بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

در اين مقاله، تلاش شده است تا ضمن بيان مقصود عارفان مسلمان از وحدت شخصي وجود، مهم ترين تمثيل هاي عرفاني در تبيين مساله مورد کنجکاوي قرار گيرد.
به نظر عارفان مسلمان حقيقت وجود واحد است من جميع الجهات و مخصوص و منحصر در خداوند متعال و همه ما سوي الله از تجليات و شئونات حق تعالي هستند؛ به يک معنا موجودند و به يک معنا معدوم اند؛ نه اينکه ما سوي الله عدم محض و من جميع الجهات باشد؛ يا نعوذ بالله ما سوي الله عين خداوند باشد، بلکه منظور از «وجود»، تنها وجود حق تعالي است و غير از حق هر چه هست «نمود» است، هستي نماست؛ چنان که در کلام امام رضا (ع) آمده است، مانند مظهري است که در آينه پيدا مي شود يا مانند موجي است که از دريا برمي خيزد يا مانند نوري است که در آبگينه هاي بارنگ هاي مختلف پديدار شده است.

 نسخه قابل چاپ

در اين رويکرد منظور از علم ديني آن است که به جاي انواع علومي که انسان ها به کمک چهار روش تجربي، عقلي، شهودي (عرفاني) و تاريخي پديد آورده‏اند، علومي را با الهام از خود متون مقدس ديني و سازگار با ارزش هاي آن و تغيير پيش فرض هاي علم جديد، با استفاده از روش هاي گوناگون بسازند و آنها را جايگزين علوم جديد غيرديني کنند.
اساسا سخن از علم ديني، بدون بررسي جامع در مورد رابطه گزاره هاي اسلامي با علوم روز بي معناست. پاسخ به چنين پرسش هايي که آيا اقتصاد اسلامي وجود دارد؟ گزاره هاي اقتصادي در قرآن چه نسبتي با علم اقتصاد امروزي دارد؟ و پرسش هايي در مورد روان شناسي، جامعه شناسي و ... بستگي به ديدگاه ما از علم ديني دارد.
رويکردي که اساسا نه تنها امکان و بلکه ضرورت علم ديني، مانند اقتصاد اسلامي، روان شناسي اسلامي و ... وجود دارد و بايد بر اساس دين به ويژه اسلام علومي جديد تاسيس کرد که با علوم غربي (علوم سکولار) تفاوت خواهد داشت، رويکرد مبناگراي علم ديني است.
در اين مقاله به بررسي اين رويکرد در باره علم ديني و چالش هاي موجود آن پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

وحي از جمله مسائلي است که همواره مورد توجه متفکران به ويژه دانشمندان اسلامي بوده است و آنها به بررسي ابعاد مختلف آن پرداخته اند. صدرالمتالهين نيز در آثار خود به تحليل و بررسي وحي پرداخته است. آنچه اين مقاله در پي شناسايي آن است اينکه ملاصدرا تحليل عقلي از وحي ارائه کرده و رويکرد غيرزباني نسبت به وحي دارد، اما در عين حال رويکرد زباني وحي را نيز اتخاذ مي کند و اين رويه اي است که صدرالمتالهين در جمع بين نظرات همواره داشته است و در اين مورد نيز سعي وافر در جمع بين نظرات فلاسفه و متکلمان دارد. شناسايي نظرات وي در حقيقت وحي و گستره آن و نظرگاه ايشان در باره کلام الهي و بيان نقاط ضعف و قوت نظريات اين حکيم متاله، ما را در چگونگي تشکيکي که وي در کلام الهي بيان داشته است بيشتر آشنا مي کند.

 نسخه قابل چاپ

واژه هرمنوتيک را در لغت به معناي علم تفسير و تاويل مطرح کرده اند. اين واژه به دو بخش هرمنوتيک فلسفي و هرمنوتيک روشي تقسيم شده، همچنين اصطلاح هرمنوتيک در يک تقسيم ديگر با دو گرايش مفسر محور و مولف محور مطرح شده است. شايان ذکر است که در اين حوزه چند مساله قابل توجه وجود دارد: آيا مي توان بين قرآن و هرمنوتيک رابطه اي برقرار کرد؟ آيا اين رابطه معرفت روش جديدي به ما مي دهد؟ آيا مي توان به تفسير صحيح قرآن بدون دخالت پيش فرض ها نايل شد؟
مقاله حاضر، درصدد است ضمن بيان امکان رابطه قرآن و هرمنوتيک، درست ترين شيوه هرمنوتيکي را در ارتباط با تفسير و تاويل قرآني دريابد. روشن است که به کارگيري هرمنوتيک فلسفي، چون منجر به ديدگاه قرائت هاي مختلف و اعتقاد به تاثير پيش فرض ها به نحو افراطي و در نهايت نسبي گرايي مي شود، در تفسير قرآن جايز نيست؛ اما هرمنوتيک روشي و شيوه مولف محوري و متن محوري درست ترين راه در تفسير قرآن کريم است و ما را به فهم صحيح رهنمون مي سازد. البته اين امر التزام به يک سري قواعد تفسيري و تاويلي در اين راه را مي طلبد.

