بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

اين مقاله اصل عدل را از نظر شيعه بررسي مي كند و براي آن جايگاه محوري ويژه اي در نظر مي گيرد و از اين منظر به ارتباط آن با اصول ديگر مي پردازد و برهاني بر توحيد و عصمت استخراج و اقامه مي كند، سپس از سخنان پيامبر اكرم (ص) مويدي بر ديدگاه خود درباره عدل عرضه مي دارد و حاصل چنين ديدگاهي را براي پاسخگويي به پرسش اساسي «انتظار بشر از دين» به كار مي بندد و در پايان نتيجه مي گيرد كه از نظر اين مكتب، موجه ترين انتظاري كه يك شيعه مي تواند از دين داشته باشد همان وعده اي است كه دين خود متعهد به انجام آن شده است و آن تحقيق عدالت به معناي جامع آن است، معناي جامعي كه متضمن اصول ديگر نيز مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

قرآن كريم و عهد عتيق گزارش هايي از وقوع معجزه، همزمان با ظهور پيامبران داده اند. پس از آن بسياري از متكلمان مسلمان و يهودي هر كدام در حوزه خود كوشيده اند چگونگي وقوع پديده معجزه و ارتباطشان با نظام طبيعي عالم را توضيح دهند. گروهي معجزه را نقض قانون طبيعت از سوي خداوند و گروهي ديگر غلبه يك قانون طبيعي بر قانون طبيعي ديگر تفسير نموده اند. برخي از متكلمان كه به انديشه هاي عرفاني نزديك بوده اند معجزه را با تجربه دروني آورنده معجزه پيوند زده اند و كساني، تحت تاثير تحولات علمي اخير جهان غرب، كوشيده اند معجزات را به امور عادي تاويل نمايند. در اين ميان، راي ابن ميمون از متكلمان يهود و نظر علامه طباطبايي از متكلمان و مفسران مسلمان هر كدام در حوزه خود از استحكام و مقبوليت بيشتري برخوردار است.

 نسخه قابل چاپ

ملاصدرا برخلاف فيلسوفان پيش از خود علم را غير از وجود ذهني مي داند. از نظر وي علم، وجودي بدون ماهيت است و وجود ذهني سايه اي از حقيقت علم است. اين تمايز، نتايج متعدد و مهمي در مسايل مربوط به علم، در فلسفه پديد آورد: در حكمت متعاليه، ذهن انسان، منفعل نيست بلكه خود صور علمي را ايجاد مي كند و با آنها متحد مي شود و از طرفي،‌ نفس انسان در حصول علم با عقل فعال نيز متحد مي شود، لذا تمام اقسام علم، حضوري است و حكايت آن از واقع، ناشي از تطابق عوالم هستي است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله، ابتدا پيرامون تقسيم وجود به مستقل و رابط، توضيحاتي ارايه و بيان شده است كه اصطلاح «وجود رابط» در حكمت متعاليه داراي معناي جديدي، علاوه بر معناي مشهور و متداول خود در حكمت رسمي مي باشد.
از اين رو، با بهره گيري از كلام صدرالمتالهين (ره)، به تبيين اين معنا كه بيانگر نحوه تحقق معلول است، مي پردازيم، سپس اثبات مي نماييم كه برهان بديع و منحصر به فردي از سوي علامه طباطبايي (ره) بر تحقق وجود رابط در خارج اقامه شده است و برهان ايشان با آنچه مرحوم صدرالمتالهين در آثار خود بدان اشاره نموده است متفاوت مي باشد؛ در ادامه پس از تقرير اين برهان، به تامل در نتايج حاصل از آن مي پردازيم و نشان مي دهيم كه «وجود رابط» اثبات شده در اين برهان، با «وجود رابط» اثبات شده در مباحث علت و معلول متمايز است و يكسان انگاشتن اين دو حقيقت صحيح نيست.

