بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

فلاسفه بسياري معتقدند در مساله اثبات وجود خدا کوتاه ترين و محکم ترين راه همان است که به برهان وجودي مرسوم است. ويژگي اين نوع برهان اين است که در آن از وسايطي چون حرکت، امکان، حدوث، نظم و ... استفاده نمي شود و از خود هستي بر وجود واجب الوجود استشهاد مي شود. اين نوع برهان در غرب و شرق با تقريرهاي متفاوتي از طرف فلاسفه مختلف ارايه شده و هر کس سعي کرده است بهترين و کامل ترين تقرير را بيان کند. در اين ميان باروخ اسپينوزاي هلندي و صدرالمتالهين شيرازي تقريرهايي از اين برهان ارايه کرده اند که ضمن برخورداري از اتقان و استحکام بيشتر، از جهت کارآمدي در پاسخگويي به انتقادها، نوع برهان از جهت اني يا لمي بودن، تصويري که از خدا ارايه مي کنند و ترسيم جايگاه مساله وجود خدا در فلسفه داراي شباهت ها و قرابت هاي جالب توجهي هستند. اين مقاله به تبيين، تطبيق و تقريب برهان وجودي از انديشه اين دو فيلسوف با تکيه بر شباهت هاي مذکور مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

ابن سينا در تقرير نظام فيض واژه هاي مختلفي را از قبيل فيض، ابداع، صدور، فعل، خلق و تجلي به کار برده است، اما کاربرد واژه فيض از بقيه فزون تر است. مکتوبات او را از حيث کميت يا بيان جزييات نظام فيض، مي توان به سه دسته طرح نظام فيض به صورت مفصل با ذکر جزييات، متوسط يا موجز و غيرمستقيم تقسيم و ديدگاه او را درباره چگونگي پيدايش کثرت در عالم به چهار قسم تبيين کرد: تبيين نظام فيض بر مبناي نظام ثلاثي با استفاده از مولفه تعقل؛ تبيين بر اساس نظام ثنايي با استفاده از مولفه تعقل؛ تبيين نظام فيض بر مبناي نظام ثنايي با استفاده از مولفه علم و تبيين بر مبناي دو مولفه علم و تعقل. البته شيخ به حق و به جد يادآور شده است که علم، عقل و فاعليت حضرت حق را نبايد از سنخ علم، تعقل و فاعليت مخلوقات پنداشت.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله معاني گوناگون و جايگاه وجود شناختي و معرفت شناختي عقل نزد پروکلوس 411-485) (Proclus) م)؛ فيلسوف نو افلاطوني متاخر، مورد پژوهش قرار گرفته است. در انديشه او، واقعيت، نظامي پيچيده از مراتب گوناگون است. نزد اين فيلسوف همانند ديگر متفکران نوافلاطوني و بر خلاف نظر ارسطو حقيقت واقعيتي عيني است و عقل علاوه بر جايگاه معرفت شناختي، کارکردي وجود شناختي دارد. نخست انواع عقل به لحاظ وجودي بررسي و سپس به نقش معرفتي هر يک از آنها پرداخته مي شود. در ادامه جايگاه وجودي و معرفتي لوگوس به عنوان عقلي که نقش محوري دارد، تحليل و تبيين خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله، ابتدا شرح و بياني اجمالي از برداشت ها و ديدگاه هاي متفاوت در مورد سرشت وحي ارايه مي دهد، سپس از نظريه سنتي وحي گزاره اي دفاع مي کند و ديدگاه وحي تجربي را به چالش مي کشاند. اين نوشتار مي کوشد همسان انگاري «تجربه ديني» و «وحي» و ناديده انگاشتن تفاوت هاي اساسي ميان وحي و تجربه ديني را نقد کند و پيامدهاي آن را مشخص نمايد و به پرسش هاي زير پاسخ دهد:
.1 چه ديدگاه هايي درباره چيستي وحي وجود دارد؟
.2 منظور تجربه گرايان از تجربه ديني بودن وحي کدام است؟
.3 تجربه ديني در مسيحيت با مکاشفات عرفاني در اسلام چه تفاوتي دارد؟
.4 تفاوت تجربه ديني با وحي در چيست؟
.5 تجربه انگاري وحي چه پيامدهايي دارد؟

