بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

نظريه تکثرگرايي ديني که مدعي تساوي اديان و مذاهب در حقانيت و تساوي دينداران در امکان نجات و رستگاري است، داراي رويکردها و تقريرهاي متفاوتي مي باشد. مهم ترين رويکرد، ديدگاهي است که سعي دارد اين تئوري را از نگرشي خاص به وحي استخراج نمايد. اين نگرش، همان تجربي انگاري يا تجربه ديني تلقي کردن وحي است. مقاله حاضر ضمن بيان تئوري هاي بديل نظريه تجربه ديني در خصوص ماهيت وحي و نشان دادن برآيند آنها در نظريه تکثرگرايي ديني، به بررسي امکان يا عدم امکان انتاج اين نظريه از آنها مي پردازد. اين مقاله درصدد اثبات اين فرض است که نظريه تکثرگرايي ديني نه تنها ازطريق رويکرد تجربي نسبت به وحي، بلکه به کمک هيچ تلقي ديگري درباره وحي نيز قابل توجيه نيست.

 نسخه قابل چاپ

اجماع مسلمانان بر اين است كه قرآن، كلام خدا و مشتمل بر 114 سوره مي باشد که هر يک، متشكل از آيات، كلمات و حروف هستند. با نهضت ترجمه در جهان اسلام و سرايت انديشه هاي كلامي از فرهنگ هاي مختلف به حوزه انديشه اسلامي، اين تفكر پديد آمد كه حقيقت قرآن، چيزي غير از اين حروف و کلمات است و آنچه قرائت مي شود، عبارت و حكايت آن حقيقت است. اين نظريه براي حل مشكل ارتباط حادث و قديم مطرح شد و براي نخستين بار، ابن كلاب آن را مطرح کرد که با تلاش اشعري تكامل يافت. برخي از معاصران نيز اين نظريه را نه براي حل مشکل پيشگفته که بر اساس تشكيك در برخي از معارف قرآن مطرح کرده اند كه به تعبير آنان، مبتني بر فرهنگ زمانه و دانش اندك پيامبر (ص) بوده است. در اين مقاله ضمن بررسي سير تحول اين نظريه، دلايل آن نيز نقد و بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

وصايت، امري الاهي است كه در كنار نبوت و به منظور تكميل رسالت مطرح مي شود. وجود اوصياي بزرگ براي انبياي اولوالعزم، امري است كه در تمام اديان ابراهيمي، اعم از يهوديت، مسيحيت و اسلام مطرح شده است. هم كتاب مقدس و هم قرآن، وصايت را قبول داشته، آن را منصبي الاهي و نيازي ضروري براي تكميل دين خدا مي دانند. اين مقاله با استناد به كتاب مقدس، قرآن و منابع اسلامي، ابتدا به بحث وصايت انبياي اولوالعزم مي پردازد و سپس بحث وصايت در اسلام و جانشيني نبي اكرم (ص) را بررسي مي كند و آن را در امتداد سلسله اوصيا كه در كنار سلسله انبيا قرار دارد، مطرح مي كند. در پايان، اين نکته بيان مي شود كه كامل ترين دين، كامل ترين وصي را مي طلبد؛ از اين رو پيامبر (ص) به امر خدا امام علي (ع) را به جانشيني برگزيد.

 نسخه قابل چاپ

سابقه تاريخي سنت گرايي به عنوان يك جريان فكري كه به دست انديشمنداني چون رنه گنون، كوماراسوامي و شوان، هويت مستقلي يافت، به كمتر از يك قرن برمي گردد. مهم ترين اعتقاد سنت گرايان، عقيده به حكمت جاودانه اي است كه لب تمام اديان است و هر سنتي، تجلي خاصي از آن مي باشد. آنها به وحدت متعالي اديان نيز باور داشته، مي گويند: ادياني كه منشا الاهي دارند، در راستاي رستگار كردن بشر در عرض همديگرند. آنها بين ظاهر و باطن دين، تفكيك قايل مي شوند و گوهر و باطن اديان را واحد مي دانند. اين مقاله پس از تبيين تئوري سنت گرايان، درصدد است چالش هايي را كه اين تئوري با آن روبروست، آشكار سازد. عدم ارايه ضابطه اي دقيق براي شناخت اصالت يك سنت، ابهام در همساني بعد دروني اديان و چگونگي رابطه بين بعد ظاهري و باطني يك دين، ازجمله اين چالش ها هستند. عرفان نظري نيز تئوري وحدت متعالي اديان را برنمي تابد و در بينش عرفاي اسلام، اديان در عرض هم نيستند؛ بلكه دين اسلام، كامل ترين تجلي الاهي براي بشريت است.