 نسخه قابل چاپ

مساله اساسي در اين پژوهش، انديشه توحيدي در آثار سنايي است. اين انديشه، بخش مهمي از انديشه هاي اغلب عارفان مسلمان را تشکيل مي دهد. نگارنده در سه بخش سعي کرده تا انديشه توحيدي را در آثار سنايي بيان کند. به همين منظور، پس از ذکر توحيد و اقسام آن، در بخش اول گفته است که مراد سنايي از توحيد وجودي، تاکيد بر جنبه شهودي آن است. در بخش دوم نيز ابن عربي وار، راه هاي معرفت الله را با بحث در باره مشخصه هايي چون خودشناسي، اسما و صفات الهي، تشبيه و تنزيه، اقرار به خلق افعال بندگان ذکر کرده است. در بخش سوم، پنج شرط مهم را به عنوان شرط هاي اصلي تحقق توحيد از منظر سنايي برمي شمارد که عبارت اند از: رفع تعينات بشري، اخلاص، توکل، تفريد و تجريد. هدف از اين مقاله، بررسي و اثبات امکان ستايش و شناختن و شناساندن باري تعالي است به گونه اي که بتوان به «تشبيه در عين تنزيه» و «تنزيه در عين تشبيه» (درست به شيوه قرآني) قائل شد، به ويژه که عارفان بزرگ پس از وي، مانند عطار و مولوي گسترش دهنده ديدگاه توحيدي او هستند.

 نسخه قابل چاپ

بررسي مباني انسان شناسي برخي از فلاسفه پست مدرن و اهداف تربيتي مترتب بر آن، موضوع هاي اصلي مقاله حاضر را تشکيل مي دهد که در اين خصوص، ابتدا مفروضات انسان شناسي برخي از نمايندگان اصلي اين مکتب مانند مارتين هايدگر، فردريش نيچه، ميشل فوکو، ريچارد رورتي و ژان فرانسوا ليوتار در باره چيستي انسان، چگونگي مسووليت انسان، انسان زميني يا انسان مابعدالطبيعي، انسان محصول گفتمان، طبيعت تاريخي انسان و انسان و نيروهاي اجتماعي و سياسي بررسي شده است و در پايان ضمن اشاره به اين مطلب که بيشتر فلاسفه مورد نظر، نيل به انسان برتر را غايت اساسي نظام تربيتي مي دانند، که هدفي زميني و فاقد رويکردهاي معنوي به انسان و هدف زندگي اوست. از طرفي ديگر، اين هدف نمي تواند به عنوان هدف يک نظام تربيتي در نظر گرفته شود، بلکه صرفا اين هدف به طور فردي قابل دستيابي است، زيرا عملا هيچ برنامه ريز يا مربي در يک نظام تربيتي قادر به فرا رفتن از گفتمان زمانه و ارائه آنها به دانش آموزان نيست و اين وظيفه صرفا نوعي فعاليت خودجوش از سوي فرد است. در مجموع مي توان عدم توجه به اهداف معنوي زندگي انسان وجود تناقض ميان اهداف و لوازم تربيتي وجود ابهام و نسبي گرايي در بيان اهداف تربيتي و عدم پذيرش ديگري به عنوان هدايتگر جريان تربيت را به عنوان مهم ترين انتقادهاي وارده بر ديدگاه هاي فلاسفه پست مدرن درباره اهداف تعليم و تربيت برشمرد.

