بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

اين نوشتار به دنبال ارزيابي انديشه ديني تجربه محور است. برآيند اين پژوهش آن است که التزام به احکام اسلام بنابر چنين انديشه اي، ناچيز يا ناممکن است. لازمه علم گرايي و تجربه محوري در حوزه متافيزيک، فيزيکي و کميتي کردن امور غيرمادي مانند وحي، معجزه و صفات انبياست و چنين نگرشي به کشف حقيقت ياري نمي رساند. در اين مقاله، ديدگاه هاي برخي از انديشمندان معاصر، مانند آقاي مهندس بازرگان به عنوان نمونه بررسي مي شود. گرچه خود وي درصدد التزام به اسلام بوده و بر آن تاکيد بسياري کرده است و توحيد و کمال آخرتي را هدف بعثت پيامبران دانسته و راه رسيدن به اين اهداف را التزام به دين و دين ورزي شمرده است. با وجود برخي باورهاي وي که حاصل آنها به چالش کشيدن رئاليسم، نظريه ولايت الاهي و رهبري ديني است، هيچ گاه نمي توان ديندار واقعي بود و رضاي خدا را کسب کرد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

رويکرد اين تحقيق، مقايسه اي بين وحي و شعر است. ابتدا تعريفي از اين دو ارايه شده و سپس عناصر و ويژگي هاي هر کدام بررسي شده است. بين وحي و شعر تفاوت اساسي وجود دارد: زيرا منشا شعر اعم از الهام الاهي است و شامل القائات شيطاني و دالات برخاسته از محسوسات و مشهودات نيز مي شود؛ حتي اگر منشا شعر، الهام الاهي باشد، باز هم با وحي تفاوت دارد و تخيل، احساسات و انديشه شاعر، تاثير اساسي بر شعر مي گذارد. پس از بيان چندين فرق اساسي ديگر ميان وحي و شعر از جهت غرض، منشا، الفاظ و ...، در پايان اثبات شده است که وحي داراي ويژگي هايي است که شعر قابل مقايسه با آن نيست، به همين سبب، آشکار مي گردد که تشبيه ماهيت و فرآيند وحي به شعر، ناشي از بي توجهي نسبت به حقيقت آنهاست.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

ارزش هر معرفت به موضوع آن بستگي دارد و با توجه به عظمت حضرت حق، معرفت خدا از اهم معارف خواهد بود. نحله هاي مختلف ديني در اين خصوص، روش ها و باورهاي مختلفي را برگزيده اند؛ برخي به گمان عظمت بخشيدن به معرفت الله آن را غيرقابل اکتساب و يک افاضه الاهي مي پندارند. اينان دخالت نظر و تلاش عقل براي اين معرفت را امري غيرممکن و بيهوده مي شمارند؛ اما گروه ديگر، کسب معرفت الاهي را از اهم وظايف و تکاليف انساني و اولين واجب مي دانند. در اين مقاله سعي شده تا با دلايل عقلي و نقلي، اکتسابي بودن معرفت الله و لزوم آن اثبات شود و نظريه تنها افاضي بودن معرفت نيز نقد گردد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

ايمان از محوري ترين عناصر اديان به شمار مي رود؛ به گونه اي که پرداختن به ماهيت و تعيين جايگاه آن در اديان، يکي از اصلي ترين مباحث متکلمان اديان بزرگ است. در اين مقاله برآنيم تا به بررسي ايمان از ديدگاه ملاصدرا بپردازيم. بنابراين ضمن ارايه تعريف اجمالي از ايمان، به بررسي حقيقت، متعلق، انواع و مراتب آن از منظر ملاصدرا مي پردازيم. از ديدگاه ايشان، ايمان اعتقاد قلبي صرف و از سنخ باور محص نيست؛ بلکه ايمان حاکي از اعتقاد قلبي به اصول و اقرار آن به زبان و عمل به ارکان و اعضاست که به خدا، فرشتگان، کتب، رسولان، قيامت و ... تعلق مي يابد.