 نسخه قابل چاپ

مكانيك گاليله اي حداقل از دو جهت داراي اهميت است:‌ فيزيك را از طبيعيات قديم جدا مي كند و روشي نو در علم تجربي نوين به ارمغان مي آورد. در واقع نقطه عطفي در سير تاريخ علوم است، كه با چرخشي فلسفي در مباني فكري آن دوران ميسر مي گردد؛ به گونه اي كه بتوان از حركت شناسي خاصي تحت عنوان حركت شناسي گاليله اي نام برد. آنچه در اين مقاله آمده است، در باب پاسخ به اين پرسش است كه آيا در بستر پارادايم فلسفه اسلامي، مكانيك گاليله اي و يا شبه گاليله اي مي توانست شكل گيرد؟ در اين مقاله نشان داده شده است كه پديد آمدن مكانيك گاليله اي عناصر و اصولي ضروري را در حركت شناسي مي طلبد كه حركت شناسي در فلسفه اسلامي گرچه فاقد همه اين شرايط و اصول نظري و مفهومي موردنياز بوده است؛ در عين حال، مواردي در حركت شناسي فيلسوفان مسلمان وجود دارد كه مي توانست لااقل بستر مناسبي براي شكل گيري گونه اي مكانيك شبه گاليله اي - هم ارز تجربي با آن - ايجاد نمايد؛ هر چند موانعي جدي از جمله كلي ديدن حركت،‌انگيزه هاي كلامي و الهياتي طبيعت شناسي در فلسفه اسلامي، عدم باور به رياضياتي ديدن و رياضياتي نمودن طبيعت نزد فيلسوفان مسلمان و مواردي ديگر از جمله زبان توصيف آنان، در مسير تحقق اين گونه مكانيكي وجود مي داشتند.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله، به بررسي كتاب اثولوجيا و ديدگاه هاي مختلف در باب آن پرداخته شده است. اثولوجيا اثر بسيار مهم و تاثيرگذاري در جهان اسلام بوده است؛ به همين علت پژوهش درباره محتوا و سرگذشت آن براي شناخت عميق فلسفه در جهان اسلام ضروري به نظر مي رسد.
اين كتاب به عنوان يكي از منابع فلسفه يونان وارد جهان اسلام شده و همواره مورد توجه متفكران بزرگ جهان اسلام همچون كندي، فارابي، ابن سينا، سهروردي، ميرداماد، ملاصدرا، ملاهادي سبزواري،‌ علامه طباطبايي و ساير حكماي مسلمان بوده است. اثولوجيا حداقل از دو جهت در جهان اسلام موثر بوده است: (1 منشا پديد آمدن شروح، تعاليق و رسالاتي بوده است؛ (2 از نظر محتوا بر مباحث الاهيات بالمعني الاعم، الاهيات بالمعني الاخص و علم النفس تاثيرگذار بوده است.
اثولوجيا در جهان اسلام همواره به عنوان اثري از ارسطو با تفسير فرفوريوس صوري شناخته مي شد، اما برخي تحقيقات اخير نشان مي دهد كه اين كتاب برگرفته از تاسوعات چهارم،‌ پنجم و ششم افلوطين است. آنچه امروزه مسلم است اين است كه اثولوجيا به لحاظ محتوا برگرفته از آرا افلوطين است. اين مقاله درصدد است تا اثبات كند اثولوجيا ترجمه و تاليفي آزاد است و منشئي دوگانه از آرا افلوطين و ارسطو دارد، به نحوي كه محتواي آن از افلوطين و روش آن از برهان ارسطويي است و به قصد تدريس گردآوري شده است.

 نسخه قابل چاپ

در مقاله حاضر مباني اومانيستي آرا مارسيليو فيچينو، فيلسوف فلورانسي عصر رنسانس،‌ مورد پژوهش، تحليل و بررسي قرار مي گيرد. آموزش و مطالعه زبان و ادبيات كلاسيك و ترجمه متون بسياري از دو زبان لاتين و يوناني، سبك نوشتاري سليس و روان و الگو قرار دادن نويسندگان كلاسيكي همچون سنكا در تاليف آثاري از قبيل مجموعه نامه ها، علاقه به شعر و جايگاه ويژه شعرا و انسان محوري از جمله مواردي است كه با توجه به آن فيچينو را بايد در رده اومانيست ها جاي داد. از نظر فيچينو، انسان به دو لحاظ از جايگاه برتري نسبت به ساير موجودات برخوردار است: (1 به لحاظ وجودي و (2 به لحاظ معرفت شناختي. در اين مقاله سعي بر اين است برتري انسان از هر دو منظر مورد بحث و بررسي قرار گيرد. در خلال تحليل اين مباني، تبيين موارد حاكي از تاثيرپذيري فيچينو از مكتب ها و نحله هاي فكري قديم و اديان اسرارآميز از مسايل ديگري است كه شايان ذكر مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

امام خميني بر تقسيم بندي قيصري بر مراتب عالم اشكال كرده، آن را از لواحق ماهيت دانسته نه وجود و اسم رحمن را مقام بسط (ظهور) و اسم رحيم را مقام قبض (بطون) وجود آورده، اسم «الله» را جمع بسط و قبض دانسته، لذا مانند فلاسفه، اسم رحمن را رب عقل اول و اسم رحيم را رب نفس كلي نمي گيرد.
جعل را متعلق به ماهيت مي گيرد و در حضرت علميه و غير آن بين وجود و ماهيت فرقي قائل نمي شود.
در بحث «شيئيت ثبوت» مي گويد: عين ممكن هرگز بوي وجود به مشامش نمي رسد و وجود واحد شخصي اطلاقي است ولي به واسطه اسما و صفات و صور اسما متعدد مي شود و اختلاف جواهر جنسيه را توسط جواهر فصليه آورده نه با اعراض كليه و درباره انواع حمد مي گويد: حمد فعلي اظهار كمال محمود با عمل است و حمد خداوند را در آينه تفضيلي مي داند و انواع حمد را ذاتا يكي مي گيرد كه فقط برحسب تكثر اسما و صفات مختلف مي شوند.

