بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

نگارنده در اين مقاله سعي مي کند با توجه به اهميت مولوي و کرکه گور در جهان بيني عرفان اسلامي و مسيحيت؛ نوع قرائت آن دو را در زمينه کهن الگوي ايمان ابراهيمي بررسي و اشتراکات و افتراقات آن دو را در هنگام خوانش اين واقعه (متن) نشان دهد. مهم ترين اشتراک مولوي و کرکه گور در اين زمينه، گذر از سطوح ظاهري واقعه و رسيدن به حقيقت عمل قرباني فرزند است که حاصل نگاه ويژه آن دو در ساحت ديني و فراتر رفتن از ساحت اخلاقي عمل است. مولوي و کرکه گور علي رغم اختلاف در برخي نکات با گذر از صورت قصه به ويژگي خود عمل و نتايج آن پرداختند و وظيفه انسان مومن را در ساحت ديني تسليم شدن در برابر خدا مي دانند. تسليم و ايماني که نوعي حالت دل سپردگي شورمندانه به خداوند است. کرکه گور درباره عمل قرباني فرزند، چهار تصوير ارايه مي کند که نگاه مولوي از ميان آنها تا حدودي به تصوير دوم نزديک است و آن اينکه ابراهيم يقين دارد فرزندش زنده خواهد ماند. ابراهيم بر اين اساس رمز خلوص، از خود گذشتگي، تسليم و توکل، و مظهر عاشقان از جان و مال و فرزند گذشته معرفي شده که در اصل مقاله به صورت تطبيقي بدان خواهيم پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

يکي از زيباترين داستانهاي هفت پيکر نظامي، داستان پادشاه سياه پوش است. اين داستان به دليل ويژگيهايي که دارد زمينه را براي بازخواني مجدد از منظر نظريه هاي ادبي معاصر از جمله ساختارگرايي مهيا مي سازد. از آنجا که ساختارگرايي در ادبيات، از خود نظام ادبيات به عنوان مرجع بيروني آثاري که بررسي مي کند، استفاده مي کند، جايگاه ارزشمندي در مطالعات ادبي دارد. مقاله حاضر به بررسي ساختار داستان پادشاه سياه پوش از منظر رمزگانهاي بارت مي پردازد. اين رمزگانها عبارت است از رمزگان معناشناسانه، رمزگان فرهنگي، رمزگان هرمونتيک، رمزگان نمادين و رمزگان اعتباري. در رمزگان کنش  روايي از نظريات گرماس بهره جسته ايم. اين مقاله مي کوشد شاهدهاي عيني و ملموسي از داستان پادشاه سياه پوش بر اساس رمزگانهاي بارت ارايه کند، براي مثال در سطح ظاهري رمزگان معناشناسانه از حرص آدمي سخن به ميان مي آيد، اما در سطح استعاري از ميوه ممنوعه، معراج و نظاير آن گفتگو مي شود. داستان پادشاه سياه پوش عجيب ترين داستان هفت گنبد نظامي است و بيش از همه آنها داراي ظرفيت قرائت هاي ادبي نوين است. اين داستان همچنين در ميان داستانهاي ديگر قديمي ايران بي نظير يا دست کم نادر است.

 نسخه قابل چاپ

هرچند بسياري از متون ادبي ما به کوشش استادان و محققان و به شيوه علمي و انتقادي تصحيح شده اند، اما هنوز مجموعهاي از آثار قدما را مي شناسيم که به طبع انتقادي نرسيده اند و صورت کاملا قابل اعتمادي از آنها عرضه نشده است. از جمله اين متون، ديوان کمال الدين محمودبن علي مشهور به خواجوي کرماني (م: 750) است که علاوه بر داشتن ارزشهاي فراوان مستقل فرهنگي و ادبي، واسطه پيوند غزل سعدي و حافظ هم هست و بنابراين تصحيح دقيق و عرضه مطلوب آن فوايد مضاعف دارد. نوشته حاضر نشان مي دهد که کوششهاي انجام گرفته در تصحيح ديوان (غزلهاي) خواجو تنها در حکم کاري مقدماتي است و کاستيها و خطاهاي بسياري در آن راه يافته است که غالبا ناشي از شيوه تصحيح و نقص احتمالي نسخه هاست. گذشته از آن که فراواني خطا خوانيها و غلطهاي چاپي هم از ميزان صحت و اعتبار کار مصحح کاسته است.

