بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

پيامبر گرامي اسلام (ص) در حديث معروف اربعين که شيعه و سني آن را به طرق متعدد روايت کرده اند، توصيه اکيدي به گردآوري، نگارش و حفظ چهل حديث نموده است. اين حديث، محور اصلي "اربعين نگاري" و مهم ترين عامل و انگيزه مسلمانان در نگارش کتابهاي اربعين بوده است. در اين کتابها چهل حديث از احاديث معصومين در موضوعات مختلف اعتقادي و اخلاقي گردآوري شده و بعضا مورد شرح و توضيح قرار مي گرفته است. اين سنت پسنديده تا آنجا ريشه دار و عميق بوده است که حتي در ادب پارسي نيز تاثير گذاشته و کتابهايي زير عنوان چهل طوطي، چهل فصل، چهل ناموس، چهل باب، چهل صباح و غيره تحت تاثير آن پديد آمده است. يکي از اين کتابها که در اوايل قرن يازدهم هجري به نگارش در آمده الاربعون حديثا نام دارد که به دست عالمي فرزانه، به نام ميرمحمد زمان سمناني معاصر شيخ بهائي تاليف شده است. اين مقاله تلاشي است در جهت معرفي اين اثر ارزشمند و مولف آن.

 نسخه قابل چاپ

واژه حنيف و جمع آن حنفاء دوازده بار در قرآن به کار رفته و در متون روايي و تاريخي معاني متعددي از آن استفاده شده است. نگارنده در اين نوشتار قبل از هر چيز به ريشه شناسي آن پرداخته و پس از استخراج معاني لغوي و سير تحول آن در زبان عربي بيان مي کند که با توجه به قرآن و سنت نبوي و اسناد و مدارک موجود، واژه حنيف در صدر اسلام در آغاز کاربرد مجازي داشته و به مرور، به صورت اصطلاحي و در معناي "مسلمان" به کار رفته است.

 نسخه قابل چاپ

از مسائل مهم در حوزه "فقه الحديث" توجه به رابطه اجمال و تبيين در روايات است. اصل نخست در مورد روايات، واضح و غير مجمل بودن آنهاست، اما به دلايلي بسياري از روايات از نوعي اجمال برخوردار شده که در مقام دسته بندي مي توان از دو نوع اجمال به صورت ذاتي و عرضي سخن به ميان آورد. هر کدام از موارد ياد شده، تقسيمات فرعي ديگري دارد که در اين مقاله ضمن پرداختن به آنها، مهمترين طرق تبيين مجملات نيز گزارش مي شود.

 نسخه قابل چاپ

بيش از پنجاه سال از کشف متون نجع حمادي مصر مي گذرد. اين متون به جماعتي از گنوسيان مسيحي تعلق داشت که از بدنه اصلي مسيحيت بريده بودند. متون مذکور از جهات متعددي در مطالعات دين شناختي و حتي اسلام شناختي داراي اهميت فراوانند. يکي از جهات اهميت آنها در مطالعات اسلامي اين است که چند انجيل بسيار کهن در ميان اين متون وجود دارند که حتي متقدمتر از اناجيل رسمي مسيحيانند. از طرفي، از قرآن مي توان چنين برداشت کرد که انجيل اصيل و حقيقي کتابي غير از اناجيل مورد قبول مسيحيت است. در اناجيل نجع حمادي، هم به تفاوت هاي عقيدتي با مسيحيت رايج بر مي خوريم و هم در آنها مواردي را مي توان نشان داد که با تعاليم قرآن همانندي هايي دارند اما در عهد عتيق و جديد نمي توان از آنها سراغ گرفت. با اين همه، نمي توان ادعا کرد که انجيلي که مطمح نظر قرآن يا سنت اسلامي قرار دارد قطعا و عينا، يکي از اناجيل موجود در متون نجع حمادي است. از ميان انجيلهاي نجع حمادي، انجيل توماس احتمالا کهن تر از انجيل هاي رسمي مسيحيت است.

