بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

مساله ماهيت انسان از مباحث مهم فلسفي است كه بيشتر اگزيستانسياليست ها آن را نپذيرفته اند. سارتر از جمله اين فيلسوفان است كه براي نفي ماهيت انسان به دلايل متعددي تمسك جسته است. مهم ترين استدلال هاي وي عبارتند از: تعارض اختيار و آزادي كامل انسان با تعيين ماهيت انساني و به تعبيري تلازم قبول ماهيت كلي يا جبر، صيرورت دائم انسان و ملازمه آن با نفي ماهيت و استدلال بر عدم وجود خدا براي تصور چنين طرحي.
در اين مقاله ابتدا هر يك از اين استدلال ها تبيين و نقد شده و سپس با قطع نظر از اين دلايل، به پيامدهاي نظريه نفي ماهيت انسان اشاره شده است. در پايان نيز بيان شده كه نظريه سارتر در اين زمينه، علاوه بر فقدان انسجام دروني، از جهت عقلي نيز مطابق با واقع نمي باشد.

 نسخه قابل چاپ

كانت يكي از مهم ترين فيلسوفان تحول آفرين در غرب است. او با نگارش كتاب نقد عقل محض، محدوديت هاي تفكر عقلاني را بيان كرد و با اين كار، ضمن منضبط نشان دادن عقل، مبناگروي را كه مدني بر تفكر فلسفي غرب حاكم بود، خدشه دار ساخت.
او بين راي، باور و معرفت فرق مي گذارد و معرفت را حاصل اطلاق مقولات بر پديدارها مي داند. كانت با انضباط عقل به اين نتيجه مي رسد كه عقل نمي تواند در برخي از حوزه ها دخالت كند. يكي از اين موارد، مساله وجود خداست. او بر اين باور است كه عقل انساني نمي تواند وجود خدا را اثبات كند؛ البته او در حوزه عقل عملي از طريق خاصي وجود خدا را اثبات مي كند. ما در اين مقاله برآنيم تا اين ادعاي كانت را كه «عقل نظري نمي تواند وجود خدا اثبات كند» را بررسي و نقد كنيم. مدعاي اصلي ما آن است كه برخلاف ادعاي كانت، خود او در عقل محض، محتاج پذيرش خداي استعلايي است.

 نسخه قابل چاپ

بدون التفات به وجود، هيچ گاه نمي توان به نظريه قابل دفاع و معقولي براي معناداري زندگي دست يافت. از آنجا كه در فلسفه اسلامي و غرب، صدرا و هيدگر كانون تفلسف خود را وجود قرار داده اند، اين تحقيق فرض ياد شده خود را در حوزه تفكر اين دو فيلسوف بررسي كرده است. از سوي ديگر، در بيشتر قرن بيستم، ايده رايج در حوزه معناداري، نظريه شخص گرايي بوده است و امروزه نيز نظريه پردازان معناداري، عين گرا هستند. بنابراين پيش از استنطاق از دو فلسفه صدرا و هيدگر، به اين دو گرايش غالب نظر شده است تا مشخص شود بي التفاتي به وجود در حوزه نظريه پردازي معناداري، در يك تجربه بيش از يكصد ساله چه پيامدهايي داشته است و با تبيين ضرورت التفات به وجود به حكم تجربه، راه براي تامل در حكمت متعاليه صدرا و انديشه هاي هيدگر در اين زمينه هموارتر گردد. دغدغه اين دو فيلسوف دقيقا همان چيزي است كه نظريه هاي طبيعت گرا از آن غفلت كرده اند؛ يعني التفات هستي، نسبت انسان با آن، امكانات وجودي انسان بر مبناي التفات به هستي و رابطه فعليت امكانات انساني با معناداري زندگي او.

