بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

پس از کتاب معروف کارل پوپر در زمينه فلسفه سياسي و در حمايت از آموزه هاي ليبرال با عنوان «جامعه باز و دشمنانش»، مشهورترين نظريه از جان رالز، استاد فلسفه سياسي دانشگاه‌ هاروارد است که در کتابي با عنوان «نظريه ‌اي در باب عدالت» در سال 1971 منتشر شد. اين کتاب دربر گيرنده مقالات چندي است که نهايتا به شکل يک کتاب عرضه شده و مخاطبان پرشماري در دانشگاه و مجلات تخصصي، به ويژه در کشورهاي انگليسي زبان يافته است. کتاب رالز، بر اساس رهيافت اخلاقي - سياسي به چالش با مباحث رايج، از جمله ديدگاه سودگرايان پرداخت. رالز از نظريات جان استوارت ميل، ديويد هيوم و بحث اخلاقي سيجويک که مباحثي کاملا رايج و جا افتاده محسوب مي ‌شد، فراتر رفت و بر اساس سنت اخلاقي قرار دادگرايي، نظريه وظيفه گرايي کانت و فلسفه حق هگل به طراحي نظريه خود پرداخت و مجددا مفاهيم هنجاري را در سنت فلسفه سياسي غرب احيا نمود. کتاب «نظريه عدالت» به واسطه استناد وسيع به علوم مختلف اجتماعي، مخاطب ‌هاي بسياري را به خود جلب کرد. اين نظريه خوانندگان وسيعي از رشته ‌هاي مختلف، از روانشناسي گرفته تا اقتصاد و مباحث اخلاقي پيدا کرد. مبحث انتخاب شده از آن جهت است که رالز بارها در کتابش نظريه خود را کانتي خوانده و نامي از هگل نياورده است، در اين مقاله بر زواياي پنهان تاثير فلسفه حق هگل در نظريه او و همچنين بر نظرهاي برخي مفسران رالز درباره اين تاثيرپذيري، متمرکز خواهيم شد.

 نسخه قابل چاپ

فلاسفه، مبدا سلسله عقول؛ يعني «عقل اول» را صادر نخستين مي ‌دانند و عرفاي مسلمان، حقيقت محمدي (ص) را اولين مخلوق مي ‌خوانند و در روايات از عقل، قلم، روح و نور پيامبر (ص) به عنوان مخلوق اول ياد مي‌ شود. اين مقاله به تبيين ديدگاه ابن سينا و ملاصدرا در مورد صادر اول مي ‌پردازد و در اين مسير توجه خود را بر اين مساله معطوف مي ‌كند كه آيا واقعيت همه اين تعابير مختلف، بر هم منطبق است و به طور خاص، آيا حقيقت و باطن پيامبر خاتم (ص) مي‌ تواند مصداق صادر اول باشد يا خير؟ نويسنده مي ‌کوشد مباني اختلاف نظر ابن سينا و ملاصدرا در اين موضوع را روشن كند و معتقد است كه اين اختلاف مبتني بر رد يا قبول اصالت و تشكيک وجود، حيات قبلي نفس و متفاوت يا برابر دانستن ذات و ماهيت پيامبر (ص) با ذات و ماهيت ساير انسان ‌هاست.

 نسخه قابل چاپ

تجربه‌ هاي وحياني (الهامي) يكي از انواع مهم تجربه ديني است كه صاحبانش آن را به يقين رسيدن ناگهاني، الهام، وحي، روشنگري، مشاهده عرفاني و بارقه بصيرت مي ‌نامند. از نظر ديويس علايم‏ مشخصه اين تجربه ‌ها عبارتند از: 1. ناگهاني و كوتاه ‌مدت بودن در غالب موارد؛ 2. دستيابي به معرفتي جديد از غير طريق استدلال يا ادراک حسي؛ 3. دريافت اين معرفت از سوي عاملي بيروني به نحوي سيل ‌آسا و رگبارگونه در غالب موارد؛ 4. همراهي با يقين مطلق؛ 5. بيان ناپذير بودن در بسياري موارد. اين مقاله مي ‌كوشد ضمن ارائه دقيق آنچه ديويس از منظر فلسفه دين مسيحي درباره اين دسته از تجربه‌ هاي ديني بيان كرده، آراي او را از ديدگاه عرفان اسلامي نقد و بررسي كند. در اين مطالعه تطبيقي و انتقادي معلوم مي‌ شود، آنچه ديويس تجربه ديني وحياني ناميده است، با آنچه در عرفان اسلامي كشف معنوي خوانده مي ‌شود، ارتباطي تنگاتنگ دارد و در منابع عرفاني ما به ‌گونه ‌اي عميق‌ تر و دقيق ‌تر بررسي شده است. تمايز ميان وحي رسالي با ديگر مصاديق تجربه ديني وحياني و بيان تفاوت ‌هاي اساسي اين دو، از جمله نكاتي است كه مورد توجه خاص عارفان مسلمان بوده است.

