بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

خاندان زنگي فريومدي كه به تصريح تاريخ نگار دربار اولجايتو ، ابوالقاسم كاشاني به پنج پشت وزيرزاده بودند، تقريبا در سرتاسر دوره فرمانروايي مغولان، چه پيش از روي آوردن هلاكوخان به ايران (سال 654) و چه پس از آن، دست در كار وزارت و استيفا و صاحب قدرت و اقتدار بسيار مي بوده اند. اينان در كنار خدمت به دستگاه نوپاي ايلخاني در دانش پروري و شاعر نوازي نيز دستي توانا و گشاده داشته اند. بررسي زندگي مشاهير اين خاندان كه بر عهده اين مقاله است، تا اندازه اي اين پاره ازتاريخ ايران يعني عصر ايلخاني ، و نيز نمايي ازچهره فرهنگي خراسان آن روزگار را كه مي بايد آنجا را پايتخت غيررسمي ايلخانان مغول به شمار آورد، تاحدي تبيين مي كند

 نسخه قابل چاپ

شهادت (بينه) يكي از راههاي اثبات دعاوي و جرائم است و شاهد يكي از اركان مهم آن مي‌باشد. نظر به تأثير شهادت دعاوي، جرائم و صدور احكامي دائر بر رد مال، بقاي زوجيت، انحلال آن، قتل، تازيانه و...، لازم است كه شاهد داراي شرايطي باشد. يكي از اين شرايط عدالت است. شهادت غير عادل (فاسق) پذيرفته نيست. اين جستار تعاريف مختلف عدالت را مورد نقض و ابرام قرار مي‌دهد و عدالت را صرفاً در حالت دروني (نه ملكه كه بر خلاف نظر مشهور است) دانسته كه منجر به اجتناب از كبائر و عدم اصرار بر صغائر مي‌شود و قيد مروت را نيز در تعريف عدالت قبول ندارد (بر خلاف نظر مشهور). هر چند اين بحث در مورد عدالت شاهد است، از آنجا كه در برخي موارد ديگر (مانند امام جماعت، قاضي،...) صفت عدالت لازم است، مباحث طرح شده راهگشاي نظري و عملي در ْآن موارد نيز خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

تثليث از آموزه‌هاي اصلي در الهيات مسيحي است كه در متن مقدس قرآن صراحتاً مردود و اعتقاد به الوهيت عيسي (ع) كفر تلقي شده است. از طرف ديگر در بين عارفان مسلمان، ابن عربي و عبدالكريم جيلي در آٍثار خود از نوعي تثليث ياد كرده‌اند. در اين جستار ضمن بررسي ديدگاه هر يك از اين دو عارف در مورد الوهيت عيسي (ع)، مصاديق تثليث از آثار آنان نقل شده و در خاتمه، ميزان تفاوت اين تثليث با تثليث مصوَّب و معهود در ميسحيت (شوراي نيقيه) مورد بررسي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از موضوعات قابل بررسي شرط ضمان اين است زيرا در عرف جامعه در بسياري از معاملات اماني، شرط ضمان امين مي‌شود. بنابراين، ضروري است كه وضعيت چنين شرطي از لحاظ فقهي روشن گردد. نظريات فقهي در اين مورد را مي‌توان در سه گروه خلاصه كرد: نخست نظريه بطلان شرط و عقد به استناد اينكه شرط خلاف مقتضاي ذات عقد است؛ دوم نظريه بطلان شرط، به اين دليل كه شرط ضمان امين، شرطي مخالف با كتاب و سنت است؛ سوم نظريه صحت شرط، زيرا دليلي بر بطلان چنين شرطي وجود ندارد و آنچه در مورد بطلان شرط يا عقد به سبب شرط گفته شده است، قابل استناد نيست.