 نسخه قابل چاپ

اهميت و ضرورت شناخت تاريخ جوامع يکتاپرستي که در شش سده نخست ميلادي در شبه جزيره عربستان حضور داشته اند و نقشي که اين شناخت در شاخه هاي مختلف مطالعات اسلامي دارد بي نياز از توضيح است. همچنين، آگاهي از اصول اعتقادي و آموزه هاي ديني جوامع يهودي و مسيحي مي تواند راهگشاي پژوهشگران در فهم عميق تر گزارش هاي قرآني و نيز مطالعات قرآني و جريانهاي فکري اخير مرتبط با اين حوزه در خارج از جهان اسلام باشد. نگارنده در اين نوشتار بر آن است تا تصويري کلي از سابقه حضور مسيحيان در شبه جزيره عربستان، پراکندگي آنها و مراکز اصلي و مهم ايشان ارائه دهد. در اين ميان، نظر به حضور گسترده تر نسطوريان و فعاليتهاي فرهنگي و تبشيري آنان، به بيان تاريخچه مختصري از پيشينه کليساي نسطوري، مرکز عمده فرهنگي و کليساي آنان در حيره پرداخته مي شود. درک مباني اعتقادات يکتاپرستانه مسيحيان بدون آگاهي از آموزه هاي اساسي مسيحيت، تثليث و تجسد و مسيح شناسي، امکان پذير نيست. به ويژه آنکه به سبب مباحث مسيح شناختي بود که مسيحيت سرياني کلا از بدنه اصلي کليسا جدا شد. گزارش اجمالي اين مباحث از منظر تاريخ کليسا مي تواند در مطالعات مقايسه اي کاربرد يابد.

 نسخه قابل چاپ

هر كدام از نظام‌هاي حقوقي، مسئوليت پزشك را از بعدي بررسي كرده و به راهي رفته‌اند؛ برخي آن را از بعد قراردادي بررسي مي‌كنند و برخي ديگر، مسئوليت پزشك را قهري و تعهد پزشك به درمان را ناشي از حكم قانون و اخلاق مي‌دانند.
با اين همه بايد ديد كه در حقوق اسلامي، مسئوليت پزشك از كدام بعد قابل دسترسي است؛ آيا مسئوليت پزشك قراردادي است يا اين كه پزشك به حكم شرع موظف است بيمار را درمان كند و چنانچه در اثر درمان، خسارتي به بار آيد به حكم شرع بايد آن را جبران سازد و آيا اساساً فقيهان به طرح و ارائه اين گونه مباحث پرداخته‌اند و يا مي‌توان چنين مباحثي را با ديدگاه‌هاي آنان منطبق ساخت؟
گرچه بررسي مسئوليت و به ويژه مسئوليت پزشك از بعد قراردادي يا قهري در نظام حقوقي اسلام پيشينه‌اي ندارد، مي‌توان با استفاده از آراء پراكنده صاحبنظران اين رشته به نوعي، نظام حقوقي اسلام را با نظامهاي حقوقي مدرن در اين موضوع هماهنگ ساخت.

 نسخه قابل چاپ

عرف يكي از مقوله‌هايي است كه براي انطباف پاره‌اي از احكام فقهي با مقتضيات زمان و مكان سخت به كار مي‌آيد.در مقالة حاضر، پس از ارائه تعاريف لغوي و اصطلاحي عرف از اركان و عنصر معنوي عرف سخن رفته است.سپس، مفهوم عرف از ديدگاه فقها مورد بررسي قرار گرفته است.در تفاسير قرآن هم به تناسب بحث از آيات مرتبط با عرف، به مفهوم عرف از ديدگاه مفسران شيعه و سني توجه شده است.در بخش ديگر هم به ارتباط ميان عرف و شيوة عقلا عنايت شده و از حجيت عرف در فقه اهل سنت و امكان مقبوليت آن در فقه شيعه سخن رفته است.