 نسخه قابل چاپ

ملاصدرا تلاش کرده تا مساله وجود ذهني و علم را به گونه اي از هم جدا سازد و در کتاب هايش مرزهاي هر کدام را مشخص کند. وي در کتاب اسفار مساله وجود ذهني را در باب امور عامه مطرح کرده و آن را از تقسيمات اولي وجود به شمار آورده است و بحث علم را در مرحله دهم کتاب اسفار در جلد سوم مطرح ساخته است. ملاصدرا وجود ذهني را ظل علم مي داند و معتقد است علم وجود خارجي است و وجود ذهني در سايه علم به وجود مي آيد. بين علم و وجود ذهني تفاوت جوهري وجود دارد، علم وجود اصيل است ولي وجود ذهني وجود ظلي است. بين علم که امري نفسي است و وجود ذهني که امري قياسي مي باشد تفاوت وجود دارد، لذا هر يک از اين دو، بخشي از فلسفه را اشغال کرده اند. تفاوت علم با وجود ذهني از حيث نشاه وجود است نه از لحاظ اعتبار و حيثيت. علم از شئون عقل نظري و وجود خارجي است که موطن آن نفس است نظير ديگر اوصاف نفساني مانند تقوي، شجاعت و ... که از شئون عقل عملي است و موطن آن نفس است.

 نسخه قابل چاپ

در جهان پيرامون ما پديده هايي وجود دارند که خوشايند افراد نيستند از قبيل سيل، زلزله، مرض، مرگ و ... . از اين گونه مسايل به شرور تعبير مي شود. مساله شرور و راز آفرينش آنها از گذشته دور ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. حل مساله خلقت شرور براي خداباوران دشوارتر بوده، زيرا از خداوند حکيم، رحمن، رحيم، آفرينش چنين شروري دور از انتظار بوده است؛ از اين جهت در طي تاريخ عده اي براي حفظ قداست خداوند، آفرينش اين امور را به او نسبت نداده اند و براي آنها خالق ديگري به نام اهريمن در نظر گرفته اند که اين انديشه مشهور به ثنويت شده است.
در اسلام نيز حل مشکل شرور براي انديشمندان اسلامي همواره به صورت يک دغدغه مطرح بوده، زيرا آنان با انديشه توحيدي نمي توانند به ثنويت معتقد باشند و از طرفي خلقت شرور با تصوير خداي رحمن و رحيم سازگار نيست؛ از اين جهت، انديشمندان اسلامي گاه منکر شر بودن اين امور و گاه منکر آفريش استقلالي اين امور شده اند و گاه آنها را ضرورت جهان ماده دانسته اند که به دليل تزاحم ماديات به وجود مي آيند و اگر ضرورت جهان ماده نبود اصلا به وجود نمي آمدند و گاه به دليل آنکه برايند کلي جهان خير است خلقت آنها را منطقي دانسته اند.
خداوند در قرآن، در پيدايش اين امور واژه هايي را به کار مي برد که حاکي از آن است که اين امور وجود دارند و وجود آنها وجود استقلالي است نه وجود تبعي از قبيل ارسلنا، دمرنا، اغرقنا، خلقنا و ... مشروح اين ادله را بايد در مقاله جستجو کرد.