 نسخه قابل چاپ

در منطق اديان وحياني، ايمان اساس نجات و رستگاري است. در نتيجه، پرسش از ماهيت ايمان و دغدغه فهم آن، امري مهم و ضروري مي نمايد. از سوي ديگر، متكلمان در طي تاريخ، رويكردهاي متفاوت و گاه متعارضي در مورد آن ارايه كرده اند. از جمله برخي آن را از سنخ معرفت و تصديق عقلي و در مقابل گروهي آن را امري گريز مي دانند، برخي آن را از جنس عمل تعريف كرده و گروهي نيز براي آن ماهيتي از جنس اعتماد و وفاداري قائل شده اند.
در اين مقاله، ديدگاه غزالي در مورد ايمان بررسي شده است كه براي اين كار بيشتر آثار كلامي ايشان مطالعه شد، اما وي صرفا در موارد معدودي به اين مساله پرداخته است، لذا سعي شده تا با تحليل گفته ها، ابعاد ناگفته ها را نيز روشن كنيم.
غزالي به عنوان يك متكلم اشعري، حقيقت ايمان را تصديق و تسليم قلبي نسبت به حقايق دين مي داند و با فرقي كه ايمان را از سنخ طاعات يا تصديق منطقي (معرفت) مي دانند مخالف بوده و با دلايل عقلي و نقلي به رد نظريات آنها پرداخته است و از آنجا كه ايمان را تصديق قلبي مي داند و نيز به دليل گرايشات عرفاني براي تعليم و تعلم مسايل اعتقادي (كلام) اهميت چنداني قائل نيست و در بيشتر مواضع، آن را تجويز نمي كند، به نحوي كه اين رويكرد سبب شده تا ايمان تقليدي را قابل قبول بداند و تلقي اش از يقين يك يقين روان شناسانه باشد نه يك يقين منطقي.

 نسخه قابل چاپ

يكي از عوامل تاثيرگذار در تحول فلسفه يوناني و به ويژه الهيات فلسفي در قرون وسطي، طرح مباحث جديد در هستي شناسي از جانب حكماي اسلامي از جمله ابن سينا بوده است. مساله تمايز وجود از ماهيت و به تبع آن تقسيم موجودات به ممكن و واجب و اعتقاد به عينيت و حقيقت براي وجود و وجود محض دانستن خدا، سبب تغييرات ساختاري در فلسفه يوناني گرديد و مباحث جديدي را وارد الهيات فلسفي نمود كه هم به بسط و تكميل فلسفه مشايي و هم به تقريب بين فلسفه و الهيات منجر شد.
در اين مقاله، مساله تمايز وجود از ماهيت در فلسفه ابن سينا و نقش آن در تحول فلسفه مشا و نيز تاثير آن بر الهيات فلسفي قرون وسطي بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

برهان وجودي برهاني هستي شناختي است كه دكارت براي اثبات وجود خدا اقامه كرده است. گرچه دكارت مدعي است كه پيش از او كسي چنين برهاني نياورده، وليكن حقيقت اين است كه قديس آنسلم در قرن يازدهم عين برهان دكارت را بيان كرده است.
در اين مقاله سعي شده است كه انديشه اصلي دكارت و آنسلم، ايرادات و انتقادات وارده بر آن و كيفيت تاثر دكارت از آنسلم در اين خصوص تبيين و تشريح گردد.

 نسخه قابل چاپ

قاعده «بسيط الحقيقه كل الاشيا و ليس بشي منها» ثابت مي كند كه واجب الوجود از آنجايي كه بسيط الحقيقه است،‌ واجد كمالات و جهات وجودي تمام اشيا و فاقد حدود، تعينات و نقايص آنهاست. اين قاعده نخستين بار توسط صدرالمتالهين شيرازي به صورت برهاني بيان شده است. مقاله حاضر، نخست به توضيح و تبيين و تحليل منطقي اين قاعده مي پردازد و درباره حدود موضوع و محمول و نوع حمل در آن به بحث مي نشيند و پس از تحليل منطقي برهان اثباتي آن، نشان مي دهد كه صدرالمتالهين در تدوين اين قاعده در چهار محور زير از آرا عرفا متاثر بوده است: الف) وحدت شخصي وجود؛ ب) ظهور اتم و اعلاي اشيا در عالم اسما و صفات حق تعالي؛ ج) اعيان ثابته؛ د) تعبير اجمال در عين تفصيل و تفصيل در عين اجمال. در نهايت اين نتيجه حاصل مي شود كه نيل تام به حقيقت اين قاعده به نيروي تفكر فلسفي در كنار شهود عرفاني امكان پذير بوده است.

