بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

داستان جاويد

داستان جاويد (1359) سومين رمان فصيح است و آن بر اساس سرگذشتي حقيقي نوشته شده است. بافت داستان و کثرت حوادث و تنيده شدن آنها با تار و پود خصوصيات اخلاقي و کردار چهره هاي داستاني به گونه اي است که هر نوع تلاش براي به خلاصه درآوردن قصه را نه تنها مشکل مي سازد بلکه موجب خدشه وارد شدن به زيبايي و يک پارچگي رمان مي شود. زيرا، در هر نوع خلاصه نويسي، به بيان تداوم وقايع و رابطه علت و معلول اکتفا مي شود؛ در حالي که، در رمان داستان جاويد، هر چند وقايع داراي نقش کليدي در ايجاد و ساخت و بافت داستان اند، ظرايف ذهنيات حاکم بر اين وقايع نقش مهم تر و پردامنه تري دارند و زيبايي و بافت دروني تري پديد مي آورند. از اين رو، در اينجا، براي القاي مضمون و پيام رمان، تنها به نقل مقدمه موجز و بسيار زيباي نويسنده اکتفا مي شود.

برخلاف ساير آثار اين نگارنده، داستان جاويد روايت زندگي واقعي يک پسرک از آيين کهن زرتشتي است که در دهه اول قرن و اوج فساد قاجار به وقوع مي پيوندد. مصيبت و مظلمه اي که بر يک انسان با ايمان وارد گرديد، بافت اصلي روايت را تشکيل مي دهد. انعکاس هاي روحي او و نيروي ايمان او به سنت هاي ديرينه نياکانش نيز در روايت حفظ گرديده است.

آشنايي نگارنده با قهرمان اصلي کتاب، در سال هاي آخر زندگي او در دانشگاهي در خارج از کشور صورت گرفت و الهام بخش خلق اين کتاب گرديد. دست نويس اوليه اين روايت در اوايل دهه 50، پس از سال ها پژوهش و پي گيري، جداگانه آماده گرديد. ولي شروع چاپ اول کتاب تا اواسط نيمه دوم اين دهه به تاخير افتاد...

 نسخه قابل چاپ

خاکستر هستي، محمدجعفر محجوب، با مقدمه بزرگ علوي، تهران، ????ش.، انتشارات مرواريد، ??? صفحه.

خاکستر هستي مشتمل است بر مجموعه مقاله هايي از شادروان دکتر محمدجعفر محجوب، محقق و نويسنده ايراني (1374-1303 ش). در آغاز کتاب، در مقدمه اي به قلم بزرگ علوي، داستان نويس معاصر، به تحقيقات و پژوهش هاي محجوب، از جمله پژوهش در داستان هاي ايراني و فرهنگ عاميانه و به شان و مقام علمي او مانند رياست فرهنگستان زبان و ادب ايران و نيز استادي دانشگاه برکلي در کاليفرنيا و، هم چنين، به سجاياي اخلاقي فراوانش اشاره شده است. پس از مقدمه بزرگ علوي، متن مصاحبه اي با دکتر محجوب در آخرين روزهاي زندگي ايشان آمده که حاوي مروري بر زندگاني او، خاطرات، آرا علمي و نظرش در باره ادبيات و فرهنگ ايراني و، به ويژه، فعاليت هاي علمي- ادبي معاصران است. وي در اين بخش از استادان بزرگ زبان فارسي که سهم به سزايي در اشاعه فرهنگ و ادب پارسي داشته اند ياد مي کند و، به طور خاص، به نقش دکتر خانلري در اداره بنياد فرهنگ ايران و انتشار ده ها اثر مهم و مرجع و تاليف آثار مهم با موضوعات بکر تاکيد کرده است.

