دخالت و تأثیر محیط در شکل گیری و تحوّل شخصیّت انسان
در فرآيند تربيت فرزند صالح، شناسايي عوامل تأثيرگذار بر شخصيت متربّي، امري تعيين کننده و سرنوشت ساز به شمار مي‌آيد. اگر در فرآيند تربيت مهدوي از نقش عواملي چون وراثت، محيط جنيني، محيط جغرافيايي، محيط خانواده، محيط جامعه، محيط تعليم و تربيت، رسانه ها و... غافل شويم و ميزان تأثيرگذاري اين عوامل را در فرآيند تربيت ناديده انگاريم و يا ناچيز شماريم، ظلمي بزرگ در حق متربي روا داشته و از بسترهاي مناسب و عوامل سرعت بخش تربيتي محرومش ساخته ايم.
از سوي ديگر اگر شکل گيري شخصيت متربّيان را فقط تابع چنين عواملي بدانيم، فرآيند تربيت را تنها وابسته به عواملي جبري همچون جبر وراثت، جبر محيط، جبر غريزه، جبر سن و... انگاشته ايم و اساساً جايگاهي براي تربيت‌پذيري فعال و پويا باقي نگذاشته ايم.
در اين ميان، اگر راه ميانه را در پيش گيريم و در عين اعتقاد به تأثير عواملي چون وراثت، محيط جنيني، محيط طبيعي و محيط انساني و... مؤثرترين عامل در پي ريزي و تکامل شخصيت متربيان را اراده و اختيار آزاد ايشان بدانيم، فرآيند تربيت را معنا و مفهوم ويژه اي بخشيده ايم؛ بدين معنا که ما زمينه هاي مساعد و بسترهاي مناسبي را ايجاد مي نماييم تا ايشان راه خويش را آزادانه انتخاب نمايند و استعدادها و قابليت هاي دروني خويش را به شکوفايي رسانند.
از اين رو بسيار سزاست که ابتدا نيم نگاهي به مجموعه عوامل تأثيرگذار بر شخصيت آدمي داشته باشيم و آن گاه ميزان تأثيرگذاري هر کدام از اين عوامل را در عرصة تربيت مهدوي مشخص نماييم و سپس راهکارهاي عملي استفاده از اين عوامل را براي موفقيت در فرآيند تربيت مهدوي برشماريم.
از منظر روان شناسي، عامل «وراثت» و «محيط» در شکل گيري و تحول شخصيت آدمي دخالت و تأثير دارندکه در این جا عامل «محیط» ر ابررسی می کنیم:
محيط
محيط به عنوان عاملي مهم و مؤثر در فرآيند تربيت و شکل گيري شخصيت فرزند، شامل محيط جنيني، محيط جغرافيايي و محيط اجتماعي مي گردد:
الف) محيط جنيني
مراد از محيط جنيني، درون رحم مادر در مدت بارداري است. اين عامل، همه عوامل تأثيرگذار بر جنين درون رحم را شامل مي شود. از آن جا که تغذيه جنين از خون مادر است،1تمام تأثيرپذيري هاي جسمي يا روحي مادر، در چگونگي رشد جسمي و روحي جنين تأثير بسزايي دارد. در اين دوران، شرايط رواني مادر، روحيات اخلاقي و معنوي او، وضع مزاجي و بدني وي، کيفيت و کميت غذاهايي که مصرف مي کند (از نظر پاکي و حلال بودن و نيز از نظر ميزان مفيد بودن آن)، صداهايي که مي شنود، صحنه ها و منظره هايي که مي-نگرد، کلامي که بر زبان می راند، لقمه اي که بر دهان مي گذارد، و... جملگي در شکل‌گيري شخصيت کودک تأثير گذارند. بدين گونه که يا به شکوفايي استعدادها و قابليت هاي فطري کودک کمک مي کند و يا در راه به فعليت رسيدن قابليت هاي دروني وي ايجاد مانع و مزاحمت مي‌کند.