 نسخه قابل چاپ

مقاله پيش رو به تبيين ديدگاه غزالي در خصوص "گناه" مي پردازد. ارتباط گناه با ديدگاه غزالي در خصوص سرشت و غايت انسان، معنا و منشا گناه، چگونگي تحقق گناه در ساحت هاي وجودي انسان، اقسام گناه و تبيين ديدگاه وي درباره ارتباط گناه، معرفت و اراده، نيز منبع شناخت مصداق هاي گناه، مباحثي است که در اين نوشتار طرح و تحليل مي شوند.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله پس از طرح مساله معاد جسماني و اهميت آن، نشان داده مي شود که تبيين ملاصدرا از معاد جسماني به شدت تحت تاثير نظريه حدوث جسماني نفس مي باشد. ملاصدرا بر اساس نظريه و با توجه به سازگاري اين اصل با اصول ديگر در معاد جسماني، با تاکيد بر مساله عينيت نتيجه مي گيرد که گرچه همواره نفسيت نفس به تدبير بدن است، اما مقصود از اين بدن، بدن مبهم و علي البدل است. عينيت بدن اخروي با بدن دنيوي ملازم با اين نيست که ماده دنيوي نيز در بدن اخروي لحاظ شود، بلکه بدن اخروي صورتي است بدون ماده. کليد اصلي ملاصدرا در اين تبيين، اصل حرکت جوهري است که حدوث نفس مبتني بر آن است. به عقيده ملاصدرا همه موجودات جهان مادي، متحرک به حرکت جوهري هستند. نفس هم، چون در ابتداي حدوث خود مادي است متحرک به حرکت جوهري مي باشد و در اين سير و حرکت مانند همه کاينات به سمت غايت يعني آخرت رهسپار است. علاوه بر اصل حرکت جوهري، تجرد نفس در مرتبه خيال، امکان سير نفس در عوالم سه گانه نيز با نظريه حدوث جسماني نفس در توجيه و تبيين معاد جسماني قابل تبيين است. ملاصدرا در اين تبيين موفق به اثبات بدن برزخي شده، ولي در اثبات بدن اخروي با اشکالات زيادي مواجه است. اين اشکالات موجب نمي شود که به تفکيک حوزه ايمان و عقل در معاد جسماني قايل شويم، بلکه همچنان مي توان با مباني عقلي و فلسفي به اثبات معاد جسماني پرداخت، چنانکه حکيم زنوزي و علامه طباطبايي درصدد اين هستند.

 نسخه قابل چاپ

تقسيم قضايا به حقيقيه و خارجيه از نوآوري هاي منطق دانان مسلمان پس از ابن سينا مانند فخر رازي و شاگردانش، افضل الدين خونجي و اثيرالدين ابهري است که متناظر با تقسيم هاي فيلسوفان غربي از قبيل تقسيم به ضروري و اتفاقي (توسط ارسطو)، تقسيم به تحليلي و ترکيبي و تقسيم به پيشيني و پسيني (توسط هيوم و کانت) است و نوع نگاه منطق دانان مسلمان به اين تقسيم ها را باز مي نمايد. اين تقسيم، در ابتدا، مورد مناقشه منطق داناني چون خواجه نصير و شاگردانش قرار گرفت، اما منطق دانان بعدي همگي، اين تقسيم پذيرفتند و آن را مهم شمردند. در دوران معاصر، چند صورت بندي از قضاياي حقيقيه و خارجيه در منطق جديد (توسط حائري يزدي، مرادي افوسي، کردي و وحيد دستجردي) ارايه شده است. در اين مقاله، با نشان دادن ضعف اين صورت بندي ها در نماياندن تحليلي که در ذهن منطق دانان ما بوده است، صورت بندي جديدي پيشنهاد و مطابقت آن با افکار بلند منطق اسلامي نشان داده شده است.

 نسخه قابل چاپ

در حکمت متعاليه، مبحث شناخت شناسي با پيشگامي علامه طباطبايي و تبعيت مرتضي مطهري به طور خاص مطرح شد. به اعتقاد مطهري، بن بست شناخت تنها در فلسفه اسلامي گشوده شده است. او راه حل را چنين تبيين مي کند: ماهيات يا معقولات اوليه منشا انتزاع مفاهيم فلسفي همچون امکان، ضرورت، عليت و ... هستند و چون معقولات اوليه نيز به دلايل وجود ذهني با آنچه در عالم خارج است مطابقت دارند، شناخت امکان پذير مي شود. در اين مقاله، دلايل مطرح شده در حکمت متعاليه، در خصوص تطابق بين صور ذهني با ماهيات خارجي نقد و بررسي مي شود. در خصوص اين نظريه بايد گفت مي توان پذيرفت که معقولات ثانيه از معقولات اوليه انتزاع مي شود، اما مشکل اصلي شناخت همان معقولات اوليه است و اينکه چه دليلي براي مطابقت وجود دارد. بديهي دانستن شناخت در واقع پاک کردن صورت مساله است و نه حل آن. اگر اشکال مربوط به مطابقت ذهن با خارج مطرح باشد معقولات ثانيه نمي تواند مشکل شناخت را حل کند. در حکمت متعاليه بحث شناخت از بحث وجود و ماهيت انفکاک ندارد. به نظر مي رسد بحث مطابقت ماهيت ذهني با ماهيت عيني در مبحث وجود ذهني بيشتر بر مبناي «اصالت ماهيت» است تا بر مبناي «اصالت وجود». ارايه راه حل براي مساله شناخت، موضوع يک پژوهش مستقل است و اين مقاله تنها به نقادي نظريه شناخت در حکمت متعاليه مي پردازد تا متفکران با عنايت به اشکالات موجود به پاسخ مناسب بينديشند.