 نسخه قابل چاپ

بسياري از مباحث علمي و فلسفي را با محوريت خيال مي توان تبيين، توجيه و حل كرد. كاربرد خيال در مباحث مختلف فلسفي اعم از هستي شناختي، معرفت شناختي و معاد شناختي همواره مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. در اين ميان، ابن سينا يكي از مهم ترين فيلسوفاني است كه نظريات فراواني را با حد وسط خيال تصوير و ترسيم كرده است. اين مقاله بر آن است با نشان دادن جايگاه محوري خيال در نظام فلسفي ابن سينا، نخست با تبيين جايگاه خيال در بين حواس باطني و چيستي و هستي آن به تبيين كاركرد خيال در مسايلي نظير وحي، معجزه، حدوث اشيا و نقش معرفت شناختي آن در حوزه ادراك بپردازد و در نهايت جايگاه معاد شناختي خيال را در ارتباط با نظريه تكامل كه اثبات يا انكار عالم مثال مبتني بر آن است بررسي كند.

 نسخه قابل چاپ

اعتقاد به سريان كمالات وجودي از قبيل حيات، علم، قدرت، اراده، تكلم و ... در تمام مراتب هستي اعم از مادي و مجرد از اصول مسلم و پذيرفته شده در «حكمت متعاليه» است. در دوران معاصر، دانشمندان علوم تجربي با تحقيقات گسترده در مورد برخي مواد و اشياي ظاهرا بي جان مانند آب، وجود نوعي شعور و آگاهي را در آنها به اثبات رسانده اند، اين در حالي است كه قرن ها پيش انديشمندان و حكماي مسلمان مانند صدرالمتالهين شيرازي (ره) با الهام از آيات نوراني قرآن كريم و با براهين متقن عقلي به اثبات سريان علم و آگاهي در ميان اشياي مادي پرداخته بودند. در قرآن كريم آيات فراواني وجود دارد كه بر وجود علم و شعور در همه اشيا به خصوص اشياي مادي دلالت مي كند، مانند آياتي كه در آنها از تسبيح عمومي همه مخلوقات اعم از مادي و مجرد سخن به ميان آمده است، چرا كه تسبيح فرع علم و شعور است و تا علم و شعور در كار نباشد آن هم محقق نمي شود.
صدرالمتالهين شيرازي نيز با استفاده از اصولي چون «شوق هيولي به صورت»، «اصالت، بساطت و وحدت تشكيكي وجود»، «رابطه موجودات طبيعي با آثار و غاياتشان» و اينكه «همه مخلوقات مظاهر ذات و مجالي صفات حضرت واجب تعالي هستند» به اثبات سريان علم و آگاهي در همه مراتب هستي به خصوص در اشياي مادي پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

در دوران تجدد، تنها زمزمه هايي اندك از ضرورت اجتناب ناپذير رويكرد به حقيقت اصيل (ديني)، در حيات اجتماعي غرب، به چشم مي خورد، ولي با طرح و ارايه آرا انديشمنداني چون اريك وگلين، فيلسوف سياستمدار آلماني (متوفاي (1985، جهان خسته شده از هياهوي بي بنياد حقيقت مدرنيته، به حقيقت ديني گرايش بيشتري يافت، زيرا‌ آن گونه كه آليس ساندوز از همكاران، شارحان و ويراستاران آثار وگلين گفته است." با همه گير شدن و گسترش بحران حقيقت تجددي، جهان غرب به تدريج بر اهميت ديدگاه هاي وگلين وقوف يافت،" اما او چه گفت و چه نوشت كه در ترويج نگاه به دين و حقيقت برآمده از آن، موثر افتاد؟ (پرسش)؛ احتمالا آشكار نمودن زيان هاي نظري و عملي مدرنيته و نشان دادن آثار اتصال به وجوه متعالي در زندگي بشر، از دلايل رويكرد به انديشه هاي وگلين و در نهايت توجه به حقيقت برآمده از دين شده است (فرضيه). مقاله حاضر درصدد است به بررسي اين فرضيه بپردازد.

 نسخه قابل چاپ