 نسخه قابل چاپ

اكراه در لغت و در اصلاح وادار كردن كسي بر كاري، از روي اجبار است.با وجود هفت شرط، اكراه محقق مي‌شود.در اكراه بر محرمات، ملاك، عجز از تلخص از تهديد مكره و دفع ضرر است و مجرد ادعاي اكراه از مجرم پذيرفته مي‌شود ولي در معاملات فقط با عدم رضايت، اكراه صادق است و ملاك در رفع حكم وضعي نيز عدم رعايت است و صرف ادعاي اكراه پذيرفته نيست.اكراه به دو قسم تقسيم مي‌شود: اكراه به حق و اكراه به ناحق.اكراه به حق جايز است و اكراه به ناحق حرام است.حكم تكليفي مكره اين است كه انجام حرام و ترك واجب به استثناي قتل نفس بر او جايز است و حكم وضعي آن اين است كه قصاص، حد، ضمان و ... از مكره برداشته مي‌شود.مدرك قاعده آيه 106 از سورة نحل، آيات مدرك قاعده اضطرار، سنت، اجماع و عقل.

 نسخه قابل چاپ

اكراه در لغت و در اصلاح وادار كردن كسي بر كاري، از روي اجبار است.با وجود هفت شرط، اكراه محقق مي‌شود.در اكراه بر محرمات، ملاك، عجز از تلخص از تهديد مكره و دفع ضرر است و مجرد ادعاي اكراه از مجرم پذيرفته مي‌شود ولي در معاملات فقط با عدم رضايت، اكراه صادق است و ملاك در رفع حكم وضعي نيز عدم رعايت است و صرف ادعاي اكراه پذيرفته نيست.اكراه به دو قسم تقسيم مي‌شود: اكراه به حق و اكراه به ناحق.اكراه به حق جايز است و اكراه به ناحق حرام است.حكم تكليفي مكره اين است كه انجام حرام و ترك واجب به استثناي قتل نفس بر او جايز است و حكم وضعي آن اين است كه قصاص، حد، ضمان و ... از مكره برداشته مي‌شود.مدرك قاعده آيه 106 از سورة نحل، آيات مدرك قاعده اضطرار، سنت، اجماع و عقل.

 نسخه قابل چاپ

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، جريان اسلام‌گرايان و فقهاء شيعه ضرورتاً مي‌بايست موضع‌گيري در خصوص مسائل مختلف بپردازد و به صورت شفاف و موردي ديدگاههاي فقهي را براي طراحي سياستها و برنامه‌ها و اداره كشور مطرح سازند و در اين راستا مي‌بايست در موضع‌گيريهاي خود از يك سو، به مباني فقهي خود وفادار بمانند و از سوي ديگر پيشرفت و توسعه كشور را تعقيب كنند و در واقع الگوي بدليلي از نوسازي كه بتواند دستاوردهاي عقلاني جهان مدرن را در جامعه‌اي اسلامي تحقيق بخشد ارائه نمايند.در نتيجه، آنان در سالهاي بعد از انقلاب با سئوالات و چالشهاي جدي ذهني و عيني در حوزه‌هاي مختلف مواجه شدند كه مجموعة اين عوامل ذهني و عوامل تأثيرات مهمي در فقه سياسي شيعه برجاي گذارد.در اين مقاله تلاش گرديده است تا به اين سئوالات پاسخ داده مي‌شود كه: به قدرت رسيدن اسلام شيعي در ايران چه تأثيري بر فقه سياسي شيعه برجاي گذارده است؟و اين تأثيرگذاري در چه حوزه‌هايي اتفاق افتاده است؟كه در پاسخ به اين سئوالات با روشي تاريخي تحليلي، ضمن اشاره به ابعاد تعامل فقهاء شيعي در عرصه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي و اقتصادي بعد از انقلاب و بررسي چالشهاي فقهي مهم فراروي آنها در حوزه‌هاي مختلف، تأثير و پيامدهاي اين چالشها بر فقه سياسي شيعه مورد بحث قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