 نسخه قابل چاپ

سنايي از جمله شعراي بزرگ زبان فارسي است که از معتقدات کلامي و ديني بيشتري در آثار خود بهره برده است. با وجود تسلط مذاهب اهل سنت همچون اشاعره و حنفيه، در زمان و محيط زندگي سنايي، باورهاي کلامي شيعه در آثار اين حکيم بازتاب گسترده اي دارد؛ به گونه اي که بسياري از اصول اعتقادي اين گروه را با اشراف کامل، در کنار برخي از اصول اعتقادي ديگر فرق ذکر کرده و از آن ها به عنوان حقايق کلامي و ديني دفاع نموده است. اين مقاله در پي آن است که نشان دهد سنايي در ضمن اشعار عرفاني و ديني خود، به بحث هاي کلامي، به ويژه کلام شيعه به طور گسترده، پرداخته است و در بسياري از موارد آن را بر معتقدات ديگر فرقه ها ترجيح مي دهد. براي همين منظور، ابتدا بحث توحيد، که در آن با رد «رويت» و گرايش به تاويل و باطن قرآن، از اصول اعتقادي اشاعره دور و به باورهاي شيعه نزديک مي گردد، مطرح شده است. پس از آن، موضوع «امامت»، که در آن با ذکر دلايل عقلي و نقلي ولايت و جانشيني علي (ع) را از پيامبر اکرم (ص) مي پذيرد و نسبت به دوستان و خاندان وي تولي و نسبت به دشمنان او تبري مي جويد، مورد توجه قرار مي گيرد. سپس در زمينه ايمان که وي با تاکيد بر عنصر «اقرار به عمل»، آن را همچون عنصر «تصديق به قلب»، از ارکان اصلي تشکيل دهنده ايمان مي شمارد، سخن به ميان مي آيد.
البته در ساير زمنيه هاي کلامي نيز نظير عدل، لطف، معرفت اله باله، نظام احسن و ... که حاکي از نگرش شيعي وي مي باشد، با تکيه بر شواهد کافي از اشعار او و با مراجعه به منابع معتبر کلامي بحث نموده ايم تا مشخص گردد که سنايي با تحقيق و بدون هيچ گونه تعصبي، همان گونه که حقايق کلامي فرقه هاي ديگر را مي پذيرد، به حقايق مهم کلامي در نزد شيعه اقرار مي کند. در حقيقت، آنچه از مباحث کلامي وي بر مي آيد، آن است که قصد دارد با طرح، گردآوري و ارايه معتقدات کلامي فرقه هاي گوناگون، به خصوص شيعه و اشاعره، در آثار خود، بين آن گروه ها تقريب به وجود آورد.

 نسخه قابل چاپ

شيخ صدوق و شيخ مفيد به عنوان اعاظم متکلمان شيعه به رغم تفاوت هاي چشمگير در آثار خويش در طرح مسايل عقيدتي، در مباني که خود ارايه داده اند قرابت هاي زيادي دارند. اگر چه شيخ صدوق را به عنوان يکي از محدثان و دارندگان گرايش حديثي با آثار عمدتا روايي شايد به سختي بتوان در کنار متکلماني مانند شيخ مفيد و اخلاف او سيد مرتضي و ... جاي داد، اما با بررسي دعاوي مبنايي وي مي توان جايگاه بسيار نزديکي ميان او و حلقه اتصال کلام نقلي و کلام عقلي شيعه يعني شيخ مفيد ترسيم کرد.
اين مقاله در پي آن است که اختلافات بين ابن بابويه و شيخ مفيد را در عواملي غير از مباني فکري جستجو کند. به بيان ديگر، نشان دهد اختلافاتي که منجر به تفاوت آثار ايشان شده است، تنها در ميزان به کارگيري مباني است که هر يک از آن دو به کار برده اند، ضمن اينکه غايت و هدف هر يک در طرح مباحث نسبت به ديگري داراي نوعي سعه و ضيق است.