 نسخه قابل چاپ

بي‌ترديد تحقق هر عقد و قرارداد، هم موجد تعهدات و تكاليفي بر طرفين آن است و هم حقوق و اختياراتي به آنها مي‌دهد. حق حبس از جمله حقوقي است كه غالباً در معاملات معوض به وجود مي‌آيد. شايد در بادي امر توهم گردد كه اين تعبير يك اصطلاح حقوقي صرف باشاد كه در مكاتب مختلف حقوقي به كار مي‌رود، حال آنكه از ديرباز در ميان فقيهان مطرح شده و به تفصيل مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
در اين نوشتار علاوه بر اينكه مسائل عمده مربوط به حق حبس كه به طور پراكنده در متون فقهي وجود دارد، از لابلاي آثار مكتوب فقيهان استخراج و مدون شده است، پندارهاي نادرستي چون تعميم موضوع آن به هر نوع امتناع، انحصار آن در عقد بيع و حتي لزوم دو طرفه بودن آن، مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. پژوهش صورت گرفته در اين جستار مي‌تواند ابهام و اجمال موجود در تنها ماده قانوني در موضوع حق حبس را برطرف سازد و زمينه اصلاح قانون و احياناً افزودن موادي بر آن، به منظور رفع نارسايي موجود فراهم آورد.

 نسخه قابل چاپ

گرچه توبه از بنيادهاي حقوق كيفري اسلام است كه براي اصلاح مجرم و خطاكار در نظر گرفته شده است و حتي در پاره‌اي موارد، باعث سقوط (عفو) مجازات مي‌شود، كمتر مي‌بينيم كه در محاكم قضايي و در نزد قضات از آن براي سقوط مجازات مجرمان استفاده شود. در اين مقاله ضمن بررسي مساله توبه و بيان دلايل فقهي در اين باره، به چگونگي و اهميت استفاده از آن در سقوط مجازات مجرمان پرداخته‌ايم و چنين نتيجه گرفته‌ايم كه اگر به توبه متهم و مجرم توجه خاصي بشود (البته با توجه به آيات و رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد)، شاهد آن خواهيم بود كه هم بسياري از مجرمان از اين امتياز بهره‌مند مي‌شوند و هم جامعه شاهد كاهش تعداد زندانيان و اجراي مجازات در مورد خطاكاران و اصلاح آنان خواهد بود و به اين نتيجه رسيده‌ايم كه بهانه‌هاي موجود درباره توبه بايد برداشته شود و به صرف اظهار لفظي، توبه پذيرفته گردد چون در مورد توبه چيزي جز بقاي آن شرط نيست. در ضمن، در صورت حصول توبه و سقوط مجازات، حذف سوء سابقه از سجل كيفري مجرم توبه‌كننده و تأسيس نهادي تحت عنوان "نهاد توبه" در دستگاه قضايي پيشنهاد شده است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از موضوعات مهم در باب حقوق بشر اسلامي، تفاوتهاي فقهي و حقوقي‌اي است كه ميان مرد و زن قرار داده شده است. ديه مرد دو برابر ديه زن است و گر چه مرد در برابر كشتن زن، قصاص شود ولي فقيهان اماميه بر اين باورند كه در صورت قصاص مرد در برابر زن. خانواده زن بايد "مازاد ديه" يعني نيمي از ديه را به خانواده مرد برگردانند. در مقابل اين نظريه، جهمور فقيهان اهل سنت و اندكي از فقه آشنايان معاصر اماميه، برگرداندن مازاد ديه را از سوي خانواده زن، لازم نمي‌دانند. در اين نوشتار، مدّعا و ادله طرفين بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

رابطه نامشروع و عمل منافي عفت غير از زنا از ديدگاه فقهي، حرام و از ديدگاه حقوقي، جرم و مجازات آن تعزير است. در فقه و حقوق تعريف جامع و مانعي از اين دو موضوع ارائه نشده است. ماهيت و تعريف جرم "روابط نامشروع" با جرم "عمل منافي عفت غير از زنا" فرق دارد و مي‌توان آن دو را اين گونه تعريف كرد كه روابط نامشروع عبارت است از هر گونه ارتباط ميان مرد و زن نامحرم با قصد لذت بردن و عمل منافي عفت غير از زنا عبارت است از هر گونه تماس جسمي و فيزيكي ميان مرد و زن نامحرم به قصد لذت بردن بدون اينكه مواقعه‌اي صورت بگيرد. قانونگذار مقدار مجازات تعزير را براي آن دو مشخص نكرده است و با توجه به تفاوت ماهيت دو موضوع ميزان شلاق بايد متفاوت باشد. در اين مقاله موضوع "روابط نامشروع" و "عمل منافي عفت غير از زنا" از دو ديدگاه فقهي و حقوقي مورد نقد و بررسي قرار مي‌گيرد.