 نسخه قابل چاپ

كلام جديد به عنوان يكي از شاخه هاي پربسامد دين پژوهي، امروزه جايگاهي وزين در ميان انديشمندان ديني يافته است. در اين ميان، مساله اصلي، پرسش از ماهيت كلام جديد است كه آيا آنچه در خارج تحقق دارد، كلام جديد است يا مسايل كلامي جديد. به ديگر سخن،‌آيا وصف تجدد، حقيقتا به خود كلام نسبت داده شده است، يا مجازا؟ در پاسخ به اين سوال، دو رويكرد عمده در ميان دين پژوهان وجود دارد. عده اي معتقدند كلام جديد، صورت تحول يافته كلام قديم و استمرار آن است؛‌ ولي دسته اي ديگر، تفاوت آن دو را اساسي تر از آن مي دانند كه بتوان آنها را در طول يكديگر انگاشت؛ بلكه بايد آنها را داراي دو هويت معرفتي مستقل دانست.
نگارنده در اين نوشتار، ابتدا هشت تقرير از ديدگاه يكسان انگاري ماهيت كلام قديم و جديد و سپس ديدگاه مبتني بر تفاوت ماهوي آن دو را نقل مي كند و سپس نظريه مختار را كه همان ديدگاه دوم است، ‌تقويت خواهد نمود. به اعتقاد نگارنده، توجه به دو امر، يعني تحول مداوم علم كلام و نيز خاستگاه غربي كلام جديد، ما را بر آن مي دارد تا ديدگاه دوم را بر رويكرد نخست ترجيح دهيم.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مسايل مهم در حوزه عرفان پژوهي در دو قرن اخير، مساله ماهيت مكاشفه عرفاني است كه به صورت پراكنده در آثار حكما و عرفاني مسلمان به آن پرداخته شده است. ملاصدرا نيز با رويكردي پيشيني و مبتني بر آراي خود در نفس شناسي و جهان شناسي و با تاكيد بر اصولي چون صيرورت اشتدادي نفس و اتحاد آن با مدركات خود، تجارب عرفاني را واقعيتي معرفت زا مي داند كه در اثر تزكيه باطني براي آدميان حاصل مي شود. در بيانات ملاصدرا مي توان به همان اوصافي دست يافت كه برخي ذات گرايان معاصر با رهيافت پسيني خود درباره مكاشفه عرفاني بدان رسيده اند.
اغلب يا همه مكاشفات شخصي ملاصدرا از سنخ مكاشفه معنوي و مشتمل بر آگاهي از حقايق كلي هستي است؛‌ چنانكه او اصول حكمت متعاليه مانند اصالت و وحدت شخصي وجود را محصول الهام غيبي مي داند. با اين همه، در آثار وي شواهدي هست كه مبين ويژگي هاي مشترك تجارب و مكاشفات عرفاني مي باشند و از اين رو مي توان وي را در زمره ذات گرايان محسوب كرد.

 نسخه قابل چاپ

توحيد افعالي يكي از مراتب توحيد (مهم ترين اصل اديان آسماني) است. اشاعره با انكار نظام علي در عالم و ارجاع آن به عادت الاهي، تنها فاعل در عالم را خداوند مي دانند. مولوي كه در هستي جز وحدت و عشق نمي بيند و فعل و ذات عاشق را فاني در معشوق مي داند، بيان مي كند كه تجلي كامل اسما و صفات حق، نظام سببيت در عالم را ضروري مي كند. عليتي كه مولوي در هستي مشاهده مي كند، غير از عليت مصطلح در فلسفه مشائي است و لذا منافاتي با فاعليت مطلق خداوند ندارد. ملاصدرا با مباني خاص فلسفه خويش، استدلالي قوي بر قول مولوي در اين بحث اقامه كرده است.

 نسخه قابل چاپ

از موضوعات مهم در مساله معاد،‌ خلود كفار در جهنم با توجه به رحمت بي پايان الاهي است كه از يك سو ظاهر آيات قرآن و روايات بر آن تصريح دارند و از سوي ديگر، ادله عقلي و مكاشفات عرفاني، ايده هايي ديگري را مطرح مي كنند. در اين مقاله، بعد از طرح اهم دلايل مخالفان و موافقان خواهيم ديد كه صدرالمتالهين ديدگاه خود را با طرح نظريه تغيير سرشت نوعي كافران، به سوي جمع نظرات ملهم از قرآن، برهان و عرفان معطوف كرده است.
او در پايان با يك مكاشفه عرفاني اندكي به ديدگاه اهل خلود متمايل شده است؛ ليكن به نظر مي رسد هم راه عقل و هم راه عرفان در اين زمينه، امكان حل مشكل را ندارند و تنها بايد با تمسك به آيات و روايات مساله را حل كرد.