 نسخه قابل چاپ

از جمله سنتهاي شعر پارسي که ريشه در ادبيات ساماني و شعر ستايشي و درباري دارد و حتي ميتوان پيشينه آن را تا ادبيات پيش از اسلام و به ويژه آيين گوساني پارتي نيز باز پس برد، روايت شعر است. در ادب عرب نيز روايت، پيشينه اي دراز دارد و يگانه راهي بوده است که يادگارهاي ادبي اعراب را از دوره جاهلي به روزگار اسلامي رسانيده است. روايت در پارسي، خوانده شدن شعر بر زبان راويان خوش آوازي بوده است که از سوي شاعر، عهده دار گزارش سخن او بوده اند. در اين مقاله پيشينه روايت شعر در ايران، زمينه هاي پيدايش آن، نامهاي برجاي مانده از راويان، کارکردهاي آنان و سرانجام، دگرگونيهاي راه يافته در مفهوم روايت بررسي شده است. در بخشي از مقاله نيز به پيشينه روايت در ادب عرب و پژوهش در سرچشمه روايت پارسي و پيوند آن با ادب عربي پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

رود راوي مفصل ترين اثر خسروي، و حاوي تمام مهارتهاي اوست. اهميتي كه خسروي براي كلمه و كتابت قائل است و سبك پسامدرني كه به كمك كلمه ايجاد مي كند سبب شده اين رمان، ساختار روايتي پيچيده بيابد. براي دريافت اسباب اين پيچيدگي و فهم و تحليل متن، از روش پساساختاري رولان بارت استفاده كرده ايم. ژرف ساخت داستان، براندازي يا بي اعتبار کردن زمان است. نويسنده اين انديشه را در موضوعات و حوادثي چون تسعير، تسليب و ترميم، و حلول و تکرار شخصيتها قرار داده، و در قالب کلمه و مکتوب بازآفريده است. نويسنده از هر عنصري براي تبيين انديشه مقابله با زمان استفاده کرده است چنانکه ترتيب پيرفتها، ناهماهنگي زمان روايت با داستان، و زمان پريشي را نشان ميدهد.

 نسخه قابل چاپ

تا پيش از پيدايش زبان شناسي شناختي، بسياري از زبان شناسان، استعاره را روشي براي خيال پردازي شاعرانه مي دانستند. به همين دليل، «استعاره» غالبا مفهومي ادبي به شمار مي رفت. ليكن با اشاعه الگوي شناختي، كاركرد استعاره در گفتمان روزمره اهل زبان مورد توجه قرار گرفت. پرسشي كه در مقاله حاضر مطرح مي شود اين است كه آيا «استعاره» مي تواند باعث چندمعنايي در زبان فارسي  شود يا نه. براي پاسخگويي به اين پرسش، داده هاي گفتاري و نوشتاري به کار رفته در اخبار و جرايد، گردآوري شد و پژوهش بر پايه اين فرضيه شکل گرفت كه استعاره را در چارچوب معني شناسي شناختي، مي توان يكي از خاستگاههاي چندمعنايي دانست. پس از تجزيه و تحليل داده ها، فرضيه پيش گفته مورد تاييد قرار گرفت. تحقيق به روش توصيفي- قياسي صورت پذيرفت. به طور کلي نگارندگان بر آن اند تا نشان دهند كه تغييرات معنايي را مي توان به شکلي نظام مند در ارتباط با قالبهاي معنايي تبيين كرد.