مقدمه اصلي کتاب با عنوان «سخني با خواننده» به قلم خود محجوب است. در اين مقدمه، محجوب با قلمي شيوا و روان، انگيزه خود را از تاليف مجموعه مقالات شرح داده است. وي براي توضيح منظور خود و پرداختن به مسئله مهم مهجور بودن متون و ميراث ادب پارسي در ميان خود ايرانيان، به طرح جنبه هاي گوناگون مسئله پرداخته و بر ضرورت پايان دادن به ضعف فرهنگي با مراجعه و ترويج ميراث ادب پارسي تاکيد کرده است. وي در سطوري از مقدمه آورده است: «تنها راه شناخت مردم ايران، ظاهر و باطن و اخلاق و رفتار و تمايلات روحي ايشان، روي آوردن به متن هاي فارسي گذشته است. مدعيان معلمي و استادي زبان و ادب فارسي نيز هر چه در تاريخ، در ادب و تاريخ آن، در عروض و بديع و قافيه و نقد الشعر، در سياست و فلسفه و تصوف و فتوت و عياري و ملک داري و معدلت گستري و ديگر مباحث اجتماعي و علوم انساني گفته اند، تمام آن ها از روي همين متن ها استخراج شده و کار تحقيقي درباره بعضي از اين متن ها، مانند شاهنامه فردوسي، به جايي رسيده که با گردآوري تمام آن ها مي توان کتاب خانه اي کامل پديد آورد و هنوز تحقيق و تجسس در باره آن ادامه دارد»...

 نسخه قابل چاپ

در بررسي سير تطور مفهوم باده در ادبيات فارسي، نخست بايد به دوره سبك خراساني و سبك هاي بينابين اشاره كرد. در اين دوره ها و قبل از پيدايش و گسترش سبك عراقي در پهنه ادب فارسي، باده در مفهوم واقعي و عيني به كار رفته است اما پس از گسترش تصوف و نفوذ آن در ادبيات، باده علاوه بر معناي عيني و عادي، در مفهوم استعاري عرفاني نيز استعمال مي شود. بايد گفت، ميان اصل و ماهيت و تاثيرات و ويژگي هاي اين دو باده تفاوت هاي اساسي وجود دارد كه در اغلب موارد منجر به تضاد مابين آن ها مي شود.
باده در ادبيات متعهد و آرمانگراي معاصر (بعد از 1342) همواره در معني عرفاني به كار مي رود. بنابراين صبغه مادي و تجسم ظاهري ندارد بلكه امري معنوي و متعالي است و نشان تجريد و توحيد در آن ديده مي شود. مصاديق اين باده عرفاني را در مقوله هايي چون مقام وحدت، عشق، اسرار الهي، شهادت و امثال آن بايد جستجو كرد و در شعر شعراي انقلاب از اين شراب معنوي و روحاني با قيود و تعابير و عناويني از قبيل باده طهور، مي الست، صهباي وحدت، اشراق محبت و شهدگيراي وصال تعبير شده است و مفاهيمي همچون خرابات، خمار، سرمستي، هشياري و ديگر مفاهيم مرتبط با مي و باده به تبعيت از تحول مفهوم آن،‌ متحول مي شوند و معاني متناسب با مفاهيم عرفاني به خود مي گيرند و بالاخره اين كه شعراي متعهد و آرمانگرا (در ادبيات انقلاب و پايداري) برخي مفاهيم ديني از قبيل ولايت و غدير و كوثر و حتي ائمه معصومين (ع) را از جمله مصاديق و تجليگاه هاي اين شراب برتر به حساب آورده اند.

 نسخه قابل چاپ

اصل سنخيت در عرفان زير مجموعه اي از مبحث پيچيده «وحدت وجود» است. اساسا يكي از اهداف كلي عرفان و روان شناسي رسيدن فرد به وحدت دروني و موفقيت در ايجاد وحدت با عالم خارج از وجود است. اصل سنخيت در فلسفه و در باب علم حضوري معنا پيدا مي كند كه براي تحقق امر ادراك بايد بين مدرك و مدرك سنخيت وجود داشته باشد و در عرفان (خصوصا عرفان نظري كه همانندي هاي بسياري با فلسفه دارد) رمز اصلي تجاذب و كشش بين عاشق و معشوق است.
روان شناساني چون،‌ آبراهام مزلو و يونگ اين سنخيت را باور دارند و همسو بودن اصل سنخيت در عرفان با اصل همانندسازي در روان شناسي را تصديق مي كنند. مشابهت نظريات آبراهام مزلو با افكار عرفاني عطار و مولانا محور اصلي اين نوشتار است.