 نسخه قابل چاپ

حدوث زماني يکي از مباحث قابل تامل و بررسي در نتايج و لوازم نظريه حرکت جوهري است. ملاصدرا به تلقي جديدي از حدوث عالم دست يافته است. او اجزاي عالم را حادث زماني و حادث ذاتي مي داند و از اين نظر با فلاسفه هم عقيده است، اما اختلاف نظر ملاصدرا با پيشينيان خود که دو گروه متکلمان و فلاسفه را تشکيل مي دهند در اين است که وي همچون متکلمان قايل به حدوث زماني است، اما تلقي وي اين است که حدوث عالم، تدريجي و نه دفعي (نظر متکلمان) صورت مي گيرد. از نظر وي جهان در حال حدوث و زوال تدريجي است. از طرف ديگر، اگر چه او مانند فلاسفه مي پذيرد که شي ممکن داراي نسبت مساوي با وجود و عدم است، ولي تفسير وي از حدوث ذاتي متفاوت با آن چيزي است که فلاسفه به آن قايل اند. او وجودهاي مجعول را داراي نحوه اي از تاخر و حدوث مي داند که همان فقر ذاتي موجود ممکن است. حاجي سبزواري که از مروجان فلسفي صدرايي است در طرح مساله حدوث و قدم عالم، نظريه حدوث اسمي را مطرح مي کند و به خود نسبت مي دهد و به اجمال به شرح آن مي پردازد. اين مقاله درصدد تحليل راه حلي است که صدرا در بحث حدوث عالم بر مبناي حرکت جوهري به طرح آن و سپس به طرح نظريه سبزواري در تبيين حدوث جهان مي پردازد و تاثير اين نظر از آراي گذشتگان را مورد دقت قرار مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

جايگاه گزاره هاي اخلاقي از جمله مسايلي است که قرن هاست ذهن متکلمان، فلاسفه و ديگر انديشمندان را به خود معطوف داشته و اظهار نظرهاي متفاوتي در اين زمينه ارايه شده است. در اين مقاله، سعي شده بازتابي از ديدگاه ابن سينا در اين خصوص ارايه گردد. بحث اخلاق از يک سو، با بحث هاي حسن و قبح متکلمان گره خورده و از سوي ديگر، قرين مبحث قضايا، اقسام قياس و مواد آن در منطق است. در اين نوشتار، ابتدا به بررسي جايگاه گزاره هاي مذکور در حوزه منطق مي پردازيم و سپس به اجمال اين بحث را در کلام پي مي گيريم؛ اينکه گزاره هاي اخلاقي از مشهورات اند يا از يقينيات، اوصاف اخلاقي عيني اند يا اعتباري، و منشا گزاره هاي اخلاقي امر و نهي الهي است يا معيارهاي مستقل عقلي، از جمله مباحثي است که در اين مجال بررسي مي شوند.

 نسخه قابل چاپ

قلمرو شريعت به معناي گستره نظام حقوقي اسلام و حوزه احكام فرعي عملي از مباحثي است كه از زواياي مختلف مورد توجه متكلمين، اصولين و فقها قرار داشته و بدان پرداخته اند.
دو رويكرد حداقلي و حداكثري در تعيين حوزه احكام فقهي، بخشي از مباحثات و مذاكرات متكلمين را در باب دين حداقلي و دين حداكثري پديد آورده است. گرچه سنت به مفهوم عام گفتار، افعال و تقريرات معصوم، براي اثبات و يا رد شمول شريعت نسبت به برخي حوزه هاي فردي و اجتماعي مورد استناد قرار گرفته، اما غالبا مستند نظريات، سنت قولي بوده و عملا سنت فعلي و تقريري مورد غفلت قرار گرفته است.
در اين مقاله سعي بر آن است تا ضمن بررسي دلالت و ظهور افعال، ثابت شود كه افعال معصوم ظهور و دلالت بر حكم شرعي داشته و اين دلالت از نوع دلالت هاي عقلي است و حتي گاهي دلالت افعال قوي تر از ظهور الفاظ است.
در صورتي كه افعال معصوم داراي ظهور در حكم شرعي باشند، با توجه به اينكه او داراي افعال مختلفي از جمله افعال طبيعي و عادي، افعال دنيوي، افعال عرفي و ... در زندگي مي باشد، مي توان شمول شريعت نسبت به حوزه هاي مختلف زندگي فردي و اجتماعي را بررسي و از اين طريق گستره نظام حقوقي اسلام را تعريف و تعيين كرد.

 نسخه قابل چاپ