 نسخه قابل چاپ

بنابر يک باور باستاني مشترک ميان اقوام گوناگون، زمين مسکون از هفت پاره تشکيل شده که نمود آن در فرهنگ اسلامي، انديشه "هفت اقليم" بوده است. در حالي که مي دانيم شاخصترين الگوها از هفت پاره زمين سه الگوي ايراني، هندي و يوناني بوده است، بايد اذعان داشت که دست کم در حد واژه، واژه اقليم نه يک ريشه ايراني يا هندي، بلکه ريشه اي يوناني دارد. فارغ از واژه، در اصل، انديشه هفت اقليم اسلامي از جهاتي با الگوي يوناني و از جهاتي با الگوي ايراني خويشاوندي دارد.
فارغ از انديشه هفت اقليم يوناني که پس از نهضت ترجمه جاي خود را در منابع اسلامي گشود، بايد گفت در قرون نخستين اسلامي هفت کشور ايراني نيز در ميان مسلمانان کاملا شناخته بوده است. دقيقا دانسته نيست تصور هفت اقليم چه موقع و چگونه وارد جهان اسلام گرديده، و سرگذشت آن تا نيمه دوم سده 3 ق که به صورت يک اصطلاح جغرافيايي نه چندان دقيق در آثار آن دوره به کار رفته، در هاله اي از ابهام قرار دارد. در دو سده نخست هجري، مي دانيم که کلمه اقليم چه در ترکيب هفت اقليم و چه به تنهايي در آثار عربي رواجي نداشته است.
در شرايط ياد شده، آنچه در پژوهش پيشينه اين مفهوم در فرهنگ اسلامي حائز اهميت است، کاربرد آن در چند حديث شيعي و بيشتر از اميرالمؤمنين (ع) است. با مفروض گرفتن صحت استناد اين احاديث مي توان نتيجه گرفت که تصور هفت اقليم پيش از سال 40 ق نيز بين مسلمين مانوس بوده و از همينجاست که وضعيت سندي اين روايات در تاريخ انديشه هفت اقليم والا يافته است.

 نسخه قابل چاپ

علم جرح و تعديل، ترازوي راويان احاديث است که چون سنگين برآيد، مقبول مي افتند، و چون سبک برآيد، مردود مي گردند. در عرصه اين دانش، درباره ابن غضائري که از رجال شناسان بزرگ شيعه در عصر متقدم است، به سبب تاليف کتابي که در آن راويان ضعيف و مذموم را در قلمرو حديث شيعه شناسانيده است، بحث پي گير و گسترده اي در قرون متأخر در گرفته و سخنان موافق و مخالف بسياري درباره وي گفته شده است. برخي مخالفان، روش او را در نقد رجال مورد انتقاد قرار داده اند و وي را به جرح شتابزده و تضعيف بي رويه راويان متهم نموده اند. نگارنده ضمن پرداختن به اين گونه آراء، استدلال کرده است که ابن غضائري با تمرکز افکارش در يک کانون (علم رجال) ويژه (تخصص) گرا بوده و نه با شتاب که با تأملي خبره وار و پخته، با سخنان کوتاه و بسيار سنجيده به شيوه اي روشمند به نقد حال روايان پرداخته و در اين راه از روش استوار و عالمانه قدما پيروي کرده و متدلوژي نقد داشته است.

 نسخه قابل چاپ

کتاب تاريخ قرآن راميار، اولين کتاب فارسي در موضوع خود است، اين کتاب از منابع و مآخذ فراوان و نثري استوار و متين برخوردار است. اقوال ده ها مستشرق و محقق را نقد و بررسي کرده و با تأني و دقت و رعايت اصول پژوهش، به تتبع و تحقيق در موضوع تاريخ قرآن کريم پرداخته