 نسخه قابل چاپ

غايتمندي آفرينش يکي از مسائلي است که همواره معرکه تضارب آرا و نظريات گوناگون بوده است و در اين ميان همواره از اشاعره و عدليه به عنوان دو گروه رقيب ياد شده است. اشاعره - به عنوان کساني که منکر مطلق غرض و غايت در مطلق افعال و از جمله افعال الهي تلقي شده اند - همواره از سوي متکلمان اماميه و معتزله - به عنوان قائلان به وجود غرض و غايت در مطلق افعال و از جمله افعال الهي - و نيز حکماي اسلامي، مورد انتقاد واقع شده اند. مقاله حاضر درصدد است با مراجعه به متون اصلي و تامل در ادله طرفين، نزاع چندين صد ساله را تا حدود زيادي برطرف و دو ديدگاه را که ساليان سال متقابل و متناقض مي نمود به هم نزديک کند.

 نسخه قابل چاپ

در تفکرات افلوطين خداوند چيزي «به کلي ديگر» است؛ به گونه‎اي که نه نامي مي توان بر او نهاد و نه با هيچ زباني مي توان او را توصيف کرد. عبدالاعلي سبزواري نيز به عنوان انديشمندي ازعالم اسلام، به ويژه در ميان عالمان شيعي مذهب معاصر، با تبحر چندوجهي در علوم ديني از قبيل فقه، اصول، فلسفه، عرفان و تفسير قرآن، در باب «احد» به تاسي از پيشوايان ديني خويش انديشه هايي دارد. در اين مقاله، به بررسي تطبيقي پيرامون الهيات سلبي از نظر افلوطين و عبدالاعلي مي پردازيم. در واقع نظرات اين دو عالم را در تشخيص مرز ميان الهيات سلبي و ايجابي جستجو مي کنيم که بدانيم تا کجا عقل آدمي اجازه دارد حکمي ايجابي در مورد ذات و صفات حق صادر کند و مرز سکوت در اين زمينه کجاست.

 نسخه قابل چاپ

مساله اراده آزاد همان گونه که تحت تاثيرات علم است، از دين نيز متاثر است. دو نظريه ديني «پيش آگاهي خطاناپذير الهي» و «مشيت الهي» در معرض خطر تقديرانگاري هستند. اگر خداوند هر چيزي که در آينده رخ خواهد داد، از جمله اعمال انسان، را مي داند و همه چيز تحت کنترل اراده الهي است، پس چگونه ما به عنوان موجودات انساني قادر خواهيم بود غير از اعمال کنوني خود عمل کنيم؟ آزادي مستلزم اين است که بتوانيم به گونه ديگر عمل کنيم، اگر نتوانيم، پس آزاد نيستيم. در تاريخ فلسفه غرب، اين مساله به طور گسترده اي مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. برخي از فيلسوفان به انکار علم پيشين الهي پرداخته اند، برخي اراده آزاد را يک توهم دانسته اند و برخي نيز حکم به همسازي ميان اين دو کرده اند. در اين مقاله، تقديرانگاري و پاسخ هاي انديشمندان غربي براي حل آن بررسي قرار مي شود.

 نسخه قابل چاپ

وحدت شخصيه وجود از مهم ترين مباحث عرفان نظري است؛ بدين بيان که يک وجود بيش نيست و کثرات عالم، تجليات اويند، زيرا عدم تناهي اش، جايي براي غير نمي گذارد. بر اين اساس، سخن عارفان در مورد چينش مراتب هستي که پس از ذات، تجليات علمي و خلقي را دربرمي گيرد، منافاتي با وحدت وجود نداشته بلکه کثرات را شئون حق قلمداد مي کنند. ارتباط حق تعالي با اين تجليات و کثرات، از دو راه است، الف. سلسله ترتيب؛ ب. وجه خاص. مراد از سلسله ترتيب، وسايط فيض الهي است و وجه خاص که اولين بار محيي الدين بر آن تصريح نموده، ارتباط بي واسطه با حق است. اساس تحليل عارفان از اين رابطه، وحدت وجود و خاصيت اطلاقش است که به تبع اين اطلاق، در تمامي کثرات که مظاهر مقيد او هستند، حضور وجودي دارد. بر اساس وجه خاص، حق تعالي با هر شي البته به ميزان حصه وجودي اش مرتبط است؛ با اين حال، از جهت اکثر افراد به دليل غلبه احکام امکاني، اين باب، مورد غفلت است که با تلاش در جهت افزايش احکام وحدت، آن را مي يابند. با وجه خاص، حق از خود انسان به او نزديک تر بوده و به جهت غلبه احکام وجوبي، انتساب وجود به حق، از انتسابش به انسان، اوکد است. وجه خاص با عين ثابت اشيا که سهم شي را از حصه وجودي حقاني معين مي کند، پيوند داشته و در حقيقت، ارتباط هر شي با حق، از جهت عين ثابت اوست. پژوهش حاضر، درصدد بررسي چگونگي رابطه انسان با حق بر اساس مباني هستي شناختي عرفاني است و سعي شده با نگاهي نسبتا جامع، احکام آن بررسي شود.