 نسخه قابل چاپ

همواره تعامل و يا توارد فکري - اعتقادي در ميان صاحبان انديشه وجود داشته است که در مقايسه آنها ضمن داشتن شباهت، تفاوت‌ هايي نيز مشهود است. از جمله مباحث مطرح در الهيات اسلامي و مسيحي، «رويت» خداوند است که از سوي مفسران هر دو کتاب قرآن و انجيل پيرامون آن نظريه‌ پردازي شده است. در اين پژوهش آرا دو متفکر صاحب ‌نظر در اين دو دين؛ يعني محمد غزالي و توماس آکوئيني، بررسي شده و سعي بر اين است که همه وجوه مشترک و مفارق هر دو از ميان آثارشان استخراج و تحليل شود. محصول اين مقاله، قوت بخشيدن به طرح مباحث ميان اديان در حوزه معرفت ديني است؛ البته، با اين توجه که غزالي و توماس در دو نکته اساسي ذيل همسانند: 1- هر دو در اثبات مدعاي خود به نقل و عقل استناد مي کنند؛ 2- هر دو معتقد به نقش معنويت در حوزه فهم و توجيه معرفت ديني هستند. هر چند در همسنخ بودن رويت اخروي با معرفت دنيوي و امکان وقوع آن در دنيا اختلاف نظر دارند. نقل شواهد و تبيين هر کدام به مناسبت موضوع در متن انجام گرفته است تا خوانندگان محترم روانتر با ديدگاه ها آشنا شوند.

 نسخه قابل چاپ

زيبايي حقيقتي قابل ادراك اما تعريف ناپذير است و گستره آن عالم طبيعت و امور محسوس تا ماوراي آن و امور معنوي را فرا مي گيرد و با اختصاص دادن بخشي از مطالعات علمي و فلسفي به خود دانش «زيبايي شناسي» را با شاخه ها و مباحث گوناگون پديد آورده است. با سيري در قرآن كريم كه خود جلوه گاه زيبايي است، به مفاهيم و نگره هاي قرآني زيبايي شناختي پرارجي مي توان دست يافت. مقاله حاضر در اين راستا پس از بررسي واژگان زيبايي در قرآن، پديده هاي زيبايي شناختي و نشانه هاي زيبايي را در آن دنبال مي كند و بر اساس آيات كريمه قرآن اثبات مي كند كه خداوند سرچشمه همه زيباييهاست و در آفرينش جهان و نعمتهاي آن زيبايي را مد نظر داشته است. در شريعت نيز زيبايي امري پسنديده شمرده شده است. در عين حال زيبايي وسيله اي است كه خداوند با آن انسانها را مي آزمايد تا نيك كرداران را براي سراي آخرت گزين كند.

 نسخه قابل چاپ

تاريخ شناسي يا گاه شماري(chronology)  آثار متفکران و دانشمندان فوايد بسياري در پي دارد. از جمله فوايـد اين کـار آن است که مي تواند در بررسي و تحليل و ريشه يابي ديدگاه هاي آنان، پژوهندگان را ياري رساند. چه، دانشمندان معمولا در ادوار مختلف حيات علمي خود با طي مراحل پختگي و کمال، در باب يک مساله علمي گاه نظرياتي متفاوت و بعضا متهافت ابراز مي کنند. اين نکته با تتبع در آثار ايشان و يافتن قرينه هاي تعيين کننده تاريخ تاليف کتب و يا تقدم و تاخر هر يک بر ديگري آشکار مي گردد.
در اين جهت بررسي آثار شيخ طوسي و تاريخگذاري آنها تلاشي است که مي تواند در فهم دقيق آرا و نظريات شيخ و رفع تعارض هاي احتمالي موثر واقع شده و تحولات و تعميق مباني فکري وي را در بستر زمان و مکان بر ما آشکار سازد. آنچه در اين ميان توجه محقق را جلب مي نمايد آن است که بيشتر آثار شيخ در زمان زندگاني وي در بغداد به ويژه در فاصله سالهاي 436 تا 448 ق. نگاشته شده و اين امر بيانگر کوشش عظيم شيخ طوسي در تبيين مباني تشيع، در فضاي آشوبها و اختلافات ميان جامعه شيعه و اهل سنت بغداد مي باشد.
مقاله حاضر با هدف تعيين تقدم و تاخر کتب شيخ و گاه شماري آثار وي به رشته تحرير در آمده است تا مقدمه اي براي تحليل عميق تر آثار وي فراهم آيد.