 نسخه قابل چاپ

يکي از مباحث مهم در حوزه دين پژوهي، مساله تعريف دين مي باشد. اهميت اين مساله از آن روست که تمام مباحث دين پژوهي به نحوي مبتني بر تعريفي است که دين پژوه از دين پذيرفته است. يکي از رهيافت ها در تعريف دين، رهيافت کارکرد گرايانه است. اين مقاله درصدد بررسي مباني و لوازم تعريف کارکرد گرايانه از دين و نقد آن است. ادعاي ما در اين مقاله آن است که رهيافت کارکرد گرايانه به دين، هم بر پيش فرض هاي نادرستي بنا شده است و هم لوازم غيرقابل قبولي به ويژه براي دينداران دارد و نمي توان مباحث کلامي مانند ضرورت دين و قلمرو دين را بر تعريف کارکردگرايي از دين استوار ساخت.

 نسخه قابل چاپ

ايمان در اسلام، پاخ مثبت به وحي است. از اين رو ارايه تحليلي معناشناختي از آن ضرورت دارد. تحقيق حاضر به تحليل انتقادي از تصور استاد مطهري درباره ايمان مي پردازد. ايمان در نظر ايشان، هويت دوبعدي شناختاري و گرايشي است. ايشان از تحويلي نگري فاصله گرفته و به تعريف جامع نگر دست يافته اند. از آنجا كه استاد، وحي را متعلق ايمان مي شمارند، مفهوم سازي ايشان درباره «ايمان» از تصور ايشان از وحي كسب هويت مي كند. به نظر ايشان، وحي هم شامل آگاهي هاي نظري و عملي خطاب به عقل بشر است و هم نوعي ارتباط با دل و روح بشري مي باشد. شيوه استاد در دستيابي به اين تعريف، از اعتقاد ايشان درباره مشكك بودن ايمان نشات مي گيرد. در نزاع اخذ عمل در تعريف ايمان، ايشان مانند جمهور متكلمان شيعه، معتقد به رابطه مفهومي «ايمان» و «عمل» نيست؛ اما رابطه وجودي و نسبت آنها در عالم خارج را انكار نمي كند.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مهم ترين مسايلي كه طرز تفكر حكما و متكلمان را با دگرگوني بنيادي روبرو ساخته، مساله اصالت وجود است كه در حكمت متعاليه نيز با براهين محكم اثبات شده است.
اين نوشتار به بررسي اثبات ارتباط اصالت وجود و وحدت وجود مي پردازد؛ چرا كه اصالت وجود و وحدت وجود ملازم يكديگرند.
پرسش اساسي اين است كه با اثبات تلازم آنها، آيا توحيد واجب الوجود اثبات مي شود يا خير؟ در پاسخ بايد گفت يكي از راه هاي اثبات توحيد حق تعالي، اثبات وحدت وجود و اصالت وجود است كه در واقع اثبات وحدت همه هستي خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

از نظر شيعه، اولي الامر منحصر در امامان معصوم و عترت پيامبر(ص) است. مشروعيت اطاعت از آنان به دليل نصب و اطلاق اين اطاعت نيز به دليل عصمت ايشان است. تمام علماي اهل تسنن به جز فخر رازي، اولي الامر را معناي عام (بدون انحصار در افرادي خاص) با مصاديق متعدد مي شناسند و براي مشروعيت اطاعت از آنان، قيد «عدم معصيت» را لحاظ مي كنند كه اين نظريه با چند اشكال مواجه است. فخر رازي اولي الامر را شوراي اهل حل و عقد مي داند و بر اطلاق اطاعت از ايشان تاكيد مي ورزد. وي عصمت شوراي اهل حل و عقد را مبناي مشروعيت اطاعت مطلق از آنان بر مي شمرد. ديدگاه فخر رازي نيز داراي اشكال هاي متعدد و نوعي تناقض است. او كه همانند شيعه به عصمت اولي الامر معتقد است، بر ديدگاه شيعه مناقشه هايي دارد تا از رهگذر آنها از نظريه خود دفاع كند؛ ليكن اين مناقشه ها تام نيست و قابل نقد و رفع است.