 نسخه قابل چاپ

ريشه و ماده افعال از مهمترين و اساسيترين قسمتهاي هر زبان است. ريشه جزءِ بنيادي واژه است که ميان لغتهاي تشکيل دهنده يک خانوداه لغوي مشترک است و معناي اصلي آن لغتها را در بردارد و ماده از افزودن جزيي به ريشه ساخته ميشود. با استخراج ريشه ها ميتوان بسياري از مبهمات زبانهاي ايراني را در حوزه معنايي و دستوري گشود. ماده هاي فعلي، اساس ساخت فعلها را در گويشهاي مختلف تشکيل ميدهند و غالبا از تعدادي ريشه محدود مشتق شده اند. گويشهاي تاتي، تالشي و گيلکي از گروه زبانهاي ايراني شمال غربي اند که در حاشيه درياي خزر رايج اند. در اين گويشها بسياري از عناصر زبانهاي ايراني دوره باستان و ميانه حفظ شده است. در اين مقاله ابتدا به ريشه و ماده هاي فعلي و چگونگي ساخت آنها در گويشهاي مزبور ميپردازيم، سپس وجوه تشابه و تفاوت آنها را در اين حوزه با يکديگر بررسي ميکنيم.

 نسخه قابل چاپ

قاآني به دلايلي به کرات از نامها و داستانهاي شاهنامه اي در شعر خويش بهره گرفته و اين تلميحات را براي مدح، توصيف طبيعت، معشوق و احوال خود، تمثيل سازي و بيان مقاصد تعليمي به کار برده است. مهمترين بخش اشارات ملي- پهلواني قاآني که موجب برتري وي بر ساير شاعران است، تلميحات نادر اوست که از ماخذ متعددي مانند شاهنامه، منظومه هاي پهلواني، متون تاريخي و ادبي ديگر و روايات نقالي و شفاهي/ عاميانه زمان استفاده شده است. شماري از ويژگيهاي تلميحات شاهنامه اي قاآني عبارت است از: دقت در جزييات داستانهاي شاهنامه، رعايت جادوي مجاورت، تقابل ويژگيهاي يک شخص با خود او در ساختار تلميح، تشبيه ممدوح به دو شخصيت شاهنامه اي با وجه شبهي واحد، ستايش ممدوح با ترکيب دو نام شاهنامه اي، و ... او افزون بر روايات شاهنامه به نام و نکته هايي از سرگذشت فردوسي نيز اشاره کرده است. قاآني به گواهي شواهد متنوع و فراوان ديوانش پرتوجه ترين شاعر ادب فارسي به شاهنامه است و بيش از سخنوران ديگر توانسته تسلط خيره کننده خود را بر روايات ملي- پهلواني ايران، در شعر خويش عرضه کند.

 نسخه قابل چاپ

روايت را مي توان همچون جنبه هاي درهم بافته اي از متن و اثر ادبي به شمارآورد که به همراه زبان، يکي از مهمترين حوزه هاي نظريه ادبي به شمار مي  رود. روايت شناسي، در باره شيوه هاي مختلف بيان رويدادها و تحليل ادبيات روايي نظير رمان، داستان کوتاه و حماسه به بحث مي پردازد. هر کدام از اين شيوه ها، متن ادبي را از زاويه ا ي خاص بررسي مي کند. شناخت روايت به منتقد، در نقد و تحليل داستان و عناصر داستاني و نيز به آفريننده داستان در فرايند آفرينش داستان کمک مي کند. پژوهشگران از راه روايت شناسي داستان، ساختار و مناسبات دروني نشانه ها را در متن باز مي يابند. در اين مقاله کوشيده شده است به بررسي روايت در سه داستان کوتاه نادر ابراهيمي (خانه اي براي شب، دشنام و صدا که مي پيچد) و  مسايلي را كه در خواندن  داستان اهميت دارند،  اما از جهتي  به  قدري  آشكارند كه  گاه  ديده  نمي شوند، پرداخته شود؛ درك شيوه هايي كه ما را به برداشتي تازه و نو از داستان مي رساند و ارائه تفسيري بهتر از داستان كه  به  سادگي  از روساخت  متن ،  قابل درک نيست.

 نسخه قابل چاپ

شکل يا فرم مفهومي است که در متدشناسي رشته هاي مطالعات ادبي مورد استفاده قرار گرفته است. نوشته هاي مربوط به اين موضوع از اين نظر که در پيش فرضهاي تفکر متد شناختي خود زبان را مادي يا شي واره فرض مي کنند يکسان اند. اين مقاله ابتدا به بررسي و تحليل مفهوم شکل در سه متن نظري مي پردازد و با نقل قولهايي از پل دومان تحليلهاي بيشتري را ارايه مي دهد. در انتها نيز به تاثير ديدگاههاي زبانشناختي بر شيوه تدريس و تحقيق مطالعات ادبي اشاره مي شود.