 نسخه قابل چاپ

از جمله مسايل مطرح در معني شناسي و تحليل واژگان متون، اهميت دادن به «معناي نسبي» کلمات در کنار «معناي پايه» است. در اين مساله برخي معناي نسبي را رجحان بخشيده، بافت متن و عناصر دروني و بيروني آن را برخوردار از سهم اصلي در تحليل معنا دانسته اند. گروهي نيز بافت را در حوزه خاص زمينه و موقعيت فرهنگي – اجتماعي پيدايش گفتار يا متن محدود نموده، بافت اجتماعي را عنصر اصلي معنا دانسته اند. همچنان که پيداست جهت گيري در اين مساله و نوع ارزيابي آن، تاثير بسيار شگرفي در تفسير متون ديني قرآن و سنت بر جاي مي نهد. مقاله حاضر به بررسي اين مساله مي پردازد. در اين پژوهش ضمن ملاحظه برخي ديدگاه هاي جديد، تلاش مي شود تا در نگاهي متوازن عناصر درون متني و فرامتني اثر گذار در معناي نسبي ارزيابي شود. بر اين اساس عوامل زباني و فرازباني مولد معنا از نقطه نظر عالمان مسلمان مورد جستجو قرار مي گيرد که در عين حال نوعي نگرش مقايسه اي ميان ديدگاه هاي انديشمندان مسلمان و رويکردهاي جديد در معناشناسي است.

 نسخه قابل چاپ

محمد بن حسن طوسي (م460 ق) صاحب سه کتاب مهم و اساسي در علم رجال شيعه است كه دو كتاب به نامهاي فهرست و رجال تاليف خود او و ديگري املا و گزينش كتاب رجال كشي است كه شيخ طوسي آن را اختيارالرجال نام نهاد.
در هر يك از اين آثار با توجه به اهداف نويسنده از تاليف آنها، نوع ارايه اطلاعات رجالي پيرامون راويان و اصحاب اصول و تصانيف با ديگري متفاوت است.
نويسندگان مقاله حاضر در صددند روش شيخ طوسي را در ارايه اطلاعات نقدالرجالي (جرح و تعديل اشخاص و ارزيابي اعتبار آثار آنان) با توجه به دو كتاب فهرست و رجال او به دست آورده اند.
نتيجه حاصل از اين پژوهش چنين است كه در پيش گرفتن شيوه مصلحتي، توجيه گر بخشي از روش و عملكرد محافظه كارانه شيخ در انعكاس آراي رجالي اوست. شيخ بنا بر عللي که در مقاله بررسي شده بسياري از اطلاعات رجالي را ارايه نداده است.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله اعتبار تفسير منسوب به علي بن ابراهيم را نقد و بررسي مي کند. تفسير قمي موجود تلفيقي از روايات ابوالفضل العباس از علي بن ابراهيم و ابوالجارود و روايات ساير مشايخ است؛ و از طرف ديگر شيخ كليني در كتاب كافي روايات تفسيري متعددي از قول استاد خود علي بن ابراهيم آورده است نويسنده روايات تفسيري علي بن ابراهيم در كتاب كافي را استخراج نموده و در ضمن تطبيق تك تك آنها با روايات تفسيري قمي فقط به يك مورد انطباق برخورد نموده است.
با تتبعي كه در اسناد روايات تفسيري علي بن ابراهيم صورت گرفت، در سلسله اسناد راويان ضعيفي وجود دارند كه به كذب، غلو و جعل حديث متهم هستند و روشن است كه توثيق علي بن ابراهيم شامل حال اين افراد نخواهد شد.
با بررسي معيارهاي متني و چگونگي متن روايات تفسيري قمي مشخص شد که برخي روايات تفسيري قمي با موازين عقل و شرع سازگار نيست كه از جمله آنها مي توان به رواياتي اشاره كرد كه مقام عصمت انبيا را مخدوش كرده است. يا در بسياري از آنها دست واضعان حديث و خرافه پردازان به خوبي نمايان است.
بر اين اساس به اين نتيجه دست مي يابيم كه تفسيري كه در اختيار شيخ كليني بوده، متفاوت با تفسيري است كه هم اكنون در دست ماست.