 نسخه قابل چاپ

شناخت خداوند متعال و وحدانيت او، يکي از مهم ترين وظايف انسان است. خداوند، موجودي فوق زمان و مکان است که محدوديت در ذات او راه ندارد. جهاني که ما در آن زندگي مي کنيم و اشيايي که با آنها سر و کار داريم، همگي زمان مند و محدودند؛ لذا شناخت او ازطريق اين اشيا چندان کامل نيست. استفاده از مفهوم بي نهايت در رياضيات و قواعد حاکم بر آن مي تواند ما را در شناخت بهتر خداوند متعال ياري نمايد. در اين نوشتار با استفاده از تمثيل هايي در دنياي رياضيات، همچون رابطه بي نهايت با ساير اعداد، مباحثي مانند رابطه خداوند با مخلوقات، جايگاه انسان در نظام هستي و نزديکي يا دوري خداوند نسبت به موجودات، تبيين شده است. دکارت، فيلسوف و رياضيدان فرانسوي، پس از شک در همه امور، سعي کرده است با استفاده از اين مفهوم، راهي براي اثبات خداوند بيابد؛ در اين نوشتار، ضمن تبيين نظريه دکارت و راه اثبات او، وحدانيت خداوند، محور بحث قرار گرفته و با کمک از تمثيلي ديگر در رياضيات، بدان پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

هدف از اين مقاله، تبيين چيستي کلام جديد است. از آنجا که در ابتدا ميان کلام جديد و کلام قديم رابطه اي به نظر مي آيد، نخست به معنا و ريشه تاريخي علم کلام اشاره مي شود و بحثي تاريخي درباره الاهيات که ظاهرا معادل واژه کلام است، ارايه مي گردد. در ادامه براي تبيين معناي کلام جديد، از پيدايش الاهيات جديد مسيحي سخن گفته مي شود و از اين نظريه که «کلام جديد، همان الاهيات جديد است» دفاع مي شود. در پايان هم به رابطه ميان کلام جديد و فلسفه دين و خلط رايجي که ميان اين دو دانش در آثار برخي از متفکران پيش آمده است، پرداخته مي شود.

 نسخه قابل چاپ

بررسي نگرش اسلام و ديگر اديان الاهي (يهوديت، مسيحيت، زردشت و صابئين) درباره ماهيت فرشتگان، موضوع اين مقاله است. صفات، نقش و عملكرد، مادي يا مجرد بودن، جنسيت علم و عمل و منزلت آنها در نظام گسترده ملكوت عالم و همچنين نقش آفريني آنان در پيام رساني به انبيا، تدبير امور عالم و ديگر کاردکردهاي آنان از ديگر مباحثي است که در اين نوشتار به آن اشاره گرديده است. اين نوشتار همچنين اشتراكات و تمايزات اديان الاهي درباره جايگاه فرشتگان و توصيف آنها را بررسي کرده، با توجه به وجوه اشتراك، بر وحدت ماهيت اديان ابراهيمي تاكيد مي نمايد و نقاط افتراق را حاصل انحراف اديان از دين حنيف مي داند. در اين بررسي، جهت تبيين مساله، به ديدگاه هاي فلاسفه و متكلمان نيز اشاره شده است.

