدق را از طريق قاعده افزايي در سطوح تحليلي آوايي و واژگاني مورد بررسي و مداقه قرار داده است تا چگونگي استفاده وي از شگردهايي قاعده افزايي آشکار شود. بعد از کندوکاو در اشعار حميد مصدق مشخص شد وي با تسلطي که بر امکانات زبان فارسي دارد بخوبي توانسته از ذخاير اين زبان به منظور تشخص زبانش بهره گيرد و با به کارگيري مطلوب توازن آوايي و واژگاني در حيطه قاعده افزايي به عادت زدايي دست زند و از اين رهگذر موجب برجسته سازي و آهنگين تر شدن کلام خود گردد.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله ديدگاه ملک الشعرا بهار و معروف الرصافي درباره زن مورد بررسي قرار گرفته است. هر دو شاعر در اشعار خود به زن نگاه ويژه اي دارند. بهار از يک سو وامدار تفکرات سنتي جامعه در مورد زن است و از سوي ديگر، جز اولين شاعران ايراني است که مدافع آزادي زنان است و با حجاب مخالفت مي کند اين در حالي است که رصافي موضع واحدي انتخاب کرده و در اشعارش همواره مدافع آزادي زن و خواستار حضور فعال وي در جامعه است.

 نسخه قابل چاپ

مولوي در آثار خود بارها از لزوم خاموشي و سکوت سخن به ميان آورده است. فراواني کاربرد اين اصطلاح و نيز شهرت تخلص مولانا به خموش انگيزه اي شد در پديد آمدن اين جستار، که در آن خاموشي مولانا و دلايل آن در مثنوي به بحث گذاشته شده، در اين گذار آثار متعددي اعم از عرفاني و تعليمي مورد بررسي قرار گرفته است. در آغاز، دو ديدگاه مورد توجه قرار گرفته است: 1- تربيتي 2- عرفاني و در اين بررسي، وجوه اختلاف اين دو ديدگاه بيان شده و در مرحله دوم با مد نظر قرار دادن شش دفتر مثنوي توانسته است پانزده دليل براي سکوت مولوي و جايگاه هاي آن برشمارد و براي هر يک از آنها مصداقهاي متعددي ارايه کند که از جمله آنها مي توان به اين موارد اشاره کرد: کتمان سر، نامحرم، ناتواني ادراک، مراقبه، خاموشي ظاهري، جذب رحمت و ....

 نسخه قابل چاپ

لاله از موضوعاتي است که در شعر اغلب شاعران به کار رفته و با توجه به رنگ و شکل ظاهريش امکان تصوير سازي بسياري ايجاد کرده است، هدف اين پژوهش، بررسي و تحليل تصوير سازي شاعران از لاله است. هدف ديگر، ترسيم نوع نگرش شاعران به اين موضوع در طول تاريخ ادب فارسي است. از سوي ديگر ميزان ابتکارها و تقليدها در اين تصوير سازي و نيز تنوع تصاوير لاله مشخص مي گردد.
با بهره گيري از روش کتابخانه اي، 63 شاعر انتخاب، و از طريق تحليل و طبقه بندي به بررسي تصاوير لاله در شعر اين شاعران پرداخته و طبق معيار تقدم و تاخر تاريخي، تصاوير تقليدي و ابتکاري مشخص، و با استفاده از جدول و نمودار، يافته ها عيني و ملموستر نشان داده شد.
برخي از يافته هاي اين پژوهش بدين قرار است: در شعر اين شاعران، 203 تصوير گوناگون ديده مي شود، رابطه لاله و رخ، لاله و ساغر، لاله و آتش و لاله و داغ در شعر آنان به ترتيب، بيشترين بسامد را دارد. فرخي و صائب بيشترين تصاوير ابتکاري را از لاله پديد آورده اند. اغلب شاعران اعم از گويندگان شعر غنايي، حماسي، تعليمي و ... به اين موضوع توجه کرده اند. ضمنا در قرنهاي چهارم، پنجم و ششم قمريتصاوير لاله از تنوع بيشتري برخوردار بوده است.