 نسخه قابل چاپ

نيما يوشيج ديدگاه ادبي خود را بر رويكردي انتقادي به شعر كلاسيك بنيان نهاد و آراي او به صورت گسترده و گاه تناقض آميز بر پيروانش و نسلهاي بعدي نوگرايان تاثير گذاشت . اكنون پس از گذشت نيم قرن از مرگ نيما، با توجه به ظهور نظريه هاي جديد و گسترش امكانات متنوع نقد ادبي، بازنگري ديدگاههاي او و پيروانش ضروري مي نمايد.
اين مقاله بر آن است تا رويكردهاي انتقادي نيما را نسبت به شعر كلاسيك در الگوي وصفي ـ روايي شعر نو بررسي و نقد كند. بررسي اين الگو كه كانوني ترين بخش ديدگاه ادبي نيماست مي تواند به رفع ابهامها و تناقضات دروني نظريه شعر نو كمك نمايد و امكانات مغفول مانده شعر كلاسيك را فرا روي آن قرار دهد. مهمترين اشكالهايي كه در احتجاجات نيما براي نقد شعر كلاسيك وجود دارد عبارت اند از: ذهني تلقي كردن شعر كلاسيك به ويژه غزل فارسي، بي توجهي به وجه روايي غزل در شعر كلاسيك، توجه به ويژگيهاي داستان مدرن در نقد شعر كلاسيك، وفاداري به رئاليسم در شعر، تقليل دادن امكانات شعري كهن به كاربرد تزئيني عناصر بلاغي، بي توجهي به زمان ذهني و دروني در روايت، و قرار دادن الگوي وصفي ـ روايي در تقابل قطعي با شعر كلاسيك.

 نسخه قابل چاپ

نقد جامعه شناختي ادبيات، يکي از شيوه هاي نسبتا نوين در مطالعات ادبي است. در اين شيوه به بررسي ساختار و محتواي اثر ادبي و ارتباط آن با ساختار و تحولات جامعه اي که اثر مولود آن است مي پردازند. آنچه در نقد جامعه شناختي ادبيات از اهميت بيشتري برخوردار است، انعکاس تصوير جامعه در جهان تخيلي و هنري اثر ادبي و شکلهاي مختلف آن است. تاريخچه شکل گيري نقد جامعه شناختي ادبيات به صورت روشمند و علمي به آغاز قرن نوزدهم ميلادي باز مي گردد. در مطالعات جامعه شناختي ادبيات از محققاني نظير مادام دواستال و ايپوليت تن بايد نام برد که اولين بار سعي کردند به تعامل جامعه و ادبيات بپردازند. اين محققان در پي بازنمايي تصوير جامعه در ادبيات و نحوه اين بازنمايي بودند. بعدها انديشمنداني چون جورج لوکاچ و لوسين گلدمن به پشتوانه مطالعات فلسفي و تاريخي سعي داشتند بين ساختارهاي اجتماعي و ساختارهاي ادبي داد و ستد متقابلي را نشان دهند. از مباحث ديگري نظير جامعه شناسي محتواهاي ادبي و جامعه شناسي انواع ادبي و جامعه شناسي توليد، توزيع و مصرف کتاب نيز در متن اين مقاله سخن رفته است.