از منظر اسلامي، نقش محيط داخلي و جنيني در سرعت تربيت و شکل گيري شخصيت فززند قابل پذيرش است. مخصوصاً دربارة نوع تغذيه مادر و مراقبت هاي معنوي او در دوران بارداري، توصيه هاي فراواني به ما رسيده است که در عنوان «مراقبت هاي دوران جنيني» بدان خواهيم پرداخت.
ب) محيط طبيعي و جغرافيايي
که خود شامل اين امور است: نوع آب و هوا (گرمسيري، معتدل يا سردسيري) و منطقة جغرافيايي که فرزند در آن رشد مي نمايد، درصد پاکي يا آلودگي محيط زيست فرزند، ميزان پاکي، فايده بخشي و طبيعي بودن غذاهايي که فرزند از آن تغذيه مي کند، مقدار انس فرزند با طبيعت، ميزان طبيعي زيستن، ميزان نزديکي يا دوري محل زندگي نسبت به شهرهاي مذهبي و فضاهاي ويژة معنوي، و... . محيط طبيعي و جغرافيايي، در چگونگي رشد و نمو فيزيکي، عقلاني و حتي اخلاقي فرزندانمان تأثيري فراوان دارد و نيز در شکل گيري ساختمان بدني، قيافه و چهرة ظاهري، روحيات معنوي و مذهبي، ميزان درايت و استعدادهاي هوشي، تعيين سن بلوغ (زودهنگام، بهنگام يا ديرهنگام) و... نقش آفرين است.
در فرآيند تربيت و سير سلوک به سوي حضرت حق، يکي از توصيه هاي اوليا و مربيان الهي، آشنايي و انس با طبيعت (سير آفاقي) و تأکيد بر طبيعي زيستن است. نخستين توصية جناب شيخ رجبعلي خياط به شاگردانش چنين بوده است:
ديدن و شنيدن را خوب درک کنيد و اين را جز با سير در طبيعت، جايي ديگر نمي توانيد بيابيد. وقتي خوب ببينيد و خوب بشنويد، فهم بقيه امور برايتان آسان مي شود. مشکل فقط اين است که شما بد نبينيد. کوه را به همان اندازه کوه ببينيد. عظمت را به همان اندازه عظمت ببينيد. سرسبزي و طراوت را به همان اندازه ببينيد.2
درباره آشنا کردن فرزندان با طبيعت و ورزش هاي طبيعي مانند شنا، کوهنوردي، پياده روي و گشت و گذار در دشت و صحرا، سوارکاري، کُشتي و ورزش هاي رزمي که خود در شمار عوامل طبيعي و جغرافيايي قرار مي گيرد، شواهدي از آيات و روايات داريم که برخي از آنها را در عنوان «جواني، دوران ورزش و انس با طبيعت» آورده ايم.
درباره کيفيت و کميت تغذيه فرزند نيز که از جمله عوامل محيط طبيعي است، تأکيدهاي فراواني از روايات ائمه اطهار (علیهم السلام) به ما رسيده است. به عنوان مثال توصيه هاي فراوان درباره انتخاب دايه يا استحباب خوردن خرما براي مادر شيرده که کودک را بردبار و صبور مي سازد، بر اهميت اين عامل دلالت دارد. بخشي از اين توصيه ها را تحت عنوان هاي «تغذيه از لقمة حلال و فايده بخش» و «آداب و مقررات دوران شيردهي» در همين کتاب آورده ايم.
ج) محيط انساني و اجتماعي
اين محيط خود شامل محيط هاي بسياري از محيط خانواده و محيط هاي بيرون از خانواده (محله، شهر، جامعه، مدرسه، رسانه و...) مي گردد.
