بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

به ويژه به يمن ترجمه معروف فيتز جرالد، رباعي هاي خيامي از شناخته شده ترين و شايد محبوب ترين رباعي هاي فارسي در سراسر دنياست. شايد تعيين دلايل دقيق اين شهرت و محبوبيت جهاني و چه بسا روزافزون، مستلزم پژوهشي جداگانه باشد؛ اما دل مشغولي همه گويندگان اين رباعي ها به مضامين فلسفي و دغدغه هاي جهان شمول و بنيادينِ بشر با زبان و تصاويري همه فهم و گويا مي تواند از دلايل اين محبوبيت و شهرت اين رباعي ها باشد. يکي از مضاميني که عموما به رباعي هاي خيامي نسبت داده شده، اما متاسفانه تاکنون به تفصيل و بر پايه بحثي روشمند و مبتني بر نظريه به آن نپرداخته اند، مضمون فلسفي نيهيليسم است. اين تحقيق به بررسي اين مضمون در دو تصحيح از رباعي هاي مکتب خيام مي پردازد. به اين منظور، ابتدا در مقدمه تحقيق درباب لزوم قايل شدن به مکتب خيام در رباعي- و نه رباعيات مسلم خيام- بحث شده است. در ادامه، انواع نيهيليسم با اقتباس از پژوهش دانلد کراسبي در اين باره تعريف، و دو نوع مرتبط با اين پژوهش به اختصار توضيح داده شده و نيز به برخي از استدلال هاي رايج نيهيليستي اشاره شده است. سپس با اتکا به اين مفاهيم نظري، نيهيليسم در رباعي هاي خيامي بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

تمثيل رويا به گونه اي از داستان هاي تمثيلي اطلاق مي شود که عناصري چون روياگوني، حضور راهنما، سفر به جهان ماورا، بازگشت به جهان بيداري و بازگويي داستان سفر، به شکل قراردادي در آن ها تکرار مي شود. متن هاي اين نوع ادبي ويژگي اسطوره ها را دارند؛ بارها در متن هاي پس از خود باززاده شده و با همديگر در مکالمه اند. منشا اين نوع داستان پردازي، به زمان و مکان معيني محدود نيست و در عالم اسطوره ها و قبايل بدوي دور از قلمرو تمدن هاي بزرگ جهان هم نظايري دارد. اين نوع ادبي بيش از آنکه حاصل گرده برداري تمدني از تمدن ديگر باشند، به محتواي کهن الگويي بشر و تخيل او از مفهوم مرگ و زندگي دوباره وابسته است.
با توجه به اينکه اين نوع روايت ساختار واحدي دارد و از قراردادهاي يکساني پيروي مي کند، در اين نوشته کوشيده ايم ساختار و کارکردهاي بيش از بيست روايت از سفرهاي روحاني در جهان مردگان را در گستره زماني و مکاني گوناگون استخراج، مقايسه و ذيل نوع ادبي «تمثيل رويا» دسته بندي کنيم.

 نسخه قابل چاپ

آيا هر رويکرد نقد ادبي قابليت بررسي هر اثر ادبي را دارد؟ و از آن فراتر، آيا هر نظريه روان شناختي، جامعه شناختي، فلسفي و... قابليت بررسي هر متني را دارد؟ به صِرف مشاهده چند شباهت يا نشانه اي ضعيف و کوچک از بحث هاي موجود در يک نظريه مي توان آن را براي تفسير و تحليل هر متن ادبي مناسب دانست؟ آيا نمي بايد اصولا ميان متن و نظريه اي که قرار است تحليل گر و گشاينده رمز و راز و پيچيدگي هاي متن باشد، نوعي ارتباط و سازگاري و همگوني وجود داشته باشد؟ و در چه صورتي مي توان گفت منتقد در ارايه خوانش تازه اي از مثلا يک متن کهن بنا بر يک نظريه علوم انساني توفيق يافته است؟ شايد البته اگر منتقد برداشت و تحليل جديدي را از متن به دست دهد، اگر از راز و رمز اثر پرده بردارد، اگر بتواند فراروي درون مايه اثر را با انديشه ها و نظرهاي جديد نشان دهد، اگر با ارايه آگاهي هاي تازه درک ما را درباره متن دگرگون کند و در نهايت بتواند به کشف لايه اي ناشناخته از متن يا به شناخت جديدي از آن دست يابد.