مفهوم مشروعيت در فقه سياسي شيعه در طول زمان تحول يافته است. اين مفهوم که از لحاظ سابقه، يکي از پرماجراترين و جنجالي ترين موضوعات در تاريخ اسلام بوده است، روزگاري با حاکميت انديشه خلافت، مسير خاصي را سپري نمود؛ ولي در فقه شيعي از همان آغاز، نهاد خلافت نوعي انحراف محسوب مي شده و در اين راستا در عصر غيبت امام معصوم يک فرآيند استعلايي را تا زمان حاضر پشت سر گذارده است. اين روند استعلايي از زماني که در ايران نهاد خلافت برچيده شد، به سه صورت ظهور يافته است: ابتدا در شکل مشروعيت حکومت سلطان عادل، در مرحله بعدي، مشروعيت حکومت مشروطه و سرانجام در دوره معاصر، مشروعيت حکومت ولي فقيه جامع الشرايط که با تلاش هاي امام خميني (ره) و تحقق انقلاب اسلامي ايران جامه عمل پوشيده است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله، يکي از مباني مهم صدرالمتالهين در فهم قرآن را که در مواجهه با مشکلات زباني و الفاظ بشري موجود در قرآن درباره سخن از خدا و صفات او رخ مي نمايد، بررسي مي کنيم. راه حل صدرا در اين باب، حکمي بديع و قابل توجه است. شناخت اين زبان با شناخت عوالم نزولي و صعودي در هم تنيده و به آن وابسته است. اگرچه درک الفاظ تشبيهي در عالم محسوس - که نازل ترين عوالم است - با عوارض حسي و معتاد آمخيته است، حقيقت اين الفاظ - که امري مشکک هستند - در هر يک از عوالم مافوق داراي خلوص و صفاي بيشتري هستند تا مي رسد به عالم حق متعال که در نهايت شدت و عاري از هر گونه زوايد است. در فهم زبان قرآن درباره سخن از صفات حق تعالي بايد به اصل و روح معنا و عاري از هر گونه زوايد معتاد جسماني دست يافت. يکي از طرق فهم اين زبان که در باطن و نهاد خود با زبان اشتراک معنوي پيوند دارد، تطبيق آن با عالم انساني مي باشد که مثال و نمونه اي از عالم الاهي است.

 نسخه قابل چاپ

هم طرازي خودشناسي با خداشناسي در آموزه هاي ديني، نشان از جايگاه بس رفيع اين پديده شگفت انگيز در نظام خلقت دارد. اصل پيدايش انسان و چگونگي آن، تركيب نفس و بدن، فناي بدن و بقاي نفس و ... همواره جز دغدغه هاي فيلسوفان موحد و غيرموحد بوده كه اهتمام فيلسوفان موحد به مساله نفس انساني به دليل اعتقاد به معاد دوچندان است. بيشتر اينان كوشيده اند با تدوين كتاب، رساله و مقاله، در حد توان بشري، حجاب از چيستي و هستي اين معماي رازآلوده هستي بركشند. پژوهش حاضر با ارايه ديدگاه هاي ابن سينا و ملاصدرا درباره چگونگي حدوث نفس انسان كوشيده است در گزارشي تحليلي- تطبيقي، دو ديدگاهي را كه در دو سوي روحانيت و جسمانيت قرار دارند، بررسي، نقد كند و نكات قوت و ضعف آنها را در حد داشته علمي بيان كند. هر چند اين دو فيلسوف بزرگ در بسياري از مسايل نفس، چون تجرد، ماندگاري و ... اتفاق نظر دارند، به دليل گستردگي مباحث نفس، موارد اختلاف آنان نيز فراوان است و بن مايه هاي اصلي اختلاف نيز برخاسته از مباني فلسفي آنان است. تعريف نفس، بيان چگونگي حدوث آن از منظر هر دو فيلسوف، دلايل پنج گانه ابن سينا بر حدوث نفس و نقدهاي ده گانه ملاصدرا از مباحث مقاله است.

 نسخه قابل چاپ