 نسخه قابل چاپ

قرائتي از سوره عصر که مغاير با قرائت هاي معتبر قرآن کريم مي باشد به اميرمومنان (ع) نسبت داده شده است، از آن جهت که اين قرائت دربردارنده اضافه هايي بر سوره عصر است، پذيرش آن به معناي حذف بخشهايي از قرآن کريم است. بررسي اسناد دو روايتي که اين قرائت را به امام (ع) نسبت مي دهد، نشان دهنده اين است که اين روايات از جمله اخبار آحاد است و به جز يک راوي مجهول الحال کسي آنرا نقل نکرده است. ابو اسحاق سبيعي تنها کسي است که روايت را از آن راوي نقل کرده است. به روايت هاي ابواسحاق هم از جهت عدم تصريح به سماع و تحديث و نيز تدليس او رجاليان و محدثان اشکالات جدي گرفته اند. علاوه بر آن ابواسحاق در سالهاي پاياني عمر از ضعف حافظه رنج مي برد و قرائت منسوب همراه با اختلاف نيز نقل شده است به گونه اي که اين اضطراب و آن اخلال در سند، پذيرش آن را نا ممکن مي سازد.

 نسخه قابل چاپ

نويسنده اين نوشتار بر آن است که بيشتر فقيهان در تبيين ماهيت زکات و خمس به بعد فردي اين دو توجه بيشتري داشته اند تا رويکرد اقتصادي و تاثير اجتماعي آن. از اين رو، عبادي بودن اين دو عنوان مهم و موثر فقهي را مسلم گرفته و کمتر به نقد و بررسي ادله در اين باب پرداخته اند. هر چند ممکن است عوامل تاريخي و مکاني و زماني ويژه يا برجستگي و منزلت والا و استثنايي فقيه يا فقيهاني سترگ در مسلم دانستن عباديت زکات و خمس نقش داشته اند، اما در اين جستار با صرف نظر از آنها و ساير عوامل مشابه تاثيرگذار، اعم از شخصيتي، ذهني و عرفي، سعي شده ادله و توجيهاتي را که در متون فقهي بر اثبات عبادي بودن اين دو عنوان پراهميت و کارآمد ارايه شده است، به درستي تبيين و آنگاه مورد نقد و بررسي قرار گيرند. در اين ميان، با استفاده از نظريات و آراي اندک فقيهاني که بعد اقتصادي زکات و خمس را مطمح نظر قرار داده و در عبادي بودن آنها ترديد کرده اند، فرضيه نويسنده مبني بر غيرعبادي بودن اين دو اثبات شده است تا از اين طريق، هم بتوان موانع کاربردي ساختن و اجرايي کردن آنها را از سر راه برداشت و هجراني که قرنهاي متمادي دامنگيرشان شده است برطرف ساخت و هم فقه پوياي اسلام و شريعت ناب محمدي، از ره گذر عينيت بخشيدن به احکام کارامد و مترقي خود در اين خصوص، جلوه اي تازه تر يابد.

 نسخه قابل چاپ

بررسي مباحث معرفت شناسي قرآني، از جمله مباحث جديد قرن حاضر است که تعداد اندکي از قرآن شناسان و صاحب نظران معاصر بدان پرداخته اند. شناخت شيوه حصول معرفت درباره مبدا و معاد در قرآن يا به عبارتي شناخت روشهاي هدايتي قرآن مستلزم شناخت ابزارهايي است که قرآن براي معرفت انسان در نظر گرفته است .
اين مقاله به دو مساله: «رويکرد قرآن به ابزار و راههاي معرفت» و «ارتباط آنها با اصول جهان بيني قرآني» مي پردازد و ابتدا با بررسي ابزارهاي شناخت در قرآن اثبات مي نمايد که قرآن دو طريق معرفت را براي انسان قرار داده است. در طريق نخست ابزارهايي از اجزاي انسان راهنماي او در شناخت مبدا هستند اما به سبب محدوديت اين ابزارها در عالم ماده و امکان راهيابي خطا در آنها طريق ديگري براي معرفت که خارج از حيطه قوا و حواس انسان و مصون از هر خطا و کاملا يقين آور مي باشد به انسان توصيه شده است تا انسان نسبت به حقيقت مبدا و همچنين وجود معاد و چگونگي آن شناخت حاصل نمايد. اين طريق معرفت که از جانب انبيا براي مردم به دست مي آيد، محکم ترين و اصلي ترين طريق معرفت بوده و ملاک سنجش صحت ابزارهاي معرفتي بشر است. مساله دوم در اين مقاله، بررسي و تبيين حاکميت اصول سه گانه جهان بيني قرآني بر ابزارهاي شناخت مي باشد .