 نسخه قابل چاپ

تلقي از تاريخ همواره با تقابل ها و تضادها همراه است و بين قطب هاي فرضي مي چرخد: بين علم و افسانه (وايت به نقل از ادگار و سجويک، 163:1388) واقعيت و روايت (سميعي، بي تا: 6، ادگار و سجويک، 161:1388؛ مکاريک، 1383:ذيل «نوتاريخ باوري»)، عينيت و ذهنيت (همان و نيز جنکينز، 35-31:1384) منطق ساخت و منطق کشف (جنکينز، 22:1384).

 نسخه قابل چاپ

نقد ادبي به دليل وجود محدوديت هايي قادر به اتصال «جهان متن» به جهان خواننده و بررسي همه زواياي متن داستاني نيست. به اين منظور نياز به نظريه اي است که هم از ديدگاه علمي و هم از ديدگاه خلاقيت ادبي بتواند وارد فضاي متن شود. نظريه جهان هاي متن در بوطيقاي شناختي اين امکان را ايجاد مي کند. در اين مقاله به تحليل مجموعه داستان بيژن نجدي به نام يوزپلنگاني که با من دويده اند، با توجه به لايه هاي مختلف جهان هاي متن مي پردازيم. پرسش هاي پژوهش اين است: آيا نظريه «جهان متن» قادر است عناصري را که به ساخت روايت داستان هاي نجدي منجر مي شود، شناسايي کند؟ و ديگر اينکه توليد و دريافت جهان داستاني نجدي چگونه از ديگر نويسندگان متمايز مي شود؟ فرضيه پژوهش نيز اين است که سه لايه «جهان گفتمان»، «جهان متن» و «جهان زيرشمول» هرکدام بخشي از روايت داستاني را شکل مي دهند. در پاسخ به پرسش دوم، فرض بر اين است که نجدي در آثار خود، با ايجاد عناصر مشترک در همه داستان ها جهان گفتماني منسجمي ايجاد مي کند و بدين سان داستان هاي مجزا را به صورتي نامريي به هم مرتبط مي کند؛ اين ويژگي او را از ديگر نويسندگان متمايز مي کند. با توجه به مطالعه آثار او، هر جهان مي تواند جهان هاي ديگري را در خود درونه گيري کند و به شکل گيري فضاي داستاني با شگردهاي مختلف روايي بينجامد. جهان هاي زيرشمول به ساخت روايت داستاني با استفاده از فعال سازي داستان هاي زيرساختي مي انجامد که مشخصه اصلي آثار نجدي است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله پس از مرور انواع کانوني سازي روايي و ابزارهاي کلامي آن از نظر روايت پژوهان سنتي، با رده شناسي تازه اي از گونه هاي کانوني سازي با عنوان «کانوني سازي فرضي» نيز آشنا خواهيم شد. منظور از کانوني سازي فرضي، امکان دريافت تجربه اي حسي شناختي است از موضعي که کانوني ساز هرگز در آن حضور نداشته است. توصيف (و سپس تبيين) اين نوع کانوني سازي نيازمند بهره گيري از ديدگاه هاي زبان شناختي و فلسفي اي است که يا پس از روايت شناسي ساختارگرا مطرح شده اند يا بيرون از ديدرس روايت پژوهان سنتي مانده اند. در اين ميان، ديدگاه هايي که به طور ويژه مورد توجه نگارندگان خواهند بود، يکي معناشناسي جهان هاي ممکن است و ديگري معناشناسي مفهومي. اين دو چارچوب نظري در کنار يكديگر زمينه مناسبي را براي سنجش ارزش مفهومي داستان در جايي وراي تحليل هاي صوري رو ايت شناسان ساختارگرا و معناشناسان منطقي فراهم خواهند كرد. در نتيجه، اين پژوهش پس از شناسايي نشانه هاي زباني انواع متعارف كانوني سازي در نمونه داستان هاي فارسي، سرانجام با تكيه بر وجوه مجازي اين مفهوم، به معناشناسي ابعاد مبهمي از گفتمان روايي خواهد پرداخت كه ذاتا به تحليل هاي صوري يا منطقي روايت شناسان ساختارگرا تن نمي دهند.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله بر اساس گفتمان کتاب چهل نامه کوتاه به همسرم از نادر ابراهيمي، با رويکرد نشانه -معناشناسي نو شته شده است. چنين رويکردي، با نشانه ها به صورت منفرد سروکار ندارد؛ بلکه هر نشانه در تعامل با مجموعه اي از نشانه ها قرار مي گيرد و اين تعامل جريان معناسازي در گفتمان را رقم مي زند. نکته مهم اين است که نشانه ها در فر ايندي تعاملي به معناآفريني منجر مي شوند. نظام هاي گفتماني که چنين نشانه هايي را در خود مي پرورانند، پويا و داراي معناهايي از پيش تعيين نشده هستند. تداوم معنا در اين گفتمان ها تابع چه کارکردهايي است؟ اعتقاد ما بر اين است که تداوم معنا در چهل نامه کوتاه به همسرم تابع کارکردهاي حافظه اي، واسطه اي و جسمانه اي است. اما اين کارکردها همواره از ويژگي هاي تنشي، عاطفي، زيبايي شناختي و نمودي برخوردارند. نقش اين ويژگي ها در تداوم معنا چيست؟ هدف اصلي اين پژوهش، بررسي کارکردهاي نشانه - معنايي است که سبب تداوم معنا در گفتمان مورد نظر مي شوند .همچنين اين پژوهش نشان خواهد داد که مطالعه معنا بدون در نظر گرفتن همه ابعاد گفتماني -که جريان معناسازي در آن ها شکل مي گيرد - ناممکن خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