 نسخه قابل چاپ

موضوع «فنا» از مباحث مهم عرفان اسلامي است، به همين دليل در متون عرفاني، بسياري از عارفان از زواياي مختلف درباره آن بحث و بررسي کرده اند.
اين موضوع، در آثار بسياري از شاعران عارف بازتاب يافته است که از جمله مي توان به عطار اشاره کرد. فنا در همه آثار عطار از جمله الهي نامه، اسرار نامه، مصيبت نامه، ديوان و منطق الطير، بخش هايي را به خود اختصاص داده است. در ميان اين آثار، منطق الطير از لحاظ توجه به اين موضوع نمود ويژه اي دارد.
در اين مقاله، به بررسي بازتاب فنا در منطق الطير پرداخته شده و داستان ها و حکايت هايي ذکر شده که عطار، در آنها به طريق مختلف موضوع «فنا» را بيان کرده است.

 نسخه قابل چاپ

تمدن غرب بر تحولات فکري و معرفتي سکولاريسم، اومانيسم، ليبراليسم و استفاده از روش هاي علمي براي کسب شناخت بنيان نهاده شده و با ايجاد نهادها و ساختارهاي اجتماعي متناسب تداوم يافته و به رغم تمامي کاستي ها و چالش هاي خود امروز تمدن مسلط جهاني است. غرب توانسته بر مبناي جهان بيني خود و تعريفي که از «انسان کامل» مبتني بر اين جهان بيني دارد، يک نظام اجتماعي متناسب و کارامد، که نتيجه نظم اجتماعي حاصل از آن تناسب است، بنا نمايد. از همين رو برخي جوامع با مفروضات هستي شناختي متفاوت، به ويژه از طريق آموزش هاي علمي ارائه شده در دانشگاه ها خواسته يا ناخواسته همان مسير را مي روند، ليکن هنوز با مشکل توسعه نيافتگي حداقل با شاخص هاي مرسوم و متداول آن مواجه و حتي دچار بي نظمي اجتماعي نيز مي شوند که يکي از علل مهم آن عدم تناسب ساختارهاي اجتماعي با مباني فکري و فلسفي اين جوامع است. اين مقاله بي آنکه قصد نقد مباني انديشه تمدن غرب را داشته باشد به بررسي ميزان اعتقاد دانشجويان به عقايد ليبراليسم در مقابل اعتقادات اسلامي و برخي علل و پيامدهاي آن پرداخته است. نتايج به دست آمده از بررسي نظرات 1470 نفر از دانشجويان دانشگاه هاي مطرح در تهران، حاکي از آن است که 5.9 درصد پاسخگويان خيلي خيلي زياد، 15.5 درصد خيلي زياد، 25.4 درصد زياد، 22.1 درصد کم، 20.9 درصد خيلي کم و 10.2 درصد خيلي خيلي کم به ليبراليسم اعتقاد داشته اند. ميزان اعتقاد آنها به ليبراليسم به طور متوسط 3.32 از 6 با انحراف معيار 1.48 است که بين کم تا زياد مي باشد. نتايج نشان مي دهد هرچه اعتقاد به ليبراليسم بيشتر شده است رعايت اخلاق کاري، احساس مسووليت در کار، هويت ملي، مشروعيت نظام سياسي، احساس مسووليت در برابر انقلاب، تعهد اجتماعي، اعتماد اجتماعي و ترجيح هويت اسلامي بر هويت ملي کمتر و فردگرايي، فايده گرايي و ترجيح هويت قومي بر هويت ملي بيشتر شده اند. همچنين هرچه اعتقاد به ليبراليسم بيشتر شده از موفقيت علمي، کارامدي علمي، جامعه پذيري براي ساير نقش هاي اجتماعي، خلاقيت، توسعه يافتگي انساني و در نهايت شاخص توسعه علمي دانشجويان کاسته شده است. تمامي نتايج به دست آمده از نمونه از نظر آماري معني دار هستند و قابليت تعميم به جمعيت تحقيق را دارند.