 نسخه قابل چاپ

اصلي ترين معياري که بر اساس آن مي توان مکاتب و روشهاي هنري و ادبي را جدا کرد، تفاوت در روزنه ديد و تمايز در زيربناي فکري و فلسفي است. بنابراين تفاوتهاي شخصي و گروهي هنرمندان و شاعران و نيز اختلاف زمان و مکان و سبک در مرزبندي هنري و ادبي معيار اساسي به شمار نمي آيد. براين اساس هر نگرشي در فلسفه ادبيات از سه حالت بيرون نيست: الف: هنر براي خدا ب: هنر براي انسان ج: هنر براي هنر.
آنچه مي آيد در مرحله نخست طرح مباني دو تفکر متفاوت «هنر براي هنر» و «هنر براي خدا» است و در مرحله بعد، نقد و تحليلي بر آراي صاحبنظران مکتب اصالت هنر (هنر براي هنر) از ديدگاه هنر خدامحور (هنر ديني و توحيدي) خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

سخن بخش نخست مقاله اين است که التقاط گرايي بايد ويژگي همه تلاشهايي باشد که براي آموزش زبان صورت مي گيرد؛ زيرا عوامل اصلي روش تدريس، يعني زبان، ذهن و مغز چند بعدي است. زبان کارکردهاي متعدد دارد و در کاربرد با حواس مختلف پيوند مي خورد و در سازوکار يادگيري توسط ذهن و مغز نيز کانالهاي ادراکي متعدد درگير است. حال که هم موضوع و هم روش يادگيري چند بعدي است، معقول نيست که مواد آموزيش فقط يا عمدتا به صورت کلامي ارايه شود؛ اما از آنجا که هنوز روش چند بعدي جامعي براي آموزش زبان عرضه نشده، راه ميانه اين است که جنبه هاي برجسته روشهاي رايج آموزش زبان چنان باهم ترکيب شود که با ماهيت ذهن و زبان تناسب بيشتري يابد. بخش دوم مقاله، گزارش تحليلي است که در چهارچوب نظريه هوش چند بعدي در مورد هشت روش معروف آموزش زبان صورت گرفته است. هدف اين است که معلوم شود هر روش به چه مقدار چند بعدي است و چه کانالهاي ادراکي را درگير يادگيري مي کند. بحث در مور نتايج اين تحليل، پايان بخش اين مقاله است.

 نسخه قابل چاپ

منظومه هاي حماسي ملي، بسياري از آيينها و اعتقادات کهن ايراني را در بر دارد که تصورات اقوام کهن را در مورد ايزدان خود نشان مي دهد. بررسي و شناخت اين آيينها گوشه اي از گذشته مذهبي و فرهنگي ما را روشن مي کند؛ از جمله آيينهايي که هزاران سال پيش اقوام ايراني، هندي و برخي از اقوام ديگر به آن اعتقاد داشته اند، آيين مهر بوده که در راس اين آيين، ايزدي به نام «مهر» قرار داشته است.
از مجموعه مطالبي که در «ريگ ودا» و اوستا در مورد «ايزدمهر» آمده است مي توان نتيجه گرفت که اين ايزد از کهن ترين ايزدان مورد پرستش اقوام هند و ايراني، و از احترام بسياري بهره مند بوده است.
در يشت دهم اوستا موسوم به «مهريشت»، که به «مهر» اختصاص دارد، ويژگيهايي از قبيل نافريفتني، ده هزار چشم و هزار گوش، شهرياري و کيهان سالاري و دادورزي به اين ايزد نسبت داده شده است. اين ويژگيها به گونه اي نهاني در منظومه هاي حماسي ملي ايران پراکنده است. در اين جستار با بهره گيري از متون مذهبي کهن نظير اوستا و پژوهشهاي مهرپرستي به بررسي آنها در منظومه هاي مورد بحث پرداخته مي شود.

 نسخه قابل چاپ