سابقه رشته ادبيات تطبيقي در ايران بسيار کوتاه است. چندين دهه است که اين دانش بين رشته اي مورد غفلت نهادها و مراکز ادبي و پژوهشي کشور قرار گرفته است. حتي مي توان گفت اين رشته هيچ گاه با توجه به اصول نظري و روش تحقيق مشخص در ايران راه اندازي نشده است. درک عوام و در بسياري موارد حتي خواص از ادبيات تطبيقي اين است که اين رشته به مقايسه ادبيات ملل مختلف مي پردازد تا تاثير پذيري نويسندگان فرهنگ هاي مختلف را از يکديگر نشان دهد يا تشابهات بين آن ها را کشف کند. نتيجه چنين تصور غلطي از ادبيات تطبيقي باعث شده است تا پژوهشگران ادبيات ملي براي ورود به اين رشته خود را بي نياز از دانستن نظريه ها و روش تحقيق اين عرصه بدانند و سرانجام، پژوهش هايي کم مايه به نام ادبيات تطبيقي منتشر شود.

 نسخه قابل چاپ

داستان از قالب هاي کهن ادبيات است و در ميان ملت ها تاريخچه اي ديرينه دارد. هند نيز در ميان ملل مشرق زمين، سرزمين پررازورمزي است که شاهکارهاي متعدد داستاني آن از جمله مهابهاراتا و رامايانا اهميت دارد. «نل و دمن» قسمتي از اين اثر داستاني است که فيضي دکني. (1004-954 ق)، ملک الشعراي دربار اکبرشاه، آن را از سانسکريت به فارسي ترجمه کرد و سپس به نظم فارسي درآورد.
از آنجا که ترجمه داستان هاي متنوع هندي به زبان فارسي در طول سده دهم تا دوازدهم قمري بر داستان نويسي فارسي تاثير بسياري داشته، اين مقاله منظومه عاشقانه نل و دمن را – که از آثار داستاني قرن دهم قمري در هند است - بر اساس عناصر تشکيل دهنده داستان: طرح، شخصيت، زاويه ديد و غيره بررسي کرده است. نتيجه پژوهش اين است که داستان مورد نظر به شکل ابتدايي و ساده، همه عناصر داستان امروز را دارد؛ اما از پيچيدگي اين گونه داستان ها بي بهره است.