 نسخه قابل چاپ

مولوي از رهگذر خلاقيتهاي فردي و تحت تاثير تعينات اجتماعي، فرايند توليد متن مثنوي را تجربه مي كند؛ وي در زباني خاص و تحت تاثير انگيزه هاي متعدد به توليد اين متن با ويژگيهاي صوري خاصي مي پردازد. اين نشانه ها و ويژگيها كه محصول تلاقي گفتمانهاي متنوع و متكثر و صورت بنديهاي مختلف است؛ از مثنوي متن درهم تافته اي ساخته كه نشانه هاي مربوط به گفتمانهاي مختلف را به سادگي در آن نمي توان از هم تشخيص داد. يکي از نهرهاي شگرف و شگفتي كه از چشمه هاي سه گانه مثنوي معنوي روان است و تا حدودي تحت الشعاع نهرهاي ديگر آن قرار گرفته، نهر مباحث و مسايل فقه و اصول است كه يادگار و نمايانگر بعد دانشمندي مولوي است. اين مقال بعد از اشاره اي اجمالي به اين بعد از شخصيت او، به تبيين گفتمان فقهي مثنوي و جلوه هاي گوناگون آن مانند طهارت، زكات، روزه، نماز، حج، جهاد و برخي قواعد فقهي و فتاوي آن مي پردازد و نشان مي دهد که مولوي نيز با دخل و تصرف در فرايند عمل اين گفتمان و قرار دادن اصطلاحات و سازه هاي زباني خاص قواعد فقهي در بافت و موقعيت زباني و بياني جديد و مغاير با موضع و رابطه واقعي و تعيين شده، از آنها به مثابه ابزار معرفت شناسي تازه اي بهره گرفته و به دليل همين تعارض و تضاد گفتماني است که تفکر نسبتا مستقل و رهايي بخش او شکل مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

اگـر بتوان ادبـيات را آيـينه جامـعه دانسـت که در آن فــراز و فـرود فرهــنگ و انـديشـه بازتابانده مي شود، سنت پذيري و سنت گذاري و نيز سنت و نوآوري در آن جايگاه بارزي دارد. براي شناخت هر چه بيشتر اين جايگاه، مباحث جريان شناسي ادبي، به خوبي مي تواند پژوهشگر را با عوامل برون ساخت و درون ساخت ادبيات، «تحول» در چارچوب پويايي و «انحطاط» در چارچوب ايستايي و دلايل اين پويايي و ايستايي آشنا کند. جريان شناسي ادبي، بررسي شناخت فرايند در حال تحول ادبيات از سنت به سوي نوگرايي است.
چون شعر مشروطيت با بافت اجتماعي، سياسي و انقلابي اين دوره پيوند نزديکي دارد، به مثابه آيينه اي بازتابنده واقعيتهاي جامعه آن روز است، شعر دوره گذار و انتقال است و حد واسط بين سنت و نوگرايي به شمار مي رود، جريان شناسي شعر اين دوره اهميت و ضرورتي خاص مي يابد؛ به ويژه که مشروطيت بارزترين نمود آغاز تحول از سنت به نوگرايي است. از ضرورتهاي جريان شناسي شعر مشروطيت، آشنايي با پيشينه تاريخي جريان شناسي شعر اين دوره، پرداختن به اصول و مباني نظري شعر مشروطيت، توجه به پيوندهاي جريان شناختي بين شعر مشروطيت و انقلاب مشروطيت و عوامل موثر در اين بررسيها و پژوهشهاست. جريان شناسي شعر مشروطيت و ديگر دوره هايي که ويژگيهايي همانند اين دوره دارد، پژوهشي بايسته است که در مطالعات دوره معاصر جايگاه ارزنده اي دارد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله شرايط پيدايش تحليل گفتمان در زبان شناسي را بررسي مي کند، يعني در رشته اي که در چارچوب ساخت گرايي شکل گرفته و همواره دستور زبان را بر کلمه و متن مقدم داشته است. سختي و بي انعطافي ميراث زبان شناسي ساخت گرا و نارسائيهاي آشکار آن در پرداختن به روابط متن با فرهنگ و سوبژکتيويته، با مراجعه به نظريه هاي پساساخت گرا و فمينيستي و پويشهاي تامل گري و نوشوندگي بي وقفه آنها تا حدّي قابل جبران است. دستاوردهاي مهم مايکل هاليدي براي زبان شناسي به تاکيد بيشتر بر متن و مقدم شمردن آن بر کلمه يا جمله به عنوان واحد اساسي زبان انجاميده است. سودمندي بسياري از فنون نشئت گرفته از انواع گوناگون تحليل گفتمان زبان شناختي و نيز مراوده پرثمر با ساير رشته ها (خصوصا فلسفه و جامعه شناسي) خاطر نشان مي شود و مباحث کنوني همچون ماديت گفتمان، حالات چندگانه متن بودگي و مساله ضعف تامل گري در زبان شناسي يعني ناکامي در زير سوال بردن بسياري از مقوله هاي زبان شناختي، جامعه شناختي و فلسفي مورد استفاده آن، بررسي مي شود.

 نسخه قابل چاپ