بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

مساله تخيل همواره از مباحثي است که در حوزه هاي مختلف فکري در حوزه الهيات و دين پژوهي در دوران معاصر، از يک سو همراه با مبحث «تجربه ديني»، و از ديگر سو ذيل انسان شناسي کلامي يا الهياتي برخي متفکران، بدان توجه شده است. ولفهارت پانن برگ، متاله معاصر آلماني، با بررسي ضعف و قوت هاي مباحث مربوط به تجربه ديني، کوشيد تا به واسطه طرح بحث قوه تخيل ذيل بخشي از ديدگاه هاي انسان شناختي خود، در عين بهره برداري از ظرفيت هاي مختلف اين مباحث، از کاستي هاي آنها نيز در امان باشد. در اين مقاله پس از بررسي مختصر بستر معرفتي انسان شناسي پانن برگ، در تفکر جديد به طور کلي و در حوزه الهيات مسيحي به طور خاص، به تشريح ديدگاه هاي وي در باب جايگاه قوه خيال و خصايل و ويژگي هاي وابسته به آن، و ظرفيت هايي که در جهت مواجهه با خداوند در انسان ايجاد مي کند، خواهيم پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

«تعريف دين» امروزه از بحث هاي مهم و چالش خيز در حوزه هاي گوناگون دين پژوهي، به ويژه روان شناسي، جامعه شناسي و پديدارشناسي دين مي باشد و اين موجب شده که اين بحث از مسائل جديد کلامي بشمار آيد؛ هرچند، تاکنون چندان توجهي بدان نمي شد. در اين مقاله ضمن اشاره به مباني خاص تعريف هاي گوناگون دين و بيان اهميت جايگاه شناسي معرفتي اين تعاريف، با تکيه بر تعريف هاي روان شناختي، جامعه شناختي و پديدارشناختي دين، عوامل اصلي گوناگوني تعريف هاي دين مشخص خواهند شد که عبارت اند از: عدم تفکيک دين به عنوان حقيقتي مستقل و واقعيتي وابسته به انسان؛ عدم تفکيک دين متحقق و دين آرماني؛ اضلاع متکثر دين؛ ظهور رشته هاي گوناگون دين پژوهي با اختلاف در پيش فرض ها و نظريه هاي پذيرفته شده از سوي دين پژوهان (نظريه مند بودن تعريف هاي دين).

 نسخه قابل چاپ

ساحت هاي نفس از ديدگاه علامه طباطبايي موضوع تحقيق حاضر است. از منظر وي نمي توان براي ابعاد وجودي انسان حصر عقلي قائل شد؛ ولي با تامل خاص و نگاه ساختاري مي توان، مهم ترين جنبه هاي وجودي انسان که به شخصيت او شکل مي دهند و منشا سعادت و شقاوت او هستند را اين گونه برشمرد: ساحت شناختاري، ساحت غريزي، ساحت اراده، ساحت عمل و ساحت الوهي (فطري). در يک تقسيم بندي ديگر در انديشه علامه مي توان هفت ساحت با کارکرد تقريبا مستقل و در تعامل با يکديگر را براي انسان برشمرد که عبارت اند از: ساحت جسماني، عقلاني، عاطفي، اخلاقي، اجتماعي، هنري و ديني.

 نسخه قابل چاپ

اخلاق ديني مبتني بر نظام خاصي است که تنها با در نظر گرفتن عناصر و هدف مشترک معنا نمي يابد. بلکه داراي اضلاع سه گانه اي است که افزون بر دو رکن فوق، خاستگاه توحيدي آن نيز بايد در نظر گرفته شود.
با توجه به اينکه اخلاق در کنار احکام عملي و اعتقادات جزء دين است، دين در اين باره کارکردهاي گوناگوني دارد که شاخص ترين آنها عبارت اند از: ايضاح مفاهيم اخلاقي، تعديل خودخواهي در انسان ها، قداست بخشي به ارزش هاي اخلاقي و ارائه هدف غايي براي اخلاق.
وجه شاخص و مميزه نظام اخلاق ديني بر خدامحوري، معنويت گرايي، بازگشت به عالم تکوين، اتکا بر عقل، نقل و فطرت و دفاع عقلاني از اخلاق بنابر اصل حسن و قبح ذاتي و اخلاقي استوار است که از مباني اساسي اخلاق دين محور بشمار مي آيند.

