بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

سلفيه در شناخت اسما و صفات الهي، روش عقلي را بي اعتبار مي داند و فقط روش نقلي را مبناي معرفت خويش قرار داده است. در روش نقلي نيز به ظاهر گرايي در قرآن و سنت روي آورده است (بنگريد به: اله بداشتي، 1386: 71-41) از اين رو در معناشناسي صفات الهي نتوانسته تصوير روشني از صفات الهي به ويژه در صفات خبري مانند استواي خدا بر عرش، وجه داشتن، دست داشتن و ... ارايه نمايد. در نتيجه، صفاتي زايد بر ذات را براي خدا اثبات كرده است، كه اين امر با توحيد صفاتي و به تبع آن با توحيد ذاتي به معناي بساطت ذات از هرگونه تركيب، تعارض دارد. در اين مختصر، ابتدا مساله معنا شناسي و سپس از اين زاويه، مباني و اصول سلفيه در صفات بررسي و نقد مي شود.

 نسخه قابل چاپ

يکي از مباحث کلامي، مساله «جهاني بودن شرايع پيامبران بزرگ» است. پيامبران اولوا العزم بر اساس نظر مشهور و صحيح عبارتند از حضرت نوح، ابراهيم، موسي، عيسي و محمد. دو ديدگاه درباره جهاني بودن ذکر کرده ايم:
 .1مامور بودن به ابلاغ پيام به همه عالم؛
.2 لزوم دعوت ديگران در صورت ملاقات.
همچنين آيات قرآن درباره رسالت حضرت موسي و عيسي دسته بندي شده، سپس بر اساس شواهد متعدد قرآني، روايي و عهدين، جهاني بودن به معناي اول تقويت شده است که البته در آن صورت، معناي دوم نيز قطعي خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

مساله «علم الهي» يكي از دشوارترين مباحث فلسفه الهي و مورد توجه متون ديني مي باشد. اين مقاله ضمن بيان متون ديني مرتبط با موضوع، به بررسي ديدگاه ابن سينا و شيخ اشراق در اين باره مي پردازد و بيان مي کند که شيخ الرييس، علم الهي به ذات را حضوري مي داند. او علم الهي به ما سوا را علمي حصولي مي داند که از راه صور مرتسمه حاصل مي شود. از اين رو او به علم عنايي معتقد است.
شيخ اشراق نيز علم الهي به ذات را حضوري مي داند؛ اگر چه آن را با مبناي نوري خود تحليل مي کند. او علم حق به اشيا، از راه اضافه اشراقيه تبيين مي کند.
در پايان بيان خواهد شد اگر چه تبيين سهروردي در مورد علم بعد الايجاد، تحليلي صحيح و در مقايسه با ابن سينا، به متون ديني نزديک تر است؛ اما ضعف آن، اين است که در بحث علم قبل الايجاد فقط به رد ديدگاه ابن سينا پرداخته و هيچ تحليلي ارايه نمي کند؛ گرچه اين مرتبه علمي را انکار نمي کند.

 نسخه قابل چاپ

براي اثبات «نظام أحسن»، به عنوان يکي از پاسخ هاي فلسفه اسلامي به مساله شرور، براهين لمي متعددي در فلسفه اسلامي و غرب مطرح شده است؛ اما ابتکار برهان إنّي نظام أحسن از ملاصدراست. در مقاله حاضر پس از شرح برهان إنّي ملاصدرا، نقدهايي مطرح شده است که در صورت وارد بودن آنها، برهان ياد شده توان اثبات نظام أحسن را نخواهد داشت. مهم ترين نقد شکلي به تقرير ملاصدرا، عدم رعايت ارکان برهان إني است. در نقد محتوايي نيز به عدم توان تجربه و احساس بشر براي اثبات أحسن بودن تدابير عالم ماده اشاره شده است؛ افزون بر اينکه ادعاي نظام أحسن، فراتر از عالم ماده است. روش محقق لاهيجي، با دقتي که در انتخاب تعابير داشته ، تاييد شده است. تقرير علامه طباطبايي ظاهرا نقدي ندارد؛ اما تقريري که برخي شاگردان وي ارايه کرده اند، نقد شده است.

 نسخه قابل چاپ

آيا جامعه اصيل است و وجود حقيقي و مستقل دارد؟ دراين باره ديدگاه هاي مختلفي وجود دارد. اين مقاله مساله فوق را از نگاه شهيد مطهري، استاد مصباح يزدي و آيت اله جوادي آملي مي کاود.
شهيد مطهري، هم من فردي و هم من جمعي را اصيل مي انگارد و جامعه را از وجود حقيقي، مرگ و حيات و روح واحدي برخوردار مي داند که در افراد حلول کرده و من جمعي آنهاست؛ اما استاد مصباح فقط فرد را اصيل انگاشته و جامعه را امري اعتباري و داراي وحدت ماهوي مي داند. آيت اله جوادي آملي وجود اعتباري را مرتبه نازلي از وجود حقيقي مي داند و اين مرتبه از وجود را براي جامعه، قطعي مي داند. ايشان نسبت به مرتبه وجودي فراتر از آنچه مطابق با نظريه اصالت جامعه باشد، نظر صريحي ندارد.
بنابراين، سير بحث در ميان اين متفکران، چنين است:
جمع گرايي معتدل¬فردگرايي ناب¬ وجود حقيقي نازل