 نسخه قابل چاپ

بحث «امامت» از مهمترين بحث هاي فرقه هاي كلامي به خصوص فرقه شيعه اماميه است. اهميت فراوان اين موضوع و نيز اشارات گسترده سنايي در اين زمينه، موجبات تهيه نوشته حاضر را فراهم كردند. براي اين منظور در قسمت اول با استفاده از منابع كلامي به خصوص منابع شيعي به بررسي خيلي مختصر مباحثي مانند ضرورت امام، عصمت امام و ... و در قسمت دوم، كه مهمترين، قسمت اين مقاله است، به اشارات مختلف و همه جانبه حكيم سنايي در خصوص «امامت» توجه شده است. وي به جزيياتي از قبيل پذيرش امامت علي (ع) با وجود رعايت جوانب احتياط، اعتقاد به لعن و نفرين، ظهور حضرت مهدي (عج) و عصمت غير پيامبر اشارت كرده است كه نشانگر گرايش شيعي اوست. همچنين توجه به بحث هايي مانند رعايت ترتيب خلفاي راشدين (در بعضي موارد) و اولوالامر دانستن پادشاه، نماينده تمايل سني وي است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله، پس از اشاره اي كوتاه به شكل هاي مختلف تمثيل، در باب نخستين و مهم ترين سرچشمه هاي تكوين و توسعه انواع تمثيل سخن گفته شده است.
هر تمثيل مي تواند منابع شكل گيري گوناگوني داشته باشد. «اسطوره»، «رويا» و برخي از موضوعات «فرهنگ عامه» همچون قصه ها، ترانه هاي عاميانه، افسانه هاي تمثيلي و امثال، ارتباط نزديكي با تمثيل دارند و در بسياري از موارد صورت ظاهر تمثيل ها برگرفته از اين سرچشمه هاست. بر اين اساس، نگارنده، ضمن اشاره به نمونه هايي از آثار ادبي و به ويژه شعر فارسي، چگونگي و نقش اين سرچشمه ها را در شكل گيري و گسترش گونه هاي تمثيل به اجمال كاويده است.

 نسخه قابل چاپ

مقياس هاي شاعرانه،‌ يكي از آرايه هاي زيباي ادبي است كه تاكنون ناشناخته مانده و كمتر كسي به واجست آن پرداخته است. اين آرايه ادبي در دستور زبان فارسي هم چندان مورد بررسي قرار نگرفته است. برخي دستورنگاران متوجه آن شده و از آن با عنوان هاي وابسته هاي عددي، روشنگر، صفت شمارشي مركب، مميز، رابط هاي كلي عددي ياد كرده اند.
در اين مقاله، به بررسي مقياس هاي شاعرانه از قرن پنجم تا قرن دوازدهم، سبك خراساني تا سبك هندي پرداخته شده است.
فراواني اين مقوله دستوري و آرايه ادبي، بيشتر در شعر قالب صائب تبريزي و بيدل دهلوي، دو شاعر نماينده حوزه هاي اصفهان و هند، در شعر قرن يازدهم و دوازدهم مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