 نسخه قابل چاپ

متفکران، همواره بر شناخت سرشت انسان (طينت) و ابعاد وجودي، به ويژه ماده اوليه آفرينش او توجه داشته اند. پس از مفهوم شناسي طينت که غالبا آن را گل و عين ثابت معنا کرده اند، حکما و متکلمان با توجه به انديشه خود در باب انسان شناسي و اينکه آيا حقيقت انسان همان نفس مجرد است يا مجرد بدني بوده و ماهيتش جوهر جسماني است، به تحليل و بررسي اخبار طينت پرداخته، و مباحث چالش برانگيزي را مطرح کرده اند. در اين نوشتار سعي شده است، اخبار طينت را باز گفته، ضمن بيان تحليل برخي از متفکران ديني، در نهايت با توجه به شبهات جبرگرايان، بدون هيچ گونه تعصبي به داوري نشسته و حکم نهايي بر عهده مخاطبان محترم واگذار شود.

 نسخه قابل چاپ

مساله مورد بحث در اين مقاله اين است که آيا کارکرد دعا با نظام عليت و قانون حاکم بر طبيعت تعارض دارد؟ برومر و علامه درصدداند اين دو را به گونه اي توضيح دهند که کارکرد هر دو در عالم بدون نفي ديگري، آن هم در متن علم و مذهب اثبات شود. برومر استجابت دعا را با قطعيت حاصل از عليت در تعارض مي بيند و علامه در مقابل، اصل عليت را اثبات مي کند و آن را با حوادث خارق العاده اي مثل تاثير دعا در جهان و معجزه مخالف نمي داند.

 نسخه قابل چاپ

در بسياري از منابع تفسيري، تاريخي و روايي سني و شيعه آمده است که رسول اله از دوازده جانشين خود خبر داده و بنا به نقل «مسلم» در کتاب «صحيح»، عزت اسلام به اين دوازده جانشين بستگي دارد. با وجود اين اسناد، متکلمين اهل سنت به علل مختلف نخواسته اند مصاديق راستين ايشان را معرفي يا تاييد کنند و تفسيرهاي غيرمنصفانه اي در اين باره ارائه نموده اند. در اين مقاله، ضمن نقل برخي از اقوال اهل سنت و مقايسه آنها با يکديگر، تعداد، نام و خصوصيات اين جانشينان و مصاديق راستين آن، بررسي خواهد شد. نوشتار پيش رو، بر اساس منابع اهل سنت و نظريه انديشمندان ايشان تدوين شده است.

 نسخه قابل چاپ

پلانتينگا از دو منظر به موضوع خدا توجه نموده است: بعد اثباتي و بعد توجيهي. ما در اين مقاله به بعد اثباتي ديدگاه وي پرداخته ايم. در اين بعد پلانتينگا دو گام مهم برداشته است: در گام نخست ضمن بررسي، تحليل و نقد براهين جهان شناختي، غايت شناختي و وجودشناختي، به نقد تقريرهاي براهين مزبور پرداخته است؛ و در گام دوم، با ارائه تصويري نو از برهان وجودشناختي بر مبناي «منطق موجهات» کوشيد نتيجه بگيرد، اگرچه اين برهان، صدق اعتقاد به وجود موجودي ضروري را اثبات نمي کند، مي تواند پرده از معقوليت باور به خدا بر گيرد؛ از اين رو در اين نوشتار، ضمن بحث و فحص در جوانب مختلف برهان وجودي از منظر پلانتينگا، در پايان به نقد برخي از زواياي نگاه او به برهان مزبور، پرداخته ايم.

 نسخه قابل چاپ

بداء يکي از اعتقادات شيعه اماميه است که در آيات و روايات اسلامي ريشه داشته، تنها در بخشي از نظام آفرينش رخ مي دهد و مصاديق عيني متعددي از قرآن و احاديث آن را تاييد مي کنند.
مقاله حاضر بر آن است تا با روش توصيفي -اسنادي با شيوه بيان مصداقي، جوانب موضوع را بررسي و پس از پرداختن به معناي لغوي و اصطلاحي آن از ديدگاه فريقين، مصداق هايي از وقوع بداء در آيات و روايات را ارائه دهد؛ و سپس ضمن به تصوير کشيدن رابطه آن با علم الهي، نتيجه مي گيرد که آيات و اخبار بدائي نظر شيعه را در اين باره تاييد مي کند.

 نسخه قابل چاپ

استمرار وجود خليفه اله باوري است كه قرآن، برهان و عرفان آن را تاييد مي کنند؛ پيامبر اسلام از مصاديق بارز خليفه اله است كه پس از رحلتشان، به حكم خاتميت منصب نبوت و رسالت به پايان رسيد ولي شئون متعددي كه قرآن براي پيامبر به عنوان خليفه اله ثابت مي داند، تعطيل بردار نيست؛ زيرا عالم بشري براي تداوم دريافت فيوضات تشريعي و عالم هستي براي تداوم دريافت فيوضات تكويني، همچنان محتاج وجود و حضور خليفه اله است. آنچه در اين مقاله خواهد آمد اين است كه علم كلام با مراجعه به قرآن و برهان، و حكمت با مراجعه به آموزه فيض، استمرار وجودي خليفه اله را در قالب امام معصوم منصوص و مستدل مي سازد.