موضوع حق التأليف و حق ابتكار از پديده‌هاي نوظهور مي‌باشد كه در محافل حقوقي جهان اخيراً مطرح شده است و دولتها هم در تنظيم مقررات پايدار براي تعيين روابط ميان توليدكنندگان و مصرف كنندگان آفريده‌هاي فكري و كالاهاي فرهنگي با چالشهايي روبرويند.
خوشبختانه از همان آغاز با ارائه راهكارهاي اجرائي منطقي و عادلانه، اين مشكل را حل كرده است.در اين نوشتار با نگاهي به پيشينه و سير تاريخي حق تأليف در كشورهاي غربي و ايران و فرهنگ اسلامي، ضمن تبيين و سير تاريخي حق تأليف در كشورهاي غربي و ايران و فرهنگ اسلامي، ضمن تبيين شرائط علمي بررسي فقهي مسائل روز، كوشش شده تا ديدگاه مثبت و منفي حقوقدانان و فقيهان مسلمان، اعم از شيعه و سني دربارة موضوع حق تأليف مطرح گردد.
نگارنده پس از نقل و نقد آراء و ادله موافقان و مخالفان، سرانجام با نظر به فتاوي فقيهان و آراء صاحبنظران معاصر به ويژه امام خميني(ره) به اين نتيجه دست يافت كه حق تأليف متعارف از اعيان خارجي و مادي نسيت، و نيز حق اختصاص مال و ملك بودن آن از ديدگاه اكثريت فقيهان مشكوك مي‌باشد و جواز خريد و فروش آن به ناشران در قالب بيع شرعي مشكل و محل تأمل است؛ ولي واگذاري و انتقال حقوق مادي و معنوي كالاهاي فرهنگي نظير: كتاب، نوار، لوح فشرده(CD) و نرم‌افزارهاي كامپيوتري در قالب مصالحة شرعي و توافقي بلامانع است .
به تصريح برخي فقيهان معاصر از جمله امام خميني(ره) راه‌حل اين مشكل را بايد در شرط ضمن عقد لازم قراردادن حق انحصار طبع و نشر براي ناشر و مؤلف، در هنگام واگذاري اين گونه كالاهاي فرهنگي جستجو نمود.

 نسخه قابل چاپ

فقه و حقوق دو دانش همگن و هر دو از دانش‌هاي رفتاري و دستوريند و در بسياري از نقاط مانند بخش‌هايي از اهداف، مسايل، متدولوژي، منابع و ... تقارب و تجانس دارند.
با اين همه، تمايزهاي آن دو نيز كم نسيت.فقه، ساحتي آسماني و حقوق، آستاني زميني دارد.فقه، نيكبختي عاجل وآجل را طلب مي‌كند و حقوق به كاميابي عاجل بسنده مي‌كند.فقه، بر متون ونصوص ديني تكيه مي‌كند و حجيت را در استناد به خداوند ويژه مي‌سازد و حقوق برقانون و عرف پاي مي‌فشرد .
در گذشته، اين دو يار قديمي، داد و ستد بسيار داشته‌اند كه در تكامل و بالندگي‌شان اثر آفرين بوده است.اما امروزه كه ساية حقوق و شاخه‌هاي انبوه آن در جاي جاي زندگي ما گسترانيده شده و فقه اسلامي را به چالش جدي كشيده چه بايد كرد؟آيا بايد فقه در مواجعة با حقوق به محاق رود؟ يا حقوق وضعي در هماوردي با فقه رنگ بازده؟ يا مي‌توان فقه اسلامي را- لااقل در بخش هاي مهمي از آن- نظام‌مند ساخت؟ نوشتة حاضر مبادي و پيش انگاره‌هاي اين مبحث را بررسي مي‌كند تا مجال براي پژوهش‌هاي پسين فراهم آيد.