 نسخه قابل چاپ

جامعه معرفتي از مقولات مهمي است كه از منظر مختلف مي توان به بررسي آن پرداخت. ما در اين تحقيق برآنيم به اين پديده در مغرب زمين و جهان اسلام اشاره كنيم. ابتدا به اصول و مباني،‌ شاخص ها و فوائد جامعه معرفتي مي پردازيم. سپس اين مقولات را در انديشه اسلامي دنبال خواهيم كرد. در پايان، وجوه اشتراك و تمايز انديشه اسلامي و غرب درباره جامعه معرفتي را بيان خواهيم كرد. بنيادهاي جامعه معرفتي در مباني فكري اسلام وجود دارد كه هدف آن جهل زدايي، سعادت معنوي و اخروي، توازن بين جنبه هاي مادي و معنوي انسان و اخلاق گرايي علمي است. ضمنا به خصوصيات جامعه معرفتي غرب نيز اشاره خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مباحث اختلافي مهم اشاعره با معتزله و اماميه مساله حسن و قبح عقلي است. در اين مقاله، قبل از طرح و بررسي ادله طرفين، ضروري است محل نزاع به درستي تحرير شود و مشخص گردد آنچه را اشاعره انكار مي كنند، چيست؟
اين مقاله اولا، بيان مي دارد كه حسن و قبح داراي هفت معناست و اينكه معمولا در منابع براي آن سه معنار ذكر مي نمايند. ناشي از عدم بررسي و استقصاي كامل است و ثانيا،‌ كلمات اشاعره در اينكه مراد از حسن و قبح چيست، كاملا مضطرب و متشتت است؛ لذا با توجه به اين اضطراب كلمات، نسبت دادن يك معنا و مطلب مشخص به آنها بسيار مشكل است؛ ولي با توجه به مبناي جبرگرايانه اشاعره، شايد نسبت دادن انكار اصل درك عقلي حسن و قبح به آنها بي وجه نباشد.

 نسخه قابل چاپ

ميان بسياري از باورهاي كلامي و جهت گيري ها و مناسبات اجتماعي و سياسي در تاريخ اسلام، رابطه اي انكارپذير يافت مي شود. بر همين اساس، ائمه (ع) در طول دوره حدود 250 سال حضور خود در ميان مردم و در شرايطي كه فاقد ابزار معمول و اهرم متعارف اعمال قدرت و حاكميت - از جمله قدرت سياسي و نظامي – بودند، با عرضه نظريه «امامت منصوص» به جاي مدل رايج امارت و خلافت در جامعه اسلامي و در قالب يك جهت گيري كلامي، زمينه تعميق نفوذ و گسترش اثربخشي و اقتدار خود را در عرصه مناسبات اجتماعي و سياسي فراهم نمودند.
اين پژوهش كه بر نظريه پارسونز در باب ارجاع قدرت به اقتدار مبتني بر مشروعيت استوار است، تلاش مي كند چگونگي تاثير اصل امامت در كلام شيعه - از راهي غير از توسعه قدرت سياسي و نظامي - بر مناسبات اجتماعي و معادلات سياسي آن روزگار را كه به شكل گيري مدل جديدي از اقتدار انجاميد و در نتيجه آن‌، ائمه به جدي ترين خطر براي حاكميت دستگاه هاي سياسي معاصر خود تبديل شدند، تبيين كند.

 نسخه قابل چاپ

محور اصلي مقاله حاضر، طرح نظريه «وحي بياني» است. ابتدا تقسيمات گوناگوني از وحي بيان مي گردد و سپس به تفکيک وحي بياني از وحي قرآني پرداخته مي شود. پس از نقل کلماتي از بزرگان مفسران شيعه و اهل سنت، ادله نظريه فوق بررسي شده، اين ايده طرح مي گردد که آنچه در قرآن کريم وجود دارد «وحي قرآني» است و آنچه در روايات و سنت قطعي معصومان (ع) آمده «وحي بياني» است. همچنين پس از ذکر برخي از نتايج مترتب بر عقيده فوق، تعدادي از اشکالات مطرح در حوزه وحي با استفاده از اين ايده پاسخ گفته مي شود.

 نسخه قابل چاپ

غزالي در امتداد کاوش هاي معرفتي درباره وحي، علاوه بر تاثير از ابن سينا به تبيين جديدي از مساله وحي مي پردازد. تبيين نهايي وي عرفاني است؛ اما رويكردهاي كلامي و فلسفي را نيز داراست. تبيين عرفاني غزالي بر يكسان انگاري سنخي وحي با الهام و كشف و شهود تكيه دارد. وي در مبنايي هستي شناختي از لوح محفوظ و رفع حجاب براي کشف حقايق آن سخن مي گويد. علاوه بر اين از عقل كلي و نفس كلي در تبيين وحي و الهام مدد مي جويد تا آن دو را در رابطه اي تشكيكي در طول هم قرار دهد و تمايزي اعتباري براي آنها قايل شود. مبناي انسان شناختي وي از قلب و جنود او سخن مي گويد و مبناي معرفت شناسي او ارتباط با لوح محفوظ، مكاشفه و انواع آن و ... را مطرح مي كند. نتايج ديدگاه او در مسايلي نظير هرمنوتيک، تجربه معنوي و ... به بار مي نشيند. طرح مساله نبوت اكتسابي و موهبتي و تجربه نبوي در آثار ابن عربي، توجه به عقل كلي و نفس كلي و تبيين ارتباط تشكيكي ميان وحي و در کتب سيدحيدر آملي و تمايز بين وحي و الهام در تبيين تمايز عارف و نبي در افکار ملاصدرا نمود يافت.