آزادي، مفهومي است كه هم مورد عنايت اخلاقيون و عارفان بوده و هم اهل سياست و فيلسوفان سياسي، به ماهيت و چند و چون آن پرداخته اند. در آثار عارفان مسلمان، تعبير آزادي و حريت، به معناي اخلاقي- سلوكي آن، به تكرار ذكر شده، و موانع پيدا و پنهان آن معرفي، و راه رهايي از آن بندها نيز تبيين و تعيين گشته است.
نويسنده، ابتدا به معرفي و تبيين انواع آزادي، و تعاريف متعدد عارفان مسلمان از آن مفهوم مي پردازد؛ در بخش دوم مقاله نيز سعي مي كند، تعاريف مختلف اصطلاح آزادي، با مفاهيم و مقولات مشابه آن، مثل بندگي، تصوف و اباحه، مقايسه و نسبتشان را تبيين نمايد. در اين بخش نشان داد مي شود كه از ديد عارفان بزرگ، آزادي با بندگي و تصوف، نه تنها مباينتي ندارد، بلكه به معني هم، و ملازم و مقوم يكديگرند، به عبارت ديگر، در اين مقاله تبيين و تثبيت مي گردد كه در كلام عارفان مسلمان، تصوف و بندگي حقيقي، جز با نيل به آزادي و آزادگي ممكن نيست؛ اما بين آزادي و اباحه، نزد غالب عارفان، نسبتي برقرار نيست، و عده اندكي كه حريت را به معني رهايي از بند احكام و اوامر خداوند معنا مي كرده اند، در نظر و عمل، مورد نقد و طرد عارفان مشهور واقع شده اند.

 نسخه قابل چاپ

گشتاسپ كه يكي از پادشاهان كياني بوده است، در روايات ديني و ملي ايران جايگاهي شايان توجه دارد. او به دليل برخوردار بودن از دو جنبه مهم و اساسي در زندگي اش يعني پذيرش دين بهي و نيز نقش آفريني در داستان حماسي و جنگ با ارجاسپ توراني، از شخصيت هاي نام آوري است كه در شاهنامه فردوسي نيز مفصلا بدو پرداخته شده است. براي دانستن پيشينه داستان گشتاسپ و منشا و خاستگاه آن و آگاهي از منابعي كه مورد استفاده و استناد مستقيم يا غيرمستقيم فردوسي واقع شده است، مراجعه به متون كهن ايراني از جمله: اوستا، برخي از متن هاي مهم پهلوي و در كنار آنها، گشتاسپ نامه دقيقي كه فردوسي آن را عينا در شاهنامه خود گنجانده، ضروري مي نمايد. در اين مقاله، هدف اصلي، بررسي تطبيقي داستان گشتاسپ از دوران كهن تا زمان فردوسي است، با اين انديشه كه حدود تاثير و تاثر متقابل روايات در متون ديني و ملي تا حد امكان نمايانده شود.

 نسخه قابل چاپ

مفسران قرآن كريم در تفسير آيه 72 سوره احزاب، در شرح و توضيح كلمات ظلوم و جهول با وجود اختلاف نظرهايي، در اين نكته اتفاق دارند كه انسان با حمل بار امانت الهي كه فوق طاقت او بوده است، در حق خود ستم روا داشته و نسبت به صعوبت و عظمت بار امانت و عاقبت حمل آن نادان بوده است. هر چند ظاهر اين تعبير با توجه به بار معنايي كلمات ياد شده نوعي توبيخ و نكوهش در حق انسان تلقي مي گردد؛ اما در ادبيات عرفاني اين اوصاف به گونه‌اي تاويل و تفسير شده اند كه نه تنها مايه ذم و قدح انسان نيستند بلكه عين مدح و نعت او نيز هستند. مقاله حاضر سعي دارد تا با تحليل برخي متون ادبي اين كلمات را از منظر عرفاني مورد بحث و بررسي قرار دهد.