 نسخه قابل چاپ

جاودانگي مبحثي است که پيشينه اي به اندازه تاريخ زندگي بشر دارد. عطار از جمله کساني است که در آثار خود درباره اين انديشه بنيادي زندگي بشر اظهار نظر کرده است. او جلوه هاي چندي براي جاودانگي قائل است. از جمله: ماندن در يادها و خاطره ها، توالد نسل و ...، ولي مهم ترين نمود جاودانگي را فاني شدن در خدا و باقي شدن به او مي داند. عطار مانند بيشتر عارفان اسلامي، انسان را داراي دو بعد روح و جسم مي داند و معتقد است که آن چيزي که ارزش دارد روح است نه جسم. پس بايد روح و جان را در اين عالم تصفيه کرد؛ ولي با اين اوصاف به نظر مي رسد که در برخي از آثار خود (همان طور که در متن هم آمده است) معتقد به معاد جسماني و روحاني هر دوست. همچنين طبق اعتقاد ديني خود به جهان بعد از اين جهان و برپا شدن محکمه عدل الهي در آن جهان معتقد است که آن را در قالب مباحثي مانند: بهشت، جهنم، برزخ، پل صراط و ... عنوان مي کند. عطار همچنين تناسخ را منکر است و مي گويد هر انساني که به اين عالم آمد يک بار بيشتر فرصت زيست و زندگي ندارد و ديگر به هيچ عنوان و تحت هيچ قالبي به اين جهان برنمي گردد.

 نسخه قابل چاپ

عالم عين از منظر افلاطون به دو دسته تقسيم مي شود:?. عالم مثل، ?. عالم محسوسات. ارائه نظريه مثل از سوي افلاطون مبتني بر همين مبنا بوده است. به طور قطع مي توان گفت افلاطون با ارائه اين نظريه درصدد بود که به گمان خود بتواند پيدايي عالم محسوسات را با نظر به ناپايداري آن و قابل شناخت نبودن يقيني آن توجيه کند.
نقادي هاي ارائه شده عليه نظريه مثل عمدتا از سوي فلاسفه مشاست. ارسطو شاگرد و هم عصر افلاطون در مواجهه با اين نظريه معتقد است: «قائل شدن به اين نظريه نتايج غيرمنطقي در پي خواهد داشت.»
ابن سينا نيز با ارائه ارزيابي منفي از اين نظريه، «آن را محصول دوره خامي انديشه يوناني دانسته است و براي آن پشتوانه اي برهاني قائل نيست». نگارنده درصدد است که با توجه به جايگاه نظريه مثل در انديشه افلاطون، ضمن تقرير و ترسيم ناکارآمدي آن نزد ارسطو و ابن سينا در تبيين نظام پيدايي عالم، با گريز به براهين مويد ديدگاه مثل، نشان دهد که نقدهاي ارسطو و به ويژه ابن سينا تا چه اندازه موجه اند.

 نسخه قابل چاپ

جلال الدين محمدبن اسعد دواني (908-830) يکي از برجسته ترين متفکران اسلامي مکتب شيراز است که پرداختن به انديشه هاي او مي تواند کمک زيادي در شناخت بيشتر اين مکتب و تاثير آن بر فلسفه اسلامي داشته باشد.
بي شک مهم ترين انديشه هاي محقق دواني را مي توان در نظريات وجودشناسي جستجو کرد. وي در اين خصوص با دو رويکرد به بحث مي پردازد: 1. اساس ديدگاه وحدت وجودي (ذوق تاله)، وجود را منحصر در ذات خداوند دانسته، آن را حقيقت وجود و وجود خاص معرفي مي کند و معتقد است ساير موجودات تنها در پرتو انتساب به آن وجود خاص موجود مي شوند. بر اين اساس اشتراک موجودات را اشتراک نسبي مي داند يعني اشتراک در وجود از جهت نسبتي که با وجود دارند. در وجود ذهني معتقد است صورت علمي غير از حقيقت است و در عليت، معلول را شان و تجلي علت مي خواند؛ 2. در خصوص موجودات خارجي (با نگاه استقلالي)، با بنا نهادن فلسفه اش بر موجودات ممکن، موجود خارجي را شي متشخص دانسته که نمي توان در آن وجود را از ماهيت متمايز کرد لذا قاعده فرعيه را در خصوص رابطه وجود و ماهيت جاري نمي داند و معتقد است مجعول بالذات ماهيت موجوده است چرا که هر چه به عنوان مجعول، لحاظ شود ماهيتي از ماهيات است.
اين مقاله درصدد است نقش وحدت وجود در انديشه هاي وجودشناسي دواني را ارزيابي کند، از اين رو به بيان مباحث مربوط به وجود و ماهيت، جعل، وجود ذهني و عليت مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