محيط خانواده
از اين ميان، تأثير محيط خانواده بر تربيت و شکل گيري شخصيت فرزند، بسي فزون تر و چشم گيرتر است. اين که محيط خانواده براي فرزند تا چه حد لبريز از عشق و محبت و سرشار از شور و نشاط باشد؛ اين که پدر و مادر تا چه ميزان نسبت به يکديگر و فرزندانشان داراي حس تفاهم، سازگاري و حرمت گذاري باشند؛ اين-که والدين و ديگر اعضاي خانواده واجد چه فضيلت ها و رذيلت هاي اخلاقي باشند؛ اين که محيط و فضاي خانواده تا چه حد معنوي و اخلاقي و مهدوي باشد... و خلاصه هر آنچه در محيط خانواده مي گذرد، نخستين و پردوام ترين آثار را در تربيت کودک بر جاي مي‌گذارد و شخصيت آيندة وي را پي ريزي مي کند.
محمدبنابي بکر، رهاورد محيط تربيتي
نمونه اي از غلبه محيط تربيتي بر عوامل ديگر را مي توان در چهره نوراني و درخشان محمدبنابي بکر به نظاره نشست:
اسماء‌بنت‌عميس، مادر محمد، نخست همسر جعفربن‌ابي طالب (جعفر طيار) بود که به همراه او به حبشه هجرت کرد. اسماء پس از شهادت جعفر به ازدواج ابوبکر درآمد. ثمره اين ازدواج، فرزند پسري شد به نام محمد که در سال دهم هجري آن گاه که پيامبر به هماره ياران خود براي آخرين حج آهنگ مکه کرده بود، متولد گرديد. محمد هنوز طفل خردسال و سه ساله اي بود که پدرش از دنيا رفت.
اسماء پيش از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) افتخار خدمتگزاري آن حضرت را داشت. او بارها به صداقت و حقانيت اميرالمؤمنين(علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) و کذب همسرش ابوبکر شهادت داد. پس از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) افتخار يافت تا به همسري اميرالمؤمنين(علیه السلام) درآيد و مادر فرزند پاک نهادي به نام يحيي گردد.
در اين ميان، محمد ابن ابي بکر توفيق يافت تا در محيطي گرم و سرشار از محبت، در کنار امام حسن و امام حسين (علیهما السلام) و ديگر فرزندان امام علي(علیه السلام)، تحت تربيت ويژه علوي قرار گيرد. ديري نپاييد که محمد به جواني رشيد، پرشور، دلاور، برازنده، مؤدب به آداب قرآني و سرشار از عشق و محبت الهي تبديل گرديد. او به اميرالمؤمنين(علیه السلام) عشق و ايماني فوق العاده داشت و نسبت به پدرش ابوبکر و دو خليفه ديگر و شيوه حکومت آنان سخت مخالف بود و دشمني آشتي ناپذيري را نسبت به آنان اظهار مي داشت. محمد به روزگار خلافت عثمان، در مصر بود که انتقاد بر عثمان را آغاز کرد و در شورش عليه او شرکت جست.
محمد، پدري جز علي را نمي شناخت و امام علي(علیه السلام) نيز محمد را بسيار دوست مي داشت و او را فرزند خود مي خواند و مي فرمود: «محمّدٌ إِبنِى مِن صُلبِ أبي بَکر؛ محمد فرزند من است اما از صلب ابوبکر».
محمد در جهاد و عبادت بسيار جدي و سخت کوش بود و به خاطر سخت کوشي او در عبادت، وي را «عابد قريش» مي ناميدند. محمد، برادر مادري عبدالله بن جعفر (فرزند جعفرطيار و همسر حضرت زينب سلام الله علیها) و نيز برادر مادري يحيي (فرزند اميرالمؤمنين علیه السلام) و جدّ مادري امام صادق(علیه السلام) بوده است. از محمد پسري به نام «قاسم بن محمد بن ابي‌بکر» به يادگار ماند که از شاگردان امام سجاد(علیه السلام) و از فقهاي بنام مدينه بوده و شيعه و سني مقام علمي و معنوي او را ستوده اند. دختر قاسم، به نام «امّ-فروه»، افتخار يافت تا همسر امام محمدباقر (علیه السلام) و مادر امام جعفرصادق( علیه السلام) گردد. 3
محمد در جنگ هاي جمل و صفين در رکاب اميرالمؤمنين(علیه السلام) حضور يافت. وي در جنگ جمل فرماندهي پياده نظام را در سپاه امام علي(علیه السلام) به عهده داشت. وي پس از پيروزي امام در آوردگاه جمل به دستور امام، امور مربوط به عايشه را برعهده گرفت و او را در کمال احترام و سلامت از بصره به مدينه بازگرداند.