 نسخه قابل چاپ

مبناي عام مسووليت مدني يکي از موضوعاتي است که همواره مورد مناقشه و اختلاف بين حقوق دانان بوده است. مسووليت متصرف در مال غير يکي از مواردي است که تحليل انديشه هاي بنيادين مسووليت مدني در آن، به ظرافت و دقت ويژه ايي نياز دارد. قانون مدني در برقراري اين نوع از مسووليت، از نظر مشهور فقهاي اماميه تبعيت نموده است. در اين مقاله به کمک روش تحليلي، اصولي و منطقي مبناي نظري اين نوع از مسووليت مورد بررسي قرار گرفته است. حاصل اين تحقيق تبيين سه تئوري مبنايي آن، يعني «سياست قضايي» و«تئوري منع دارا شدن بدون سبب» و «مسووليت مدني به معني اخص» بوده و نقاط قوت نظر غير مشهور فقها روشن گرديده است.

 نسخه قابل چاپ

در فقه و حقوق اسلام مسلم است كه اگر گروهي در قتل يك نفر شركت داشته باشند ولي دم مي تواند با رد مازاد ديه آنان، همه را قصاص كند.
قانون مجازات اسلامي ماده 212 مي گويد:
هرگاه دو يا چند مرد مسلمان به طور مشترك مرد مسلماني را بكشند ولي دم مي تواند با اذن ولي امر همه آنها را قصاص كند و در صورتي كه قاتل دو نفر باشند بايد به هركدام از آنها نصف ديه و اگر سه نفر باشند بايد به هر كدام از آنها دو ثلث ديه و اگر چهار نفر باشند بايد به هركدام از آنها سه ربع ديه را بپردازد وبه همين نسبت درافراد بيشتر.
برخي از فقها نسبت به اين حكم تامل نموده و معتقدند ولي دم فقط مي تواند يك نفر از آنها را به قتل برساند و افراد باقي مانده به اندازه سهم جنايتشان ديه فرد قصاص شده را به خانواده او پرداخت مي كنند (علم الهدي، مسايل الناصريات، ص 533؛ خوانساري، 7/344).
در اين مقاله، ادله طرفين مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. به نظر مي رسد، در چنين مواردي احتياط در خون و منع اسراف در قتل، اقتضا مي كند كه از كشتن همه آنها در صورت وجود مصلحت خودداري شود.

 نسخه قابل چاپ

با پذيرش اين دو فرض که احکام شرع تابع مصالح و مفاسد است و از سوي ديگر مصالح و مفاسد در گذر زمان و بسته به شرايط و موقعيت ها تفاوت مي يابد، تغيير در احکام و وظايف ديني واقعيتي است که به هر ترتيب به وقوع مي پيوندد و آن گاه پرسشي که رخ مي نمايد اين است که دامنه اين تغيير چه اندازه مي تواند باشد و اين تغيير در چه عرصه هايي مي تواند رخ دهد؟ آيا مرزي براي «متغير» هست و آيا «ثابت»، تعريف و حدود مشخصي دارد؟
در اين مقاله، نگارنده با مفروض دانستن اين که احکامي «متغير»، صرف نظر از دامنه و عنوان اين احکام در برابر گزاره هاي «ثابت» وجود دارد کوشيده است با بررسي چگونگي ناهمگني اوليه ميان تن دادن به متغيرها از يک سوي و مسلماتي چون «حلال محمدحلال الي يوم القيامه و حرامه حرام الي يوم القيامه» از سوي ديگر، به طرح و تبيين ساز و کارهاي مطروح يا محتمل در بازشناخت ثابت و متغير از همديگر و رسيدن به مرز و تعريفي براي هر کدام بپردازد و سپس اين ساز و کارها را بر ترازوي نقد نهد و سرانجام بنگرد که آيا مي توان از اين مجموعه ساز و کارها به يک يا چند سامانه براي دست يافتن به تصويري مشخص تر از ثابت و متغير رسيد يا چنين امکاني فراروي نيست. فرضيه مورد حمايت نگارنده در اين مقاله، امکان رسيدن به ساز و کارهاي معين در اين باره با بهره جستن از طرح هاي اوليه، مبتني بر تمايز عرصه ها است.

 نسخه قابل چاپ