 نسخه قابل چاپ

پيامبران الاهي (ع) از مراتب و درجات متفاوت و به تبع آن از مقامات و درنتيجه از صور و مراتب متفاوتي از وحي برخوردار بوده اند. با آنکه پيامبر اسلام (ص) جامع همه صور گوناگون وحي و تكليم الاهي بوده است، پيام آوري جبرييل (ع) براي او، بيش از همه آنها کانون توجه مفسران، متكلمان و فلاسفه اسلامي قرار گرفته است؛ زيرا اعتقاد اكثر ايشان بر اين بوده است كه تعاليم اسلامي فقط از اين طريق بر آن حضرت (ص) نازل مي شده است. درحالي كه او از مراتب عالي تر وحي، يعني وحي مستقيم و بي واسطه خداوند در حالت هاي معراج معنوي خود، برخوردار بوده است و توجه به آن در تبيين اموري مانند عصمت در دريافت وحي و يقيني بودن معرفت وحياني، نقش اساسي دارد. ما در اين مقاله علاوه بر پرداختن به اين مساله به استقصاي صور و مراتب گوناگون وحي محمدي (ص) و تبيين، نقد و تكميل نظريه فلاسفه در تحليل ماهوي وحي پرداخته ايم.

 نسخه قابل چاپ

راهيافت خطا در آموزه هاي قرآن که پندار شماري از خاورشناسان مغرض است، نخستين بار بر زبان يکي از روشنفکران معاصر به عنوان صاحب نظر مسلمان جاري شد! ازجمله آياتي که به زعم وي خطا در آن راه يافته، آيه «مس شيطان» است که شيطان در آن مجنون شمرده مي شود. وي معتقد است پيامبر (ص) متاثر از فرهنگ عصر رسالت، قرآن را آفريده و از آنجا که اعراب معاصر نزول، چنين عقيده اي داشتند، او اين آموزه را در قرآن نهاده است؛ درحالي که اين آموزه با دستاوردهاي علمي امروز تعارض دارد و از ديدگاه تفسيري زمخشري و آيت اله طالقاني بهره مي جويد. ما در اين مقاله، ضمن تبيين ديدگاه اين دو مفسر و رد اين انتساب به آنان و بررسي ايده عموم مفسران درباره اين آيه اثبات کرده ايم که چنين تعارضي وجود ندارد؛ زيرا روش علم تجربي، حسي است و علم در حوزه اي فراتر از حس و ماده، قادر به نفي و اثبات نيست و استناد جنون به امور مادي به عنوان علت قريب، منافاتي با استناد آن به امور فرامادي به عنوان علت بعيد ندارد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله، نقدي بر برهان جيمز راچلز بر نفي وجود خداوند مي باشد که به برهان اخلاقي عليه وجود خدا شهرت يافته است. در اين برهان، بناي اخلاق بر استقلال عامل اخلاقي يا همان ملاکي است که کانت براي اخلاقي بودن قايل بود. ادعا شده که اخلاق بر اين مبنا با وجود خداي اديان ناسازگار است؛ زيرا خداي اديان، شايسته پرستش به معناي تسليم شدن آدمي در برابر وحي و تشريع الاهي است. او بر آن است که وجود وحي و شريعت که به اعتقاد مومنان، راهنماي حيات اخلاقي است، نه تنها چنين نقشي ندارد؛ بلکه بر ضد عمل اخلاقي است بايد وحي و به تبع آن، خداي اديان که وحي مي کند را به کنار نهاد. لذا با استناد به وضوح عامل اخلاقي مي توان خداي سزاوار پرستش را که فرستنده وحي است، نفي کرد. البته راچلز چند اشکال بر برهان خود وارد مي کند و به آنها جواب مي دهد. اين مقاله علاوه بر بررسي اين اشکال ها، به ديدگاه کوئين که معتقد به سازگاري پرستش و به تبع آن، وحي تشريعي با عمل اخلاقي است، مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