 نسخه قابل چاپ

با گذشت تطورات بسيار بر انديشه هاي بشري برخي روابط بديهي مورد شک و ترديد قرار گرفت که يکي از آن روابط، رابطه حق و دين است. در مکاتب خداباورانه جاي مناقشه اي در تلازم دين و حق نيست؛ اما هم زمان با جايگزين شدن انسان محوري به جاي خدامداري، در ملازمه دين و حق ترديد شد. از اين رو، اين مقاله در صدد بررسي رابطه دو ديدگاه «حق غيرديني و حق ديني» است. در اين پژوهش ضمن طرح مباني اعتقادي نظريه حق غيرديني در چهار محور خداشناختي، معرفت شناختي، هستي شناختي و انسان شناختي و نقد آنها، شواهدي که طرفداران اين نظريه جهت مستدل کردن نظريه خود بدان تمسک جسته اند نيز، ارزيابي شده است. در ادامه نظريه مختار که حق ديني است تبيين خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

فيلسوف اسماعيلي، حجت العراقين، حميدالدين کرماني (م. 411 ق) در تکوين، و تکميل آراي فلسفي اسماعيليه و تشريح مباني فکري ـ کلامي فاطميان نقش موثري بر عهده داشت. طرح مجدد تئوري امامت ائمه فاطمي و پيوند جايگاه علوي و تجسم مراتب دنيوي امام با مراتب خلقت و هستي، از شاخصه هاي بارز تفکرات علمي اوست. دغدغه اين پژوهش، پاسخ به اين پرسش اساسي است که سازوکار حميدالدين در تئوريزه کردن مفهوم امامت و بازانديشي اصول فکري اسماعيليه چه بود؟ و حاصل تلاش هاي او در طرح مجدد تئوري امامت اسماعيليه کدام اند؟ فرضيه مرکبي که در پاسخ به اين دو پرسش مطرح است آنکه: حميدالدين با ارائه طرح واره اي تلفيقي و تطبيقي (علوي و سفلي) که رويکردي تاويلي، اساسي عقلاني و ماهيتي فلسفي داشت، به بازانديشي اصول فکري اسماعيليه پرداخت و طرح سازمان يافته مباني کلامي اسماعيليه را با محويت امام فاطمي ارائه داد.

 نسخه قابل چاپ

در قرن هفتم هجري شمسي، خواجه نصيرالدين طوسي با رويکرد فلسفي به مباحث کلامي، مکتب کلام فلسفي را بنيان نهاد. پس از او شاگردان مکتب وي، شيوه او را در تقرير مسائل کلامي ادامه دادند. ملاعبدالرزاق لاهيجي متخلص به فياض، يکي از برجسته ترين متکلماني بود که آثار خود را در قالب سنت کلام فلسفي به نگارش درآورد. او همانند خواجه و حتي بيش از او با استفاده از اصول، قواعد و اصطلاحات فلسفه مشا، به تقرير و تبيين مباحث کلامي پرداخت و از اين حيث، تاثير فراواني بر جريان فلسفي شدن علم کلام در مذهب تشيع داشت. مقاله حاضر با استفاده از تحليل هاي ساختاري و محتوايي آثار کلامي لاهيجي، در صدد تبيين نقش وي در فرايند فلسفي شدن علم کلام است.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

مساله ولايت فقيه جامع الشرايط در رهبري جامعه اسلامي در عصر غيبت، به رغم پيشينه طولاني «ولايت فقيه» امروزه در کانون گفت و گوهاي علمي به ويژه در حوزه علم کلام، فقه و سياست قرار دارد. آيا در عصر غيبت، ولايت فقيه جامع الشرايط در اداره امور جامعه اسلامي فرعي از فروع امامت و مساله اي کلامي است، يا فرعي از فروع فقهي؟ پذيرش هريک از دو ديدگاه، نتايج مهم عملي و نظري در عرصه هاي سياسي، اجتماعي و حوزه هاي اعتقادي و فرهنگي به همراه دارد. در اين نوشتار به روش تفسيري و تحليل متن به بررسي کلامي يا فقهي بودن «ولايت فقيه» پرداخته، در ادامه شبهات کلامي آن را نقد و بررسي مي کنيم.

 نسخه قابل چاپ