 نسخه قابل چاپ

مساله اثبات وجود خداوند، همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. در اين راستا، براهين متعددي ارايه شده که يکي از مهم ترين آنها برهان صديقين است. در اين برهان، از طريق شناخت وجود، به واجب رسيده مي شود؛ در حالي که در براهين ديگر، اثبات وجود حق تعالي بدين صورت ممكن نيست. سنگ بناي اين برهان را ابن سينا بنا نهاد و پس از او فلاسفه بسياري به آن پرداختند و هر يک تلاش کردند تا بهترين تقرير را از آن ارايه دهند. اين مقاله ضمن تبيين تقريرات ابن سينا و شيخ اشراق و بيان اشكالات وارد بر آنها به نقد نظر ملاصدرا درباره دو برهان مذكور مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

فن آوري شبيه سازي انسان، چالش هايي را در عرصه هاي مختلف زندگي ديني، اخلاقي، اجتماعي و حقوقي برانگيخته است. در جريان شبيه سازي كه انتقال هسته سلول جسمي به تخمك بدون هسته است، موجودي مطابق با صاحب سلول جسدي به وجود مي آيد. درباره اين تكنولوژي، بيم ها و اميدهايي وجود دارد و علي رغم طرفداران فراوان، گروهي آن را از جنبه هاي مختلف به چالش كشانده و خواستار ممنوعيت آن شده اند.
اين مقاله، دلايل و چالش هاي كلامي شبيه سازي را طرح و بررسي كرده است و در آن به شبهاتي چون نفي خداوند، تحقق خلق به دست انسان، تغيير خلقت، مختل شدن نظام زوجيت و نقض تنوع افراد انساني پرداخته شده و ثابت گرديده است كه هيچ كدام از اين چالش ها، نمي تواند دليلي بر ممنوعيت شبيه سازي باشد. در پايان، كيفيت حشر انسان هاي شبيه سازي شده به صورت يك سوال مطرح و به آن جواب داده مي شود.

 نسخه قابل چاپ

«اخلاق، معجزه دوم نبوي است»؛ اين نظريه جديدي است که يکي از اسلام پژوهان معاصر ارايه کرده است. اين نظريه، اخلاق رسول خدا (ص) را برحسب مفهوم سازي رايج از معجزه در منابع کلامي، معجزه مي داند که در ميان معجزه هاي پيامبر (ص) منزلتي فروتر از قرآن و فراتر از ساير معجزات آن حضرت دارد. اين معجزه مانند قرآن، خاص پيامبر اسلام (ص) است و بر خلاف قرآن، فعل باري تعالي نيست، بلکه فعل يداللهي نبي است. اين نظريه به دليل اهميت و تاثير ژرفي که بر فهم ما از نبوت و دين دارد، محتاج تحليل مباني و نقد لوازم و شناخت آثار و نتايج آن است. مقاله حاضر، نخستين مطالعه اي است که ديدگاه ياد شده را به عنوان نظريه اي قابل دفاع، مورد تحليل و نقد قرار مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

در نگاه قرآن «تفکر» از چه جايگاه و ارزشي دارد و منابع آن کدامند؟ اين نوشتار پس از مفهوم شناسي واژه «تفکر» ابتدا به بررسي کاربردهاي اين واژه در قرآن، به ترتيب نزول سوره ها و سپس تحليل محتوايي آن آيات، همت گماشته است. در گام دوم نيز آيات از زاويه شناخت منابع تفكر، مورد تحليل قرار گرفته و در يک دسته بندي دقيق، منابع تفکر از ديدگاه قرآن معرفي شده اند. در پايان به منظور پرهيز از خطاي رايج در برخي از تراجم و تفاسير قرآن که «تعقل» را مترادف با «تفکر» پنداشته اند، به بيان تفاوت اساسي ميان آنها پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

وحي در نظر ملاصدرا، اتصال و اتحاد روح نبي با عالم عقل و خيال است. براي اينکه اين اتصال صورت گيرد، انسان بايد ضمن بي توجهي به اميال حيواني و نباتي، به ادراک هاي عقلي روي بياورد و عقل را بر اميال حيواني حاکم نمايد. در اين صورت، قواي عاقله و خياليه فرصت مي يابند تا به کمال خود، يعني مشاهده عالم عقل و خيال، دست يابند. ملاصدرا براي اثبات اين مساله، از مباني فلسفي خود مانند اتحاد عقل و عاقل و معقول و مراتب وجودي عقل، خيال و حس استفاده مي کند و بدين ترتيب نواقص نظريه مشايين را برطرف مي نمايد.

 نسخه قابل چاپ

از ديرباز تا کنون و تا عرصه آخرين تئوري هاي پيچيده زبان شناسي، بشر در پي يافتن الگويي فراگير در معناشناسي بوده است؛ الگويي که با اتقان و صحت بتواند به مثابه يک پارادايم در گستره وسيعي از علوم، تاثيرگزار باشد. اين چنين الگويي در گلشن راز شبستري وجود دارد و اين مقاله ضمن کشف آن، سعي نموده لوازم و مباني زيرساختي آن را در سه ساحت هستي شناسي، معرفت شناسي و معناشناسي بيان نمايد. برخي از اين مباني عبارتند از: اصل تشکيک در عوالم، اصل نظام احسن و تفاوت تجليلات جلال و جمال، اصل وجود معرفت هاي حضوري و پيشين، اصل تفکيک مدلول لفظ از مراد لافظ، و امکان مشهود واقع شدن معاني معقول و ... . اين الگو مي تواند در بهينه سازي تبيين دلالت الفاظ بر معاني باطني، بي نياز شدن از ارتکاب به مجاز در تفسير متون ديني و جدا نمودن حقيقت معنا از امور زايد بر علم معناشناسي، بسيار تاثيرگزار باشد. اين الگو به مفاد قاعده وضع الفاظ براي ارواح معاني در انديشه امام خميني (ره) نزديک است که به تعبير ايشان مي تواند کليد اسرار معرفت و باب الابواب فهم رموز زبان قرآن شود.

 نسخه قابل چاپ

مابعدالطبيعه، موجودات مجرد و مثالي و ويژگي هاي آنها از جمله مسايلي هستند كه در بسياري از موارد، در تعارض با قواي تعقلي انسان قرار مي گيرند. لذا برخي با رد و انكار اشراقيات فقط به عقل بشري و دستاوردهاي علمي آن معتقدند. يكي از موجودات مهم غير مادي جن است. موجودي اسرارآميز كه ذهن انسان را به خود مشغول داشته است؛ آيا به راستي چنين موجودي واقعيت دارد يا اينكه قوه تخيل بشر آن را ساخته است؟ اين نوشتار جهت بررسي برخي شبهات و ابهامات درباره جن و ويژگي هاي آن است، که با استفاده از آيات قرآن، روايات، تفاسير و آراي انديشمندان، به ابعاد مختلف اين موضوع مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مباحث مطرح در حوزه دين پژوهي که از ديرباز اذهان اهل تحقيق را به خود مشغول كرده، ميزان ارتباط عقل و ملاكات احكام است. در نوشتار حاضر با طرح ديدگاه هاي انديشمندان اسلامي و با استمداد جستن از احاديث در فضاي اصلي بحث، به اين نتيجه رهنمون مي گرديم كه يكي از ريشه هاي اصلي اين مبحث، ارايه پاسخ صحيح به اين پرسش است كه آيا ملاك و مصلحت حكم شريعت، در خود حكم نهفته است يا در متعلق حكم؟ تامل در برخي آيات و احاديث، وجود ملاك و مصلحت عقلي در متعلق حكم شريعت را نشان مي دهد و وجود آن در خود حكم را نفي مي کند، بر اين اساس، در پاره اي موارد مي توان عقلانيت مبنا و حكم شريعت را احراز نمود و با شناسايي مقتضي حكم شريعت و منتفي داستن موانع، ملاك احكام را کشف کرد. البته كاركرد كشف ملاكات عقلي احكام و بحث از ضرورت آن فقط عبور از نصوص شرعي و ايجاد تشابه بين منصوصات و غير منصوصات و برانگيختن حساسيت ديرينه انديشمندان شيعي نيست، بلكه هدف اصلي، ايجاد بستري براي توجه بيشتر به اين ضرورت است كه در جاي خود مي تواند موجبات بالندگي علمي را فراهم سازد.

 نسخه قابل چاپ