 نسخه قابل چاپ

يكي از زمينه هاي مطالعه تاريخي نظريه فطرت در بعد خداشناسي، سخناني است كه انديشمندان اسلامي اعم از محدثان، متكلمان، عرفا، فلاسفه و مفسران در ذيل آيه 172 سوره اعراف-كه به آيه «ميثاق» يا «ذر» مشهور است-بيان داشته اند.
در طول تاريخ انديشه اسلامي، در ذيل آيه مزبور، سه مفهوم سازي عمده از خداشناسي فطري شكل گرفته است كه بر «حصول معرفت همگاني نسبت به خداوند در عالم پيشين»، «بداهت و ضرورت وجود خدا» و «استعداد نفس براي معرفت به وجود او» استوار است. در اين ميان، تنها مفهومي كه به لحاظ دلالي به ظاهرِ آيه قابل استناد است، مفهوم نخست است.

 نسخه قابل چاپ

آنچه در آثار و نوشته هاي شيخ اشراق و ملاصدرا ديده مي شود، حکايت از آن دارد که اين دو بيشترين توجه را به مساله «تناسخ» داشته اند و آن را جدي به شمار آورده اند. با وجود تاثير فراوان سهروردي بر صدرالدين شيرازي، الگو و استخوان بندي انديشه اين دو متفکر در مساله تناسخ يکسان نيست. اين دو هم در مباني تصوري و معناشناسي تناسخ متفاوت اند و هم در مبادي تصديقي آن. همين امر موجب شده تا در اين موضوع رويکردي متفاوت داشته باشند. در نتيجه، يکي همدلانه تر با تناسخيه حرکت کرده و ديگري ايشان را محکوم کرده است.
صدرالمتالهين مباحث نفس و در پي آن «تناسخ» را در حوزه الهيات و به صورت مستقل و يکجا مطرح مي کند؛ اما نفس شناسي سهروردي، به ويژه در مقام تعريف، از نظم منطقي بي بهره است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از ادله اي که مساله تناسخ را در دوره جديد تاييد مي کند، وجود افرادي است که مدعي اند از زندگي پيشين خود خاطراتي دارند. در تحقيقات مشخص شده است تعداد زيادي از اين افراد دچار توهم اند، يا احتمال فريبکاري آنان وجود دارد؛ اما ادعاي بيش از سي نفر مورد توجه قرار گرفته است.
براي تکيه بر خاطرات اين افراد به عنوان دليلي بر تناسخ، بايد معيار وحدت هويت شخصي را صرف خاطرات بگيريم؛ اما اين معيار اولا به شروطي مانند واقعي بودن خاطرات بستگي دارد و ثانيا به وجود شاهدي که واقعي بودن آن خاطرات را تاييد کند. وجود اين شاهدان مي تواند احتمال اينکه در ارتباط مستقيم يا غير مستقيم، اين اطلاعات را از آنان گرفته باشد وجود دارد.

 نسخه قابل چاپ

از نظر ملاصدرا تناسخ يک تناقض فلسفي است و امکان وقوع ندارد. او که نفس را ادامه حرکت طبيعي جسم مي داند، اثبات مي کند که اساسا معقول نيست نفس کسي از آن ديگري شود. مطابق اصل حرکت جوهري در فلسفه صدرايي، نفس، جسمانيه الحدوث است و به تدريج و هماهنگ با آن رشد مي يابد و فعليت و صورت پيدا مي کند. زماني که در اين دنيا به استکمال رسيد، از بدن جدا مي شود و به عالم برزخ مي رود. بنابراين ممکن نيست نفسِ فعليت يافته به حالت قوه بازگردد و از آن بدن ديگري شود. پس تناسخ به معني بازگشت نفس به بدن انسان و غير آن، محال است. در نتيجه ارايه تحليلي از برهان صدرا بر اين امر ضرورت دارد.
رويكرد اين نوشتار تحليل و بررسي برهان ملاصدرا در ابطال تناسخ است.

 نسخه قابل چاپ

جنبش هاي نو پديد معنوي داراي مباني مشترکي هستند. يکي از بنيادهاي مهم عرفان هاي نو ظهور، مساله «تناسخ» يا «بازتن يابي» است. تناسخ از مساله هاي مهمي است که مورد توجه ويژه متفکران مسلمان اعم از فيلسوفان، متکلمين، عارفان و مفسران بوده است.
مقاله حاضر قصد دارد پس از بررسي معناشناسي و تحليل انواع تناسخ، به بررسي دلايل آن بپردازد. دلايل مطرح شده در اين باره سه دسته اند؛ برخي عقلي يا فلسفي اند، بعضي ديگر نقلي-اعم از قرآني يا روايي-اند. البته در پاره اي از دلايل نقلي نيز شبهه امکان تناسخ، وجود دارد. مقاله پيش رو به تحليل و بررسي هر سه دسته دليل مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