 نسخه قابل چاپ

تعيين جهت قبله از ابتداي ظهور اسلام، در بين مسلمانان از اهميت خاصي برخوردار بوده است.در اين مقاله ضمن بررسي اجمالي كوششهاي گذشتگان، روش جديد و نسبتاً دقيقي ارائه شده است، كه ابزار آن يعني خورشيد به راحتي در دسترس همگان است.با داشتن يك جدول، به راحتي مي‌توان دانست كه در هر روز از سال در هر محل معين، خورشيد در چه ساعتي از روز دقيقاً در راستاي قبله قرار مي گيرد، به طوري كه امتداد ساية يك شاخص، راستاي قبله را نشان مي‌دهد.بدين منظور يك برنامه كامپيوتري تهيه شده است كه ورودي آن تنها، طول و عرض جغرافيايي و تاريخ (سال و ماه و روز) و خروجيش ساعت انطباق خورشيد با راستاي قبله است.اين برنامه در سه مرحله كار مي‌كند: 1- تعيين دقيق جهت قبله با در نظر گرفتن طول و عرض جغرافيايي محل؛ 2- تعيين دقيق بعد و ميل خورشيد در روز مورد نظر؛ 3- به دست آوردن ساعت انطباق سمت خورشيد با جهت قبله. در اين مقاله بيشتر به جنبة آموزشي مسأله تأكيد شده است و لذا برخي مفاهيم با تفضيل مطرح مي‌گردد.

 نسخه قابل چاپ

صحت اعمال حقوقي معلّق، مورد اختلاف نظر فقيهان و حقوقدانان است.ليكن با بيان ادله طرفداران بطلان و صحت تعليق و ملاحظه مصاديق قانوني اعمال حقوقي باطل و صحيح، در مي‌يابيم كه اصل، در عقود و ايقاعات و تعهدات معلّق، بر صحّت است و استثنائاً در موارد خاص، عمل حقوقي معلّق، باطل است و قانون و منطق عرف نيز برآن صحّه مي‌نهد. در اين مقاله، جهت احتراز از اطاله بحث، متعرّض آثار اعمال حقوقي معلّق (از نقل و كشف) نمي‌شويم.

 نسخه قابل چاپ

اضطرار، احتياج و ناگزير بودن از چيزي است. قاعده اضطرار، وظيفه عملي مضطر را تبيين مي‌كند و در فقه از طهارت تا ديات كادبرد دارد، ولي فقها عمده بحث را در كتاب اطعمه و اشربه آورده و از آن سه تفسير ارائه داده‌‌اند: الف) ترس از تلف جان خود ب) ترس، اعم از ترس جان، عضو و ... ج) ترسي كه فقط جنبه فردي ندارد، بلكه به خاطر ديگران است.ريشه‌هاي اضطرار، اكراه، تقيّه، ضرر و ضرورت است در مقاله حاضر، موضوع بحث اضطراري است كه منشأ آن ضرورت است. قرآن صريحاً تكليف را مضطر برداشته است، به شرط آن كه ستمگر، متجاوز و متمايل به گناه نباشد. در روايتهاي كبري كلي‌اي آمده است كه " هيچ حرامي نيست مگر آن كه خدواند آن را در حال اضطرار حلال كرده است" . عقلاً ترك واجب و انجام حرام، بر اساس باب تزاحم، جايز است. اجراي قاعده اضطرار شرايطي دارد: الف) امتناني بودن ب) رافعيت به اندازه رفع ضرورت ج) غيراختياري بودن د) رعايت تدريج و ترتيب در انجام محرمات. بعضي مدلول قاعده را رخصت و بعضي عزيمت مي‌دانند.

 نسخه قابل چاپ