 نسخه قابل چاپ

علم بلاغت در زبان عربي و فارسي از ايدئولوژي اسلامي تاثير فراواني پذيرفته است. سرآغاز بسياري از مطالعات بلاغي، مجادلات ايدئولوژيک بوده است. بسياري از نويسندگان تاريخ بلاغت از ابتدا به تقسيم دلالت هاي زبان به حقيقي و مجازي اشاره کرده اند؛ اما يادآور نشده اند که در تطور بلاغت اسلامي برخي نظريه پردازان از اصل، منکر کارکرد مجازي زبان بوده اند.
پژوهشگران نظريه انکار مجاز را به برخي از پيشينيان چون ابواسحاق اسفرايني (ف. 417 ق) نسبت داده اند؛ اما کسي که با پافشاري از اين ديدگاه دفاع کرده، ابن تيميه دمشقي است. اين مقاله پس از بيان درآمدي درباره مجاز و تاثير باورهاي ايدئولوژيک در شکل گيري نظريه هاي بلاغي، به زمينه هاي پيدايش بحث درباره انکار مجاز مي پردازد، آن گاه آراي ابن تيميه را بررسي مي کند و تاثيرگذاري آن را در سير تدوين بلاغت اسلامي نشان مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

ابهام در مفهوم عام و رايج خود با ابهام در مفهوم هنري آن تفاوت دارد. ابهام به مفهوم شناخته شده اش و آن چنان که در برخي از منابع سنتي بلاغت مطرح مي شود، مترادف با غموض و پيچيدگي است و نوعي ضدارزش تلقي مي شود؛ در حالي که ابهام به مفهوم هنري خود، يکي از عناصر جوهري شعر است؛ زيرا مجال دريافت هاي متکثر و چندمعنايگي اثر را سبب مي شود و اين امکان را به خواننده مي دهد تا به گونه اي در بازآفريني اثر با آفريننده آن مشارکت داشته باشد. ابهام به معناي هنري خود، بيشتر در صور ابهام ذاتي و ارادي شعر نمود مي يابد و بخشي از آن، محصول قريحه تربيت شده شاعر است. اين پديده ادبي بيشتر در هيات ابهام صرفي، ابهام نحوي، ابهام تصويري، ابهام تعبيري و ابهام توصيفي ظاهر مي شود. هر يک از گونه هاي يادشده ابهام، پشتوانه اي از ارزش هاي بلاغي را نيز به همراه دارد. تحليل هر کدام از گونه هاي ابهام، ابعاد مهمي از بار هنري شعر را آشکار مي کند. گونه هاي مختلف ابهام ذاتي و ارادي با جلوه هاي هنرمندانه در گستره وسيعي از سروده هاي سرايندگاني مانند حافظ، سبب ظرفيت هاي تاويلي وسيعي شده است؛ به گونه اي که بخشي از مقبوليت سراينده بزرگي مانند حافظ که اغلب به عنوان شاعري ايهام پرداز شهرت يافته، در ابهام هاي هنري او است. اين مقاله بر آن است تا با بحث درباره پيشينه دريافت ابهام به مفهوم هنري اش، به تحليل هر يک از گونه هاي آن و شناخت بنيان ارزش هايشان بپردازد.

 نسخه قابل چاپ

اين پژوهش با هدف سنجش نگرش جوانان به خواندن رمان جدي در سال تحصيلي 87-88، به روش پيمايشي و با استفاده از ابزار پرسش نامه انجام شده است. نمونه تحقيق شامل 393 نفر از دانشجويان دانشگاه تهران است که با روش نمونه گيري طبقه اي متناسب با حجم انتخاب شده اند. سنجش نگرش به خواندن رمان با استفاده از نظريه فيش باين و آيزن و بر اساس مطالعه استاکمنز (1999) و اسکاتن و گلاپر (2002; 2004) انجام شده است. بر اساس نتايج تحقيق، تمايلات رفتاري (نيت خواندن) اکثر پاسخ گويان به خواندن رمان جدي مطلوب بوده است؛ اما کمتر از نيمي از پاسخ گويان گه گاه و يا اغلب به خواندن رمان جدي مي پردازند. عوامل موثر مهم در نيت خواندن عبارت اند از: نگرش افراد به خواندن رمان جدي، نظر ديگران مهم در رفتار خواندن، درک بيشتر فرد از عوامل بازدارنده يا تسهيل کننده خواندن، تجربه بيشتر فرد از خواندن در گذشته. ساير نتايج تبييني نيز عبارت اند از: همبستگي متوسطي ميان ابعاد شناختي و عاطفي نگرش، هنجار ذهني و نيت خواندن وجود دارد؛ رابطه متغير رفتار قبلي و نيت خواندن ضعيف است و متغير کنترل رفتاري ادراک شده با هيچ کدام از متغيرهاي ديگر رابطه ندارد؛ بين نيت خواندن و رفتار خواندن رمان جدي همبستگي متوسطي هست؛ متغيرهاي هنجار ذهني، رفتار قبلي و نيت خواندن توانستند رفتار خواندن رمان جدي را پيش بيني کنند.

 نسخه قابل چاپ

يکي از ويژگي هاي طبيعت گرايي در شعر معاصر فارسي، توجه به جنبه هايي از طبيعت و جهان عيني است که به دليل اشتمال بر فضاهايي نيمه روشن يا تاريک، مبهم، رازآميز و ترسناک، در خواننده تداعي گر ملالت، انزجار، تباهي، زوال و نيستي است. در اين پژوهش، تصويرهايي از اين دست «طبيعت سياه» ناميده مي شود. روي آوردن به «طبيعت سياه» معلول تحولات فلسفي، سياسي - اجتماعي و طرح انديشه هاي نو در مباحث انسان شناسي و زيبايي شناسي دو قرن اخير در اروپاست. در اين جستار، ابتدا تاثير هر يک از عوامل يادشده بر نگرش نوين طبيعت گرايانه شاعران مورد نقد و بررسي قرار مي گيرد، سپس به چگونگي ظهور اين پديده در شعر فارسي پرداخته مي شود. اولين نمونه هاي توجه به طبيعت سياه را مي توان در عصر مشروطه و در اشعار ميرزاده عشقي مشاهده کرد. در شعر نيما، طبيعت سياه تعميق و گسترش مي يابد و در دهه هاي بيست و سي، سياه ترين جلوه هاي طبيعت را در اشعار شاعراني چون فريدون توللي و نصرت رحماني مي توان يافت.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله نگاهي انتقادي دارد به کتاب از اشارت هاي دريا: بوطيقاي روايت در مثنوي معنوي اثر حميدرضا توکلي. ابتدا به جايگاه کتاب در سنت روايت شناسي ايراني اشاره مي شود، سپس سازگان صوري کتاب که مشتمل بر نه فصل است، مرور و بررسي انتقادي مي شود. در بررسي هر فصل، ابتدا طرحي کلي از فصل نشان داده، سپس محاسن و معايب مطالب آن ارزيابي مي شود. در پايان، ويژگي هاي کتاب در هفت مورد خلاصه مي شود. از ويژگي هاي کتاب يکي اين است که نويسنده با بهره گيري از مباحث نظري روايت و انديشه هاي مثنوي، توانسته است در نظريه پردازي مبتني بر آثار نظم و نثر فارسي گامي بردارد؛ اما از آنجا که کتاب چارچوبي مشخص را پي نمي گيرد، اين نظريه پردازي در کتاب ابتر مي ماند. نويسنده مي توانست در فصلي جداگانه ضمن جمع بندي مطالب، نظريه پردازي خود را در قالب نظريه روايت شناسي عرفاني و يا معنوي طرح بندي کند که متاسفانه اين مهم به سرانجام نرسيده است.

 نسخه قابل چاپ

نقد ابوالفضل حري بر کتاب از اشارت هاي دريا: بوطيقاي روايت در مثنوي معنوي تاليف حميدرضا توکلي نقدي است موشکافانه و حاصل خوانش سنجشگرانه و ژرف کاوي دقيق اين پژوهنده حوزه روايت شناسي. غرض من از نوشتن اين يادداشت کوتاه به هيچ رو نقدکردن اين نقد نيست؛ بلکه فقط ميخواهم به دو تناقض يا – دقيق تر بگويم - دو ترکيب متناقض نما در آن اشاره کنم. تناقض نخست در عنوان اين نقد به چشم مي خورد: «روايت شناسي معنوي» که البته چند جاي مقاله هم آمده است؛ تناقض دوم در ترکيب «روايت شناسي پساساختارگرا» ديده مي شود (ص 194) (حري از توکلي ايراد مي گيرد که چرا «روايت شناسي ساختارگرا» را از «روايت شناسي پساساختارگرا» متمايز نکرده است).

 نسخه قابل چاپ