برخي از اديان مانند هندويسم و بوديسم معتقدند که روح انسان پس از مرگش نابود نشده به بدن انساني ديگر تعلق مي گيرد و با بدن جديد، پاداش يا مكافات اعمال پيشين خود را تحمل مي كند كه در اصطلاع كلامي و اديان از آن به «تناسخ» ياد مي شود.
فلاسفه در كتب فلسفي خود، درباره بطلان تناسخ ادله مختلفي ارايه دادند. برخي روايات نيز به صراحت، آن را انكار مي کند. با وجود اين، ظاهر بعضي آموزه هاي ديني بر امكان و وقوع تناسخ در دنيا يا قيامت دلالت دارد. در اين مقاله، نخست ادله بطلان تناسخ و سپس شبهات ديني اي که بر امكان و وقوع تناسخ دلالت دارد، تحليل و تبيين مي شود.

 نسخه قابل چاپ

علم منزه از ماهيت و از سنخ وجود است. علم ابزارهايي دارد که عبارتند از: قوه حس، قوه خيال، قوه وهم، عقل و قلب. اين ابزارها در امام به كمال خود مي رسند و به اين دليل، امام به كامل ترين نحو به مصادر علم دست مي يابد. اين مصادر عبارتند از: عقل اول، لوح محفوظ، عرش، كرسي، وحي، علوم انبيا قبل و صحيفه هايي كه به هر يك اختصاص دارند. امام از طريق اين مصادر به حقايق تمامي علوم دست مي يابد. براي نمونه، امام شاهد اعمال بندگان است و به كتبي كه جزييات حوادث خلقت را ضبط مي كند، آگاه است و به تاويل قرآن، حقايق اسما و حقيقت فرشتگان علم دارد. امام در نهايت، از سدرة المنتهي عبور مي كند و به مقام «فناء في الذات» مي رسد.

 نسخه قابل چاپ

گرايش انسان معاصر به معيارهاي عقلاني، زمينه بازنگري و بازفهمي در برخي اصول عقايد را فراهم کرده و در نتيجه، فهم وي را نسبت به آنها تصحيح يا دقيق و عميق تر کرده است. يکي از اين اصول که نقشي کليدي و ويژه در مطالعات و سازماندهي معارف اديان الهي دارد، موضوع «عصمت فعلي انبياي الهي» است. اين موضوع در کتب اديان به يک نحو بيان نشده است. بنابراين، با توجه به نقش کليدي و زير بنايي اين مقوله در مهندسي عقايد ديني، اين تحقيق در دو بخش تهيه شده است: در بخش اول به ارايه توصيفي اين مفهوم در کتب معتبر شريعت «زردشتيان»، «يهوديت» (تورات کتبي و تلمود)، «مسيحيت» (کتاب مقدس) و «اسلام» (قرآن مجيد) پرداخته و در بخش دوم به نقد و بررسي و مقايسه آن مي پردازد و در نهايت زمينه لازم را در جهت تصحيح و داوري فراهم مي آورد.

 نسخه قابل چاپ

موضوع امامت نزد متفكران اسلامي، اعم از متكلمان و فلاسفه، از دغدغه ها و مسايل اساسي و ذهني آنها بوده است. نزد فلاسفه اسلامي از آن جهت محل توجه بوده که امام (ع)، هدايت کننده جامعه فاضله به سوي کمالات و سعادت بوده و از آن جهت مورد توجه اساسي متكلمان واقع شده که امام (ع) با پذيرش رياست ديني و دنيايي جامعه، پس از رسول خدا (ص) حافظ هويت ديني مي شد. در مقاله حاضر، اين مساله از جهت روشي كه متكلمان و فلاسفه در بررسي امامت به كار مي گيرند و از حيث ماهيت و نقش و هدفي كه براي امامت و وجود امام قايل اند، بررسي شده و ضمن اعتقاد نويسنده به وجود موارد افتراق و اشتراك، اين موارد به اجمال مورد بحث واقع شده اند.

 نسخه قابل چاپ

ليندا بدم اشکالاتي را به امکان معاد وارد کرده است. او مي گويد اشتراک اتم ها در بدن هاي مختلف و عدم ثبات بدن در طول حيات يک انسان، حاکي از آن است که معاد با بدن دنيايي صورت نخواهد گرفت. او معتقد است حتي در نظر گرفتن وجود روحي مجرد نيز نمي تواند وسيله مناسبي براي حل مشکل تشخص انسان دنيوي و اخروي باشد. در اين مقاله با توضيح معناي سوژه اي که در تعريف روح به کار مي رود، اشکال بدم روشن مي شود. همچنين با استفاده از روايات معصومين و نظر متکلمين اسلامي، مشکل اين هماني بدن دنيوي و اخروي برطرف شده، اثبات مي شود اعتقاد به معاد به هيچ وجه با عقل و علم ناسازگار نيست.

 نسخه قابل چاپ