 نسخه قابل چاپ

در سنت نقد ادبي (و هنري) مدرن غرب، خواندن متن به عنوان پديده اي جدي در راستاي كشف «حقيقت»، غالبا تحت تاثير زيبايي شناسي ـ از نوع زيبايي شناسي كانت ـ و با بي توجهي به حضور خواننده/مخاطب، در فرآيند دريافت متن ناكام مي‌ماند و به حالتي از «افسردگي» منجر مي‌شود. در مقابل، خوانشي از ادب و هنر مي تواند وجود داشته باشد كه به دليل راه گشا بودنش به سوي «حقيقت» هستي، طرب انگيز باشد. اين خوانش مي‌بايد در بستر عالــم واقعي و احياي همه استعدادهاي مرتبط با عالــم واقعي خواننده/مخاطب صورت گيرد تا تاثيرگذاري ادبيات و هنر در مفهوم برگرداندن حس به اعضا و جوارح رخوت زده خواننده/مخاطب گرفتار آمده در عادت و روزمرگي، كه ايده و مقصد ويكتور شكلوفسكي منتقد روس بود، تحقق يابد. اين نوشته قصد دارد با توجه به يافته‌هاي انديشمندان پساساختگراي متاثر از فلسفه هايدگر، براي اين گونه خوانش وجودي متون ادبي روشي را كه شكلوفسكي مدرنيست هوادار آن بود اما به دليل محدوديت رويكردش نتوانست آن را به طور عملي محقق سازد، پيشنهاد كند.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

با بررسي تصويرپردازي پرندگان در شعر شاعران حبسيه سرا چنين استنباط مي‌شود كه مسايل زيباشناختي و روانشناختي چنان در هم تنيده‌اند كه نقد زيباشناسي آن بدون وارد شدن در حوزه نقد روانشناسي ممكن نيست. در اين مقاله با بررسي عناصر «رنگ»، «موسيقي» و «حركت»، در خيال آفريني و مضمون پردازي شاعران از پرندگان در زندان‌نامه‌ها، سعي مي‌كنيم در دنياي ذهن و روان شاعران حبسيه‌سرا نفوذ كنيم و با بررسي تصاوير موجود در ديوان ‌سه شاعر حبسيه‌سرا ـ مسعود سعد، خاقاني، بهار ـ به درك و كشف روحيات و ديدگاه هاي آنها نزديك شويم.

 نسخه قابل چاپ

نقش و اهميت ”تعارضات عقل محض“ در فلسفه نقادي غيرقابل انکار است. نويسنده مقاله حاضر کوشيده است تا تبيين روشني از تعارضاتي را که عقل در حوزه جهان‏شناسي با آنها رو به روست، ارائه کند. همچنين سعي نگارنده بر اين بوده که اشاراتي- هر چند مختصر- به منشأ بروز اين تعارضات نموده و راه‏حلهاي هر يک از آنها را نيز به بحث بگذارد.

 نسخه قابل چاپ

موضوع اصلي مقاله، چنانکه از عنوان آن برمي‌آيد، تحليل مقدمه گلستان است. بدين منظور چند پرسش محوري در مقاله مطرح کرده‌ايم. نخست اينکه آيا سعدي در نوشتن گلستان طرح معين و از پيش تعيين شده‌اي را در نظر داشته يا اينکه کشکول ‌وار و بر اساس حالات زودگذر اين متن را نگاشته است؟ براي پاسخ به اين پرسش، از مقدمه و قرائن ديگر بهره برده‌ايم. پرسش محوري ديگر اين است که بر اساس مطالب مقدمه، هدف اصلي وي از تاليف گلستان چه بوده است؟ در بخش بعدي، سعي کرده‌ايم به اين سوال پاسخ دهيم که چرا گلستان به عنوان يک کتاب تربيتي در ذهنيت تاريخي ايرانيان مطرح شد؛ در حالي که هدف غايي سعدي نوشتن يک کتاب تربيتي نبوده و کتابهاي تربيتي ديگر اين موقعيت را نيافته، حال آنکه اغراض اصلي نويسندگان آنها نوشتن يک کتاب تربيتي بوده است؟ همچنين در بخش ديگر به بيان تشابه «ساختار مقدمه گلستان» با «ساختار جامعه عصر سعدي» پرداخته‌ايم. سپس در بخش پاياني ويژگيهاي فرمي مقدمه را که از علل ماندگاري آن شده، در سه سطح زباني، تصويري و موسيقايي بررسي کرده‌ايم.

 نسخه قابل چاپ