محمد در زمان حکومت اميرالمؤمنين(علیه السلام)، در سال 36 هجري و پس از عزل قيس بن سعد، به فرمانروايي مصر منصوب شد. وي در سال 37 ه .ق از طرف امام علي(علیه السلام) مأمور به جنگ با معاندان و منافقان و سرسپردگان معاويه در مصر گرديد4 و سرانجام پس از چند ماه درگيري و دليري در ماه صفر سال 38 ه .ق به شهادت رسيد.5
آن هنگام که خبر شهادت محمد را به اميرالمؤمنين(علیه السلام) رساندند، آن حضرت متأثر شدند و فرمودند:
اندوه ما در شهادت او به اندازة شادماني آن ها (دشمنانمان) است، جز آن که از آنان دشمني سرسخت کم شد و از کنار ما دوست باوفايي برخاست.6
امام علي (علیه السلام)، در مناسبت هاي مختلف محمد را مي ستود و از او به خير و نيکي ياد مي فرمود: «او محبوب و دست پرورده من بود. پاداش مصيبت او را از خدا مي طلبم. او فرزندي خيرخواه، کارگزاري کوشا، شمشيري برنده و رُکني از ارکان حکومت بود».7
محيط بيرون از خانواده
از خانواده که بگذريم، محيط هاي گوناگون ديگر همچون محيط محل زندگي، محيط تعليم و تربيت (از ابتدايي تا دانشگاه)، محيط کار، مساجد، مجالس علمي و محافل ديني و مذهبي، اماکن مقدس زيارتي، عرصه هاي سياسي و اجتماعي جامعه، رسانه‌ها (مطبوعات، سينما، راديوـ تلويزيون، ماهواره، اينترنت و...)، دوستان و رفقا و همسالان تا چگونگي ازدواج و تشکيل خانواده، محيط خانواده همسر و... جملگي در تشکيل يا تغيير شخصيت فرزند مي توانند مؤثر واقع شوند.
---------------------
پی نوشت ها:
1. امام صادق(علیه السلام): «فإنّهُ يَجري إليه مِن دَم الحيضِ ما يَغذُوهُ...» توحيد مفضل، مجلس اول، خلق الإنسان و تدبير الجنين في الرَّحم، ص48.
2. ر.ک: مقام عشق (يادنامة جناب شيخ رجبعلي خياط)، ص16.
3. ر.ک: نيلي پور، مهدي، فرهنگ جوان، ص481ـ482؛ دواني، علي، سيماي جوانان، ص247.
4. اميرالمؤمنين(علیه السلام): «فَأصحِرَ لِعَدُوِّكَ وَامضِ عَلي بَصيرَتِكَ وَ شَمّرِ لِحَربِ مَن حارَبَكَ؛ پس به سوي دشمن بيرون شو و با بينايي به راه بيفت و با آن¬که با تو در جنگ است، آمادة پيکار شو!» ر.ک: سيدرضي، نهج¬البلاغه، نامة 34.
5. ر.ک: ري شهري، محمد، حکمت نامه جوان، ص427ـ 428.
6. «إنَّ حُرنَنا عَلَيه عَلي قَدرِ سُرورِهم بِه، إلاّ أنَّهم نَقَصوا بَغيضاً و نَقَصنا حَبيباً» سيد رضي، نهج البلاغه، کلمة قصار 325.
7. امام علي(علیه السلام): «لَقَد کانَ إلَىَّ حَبيباً وَ کانَ لِى رَبيباً، فَعِندَاللهِ نَحتَسِبُهُ، وَلَداً ناصِحاً، وَ عَامِلاً کادِحاً، وَ سَيفاً قاطِعاً، وَ رُکناً دافِعاً» سيد رضي، نهج البلاغه، خطبة 68 و نامة 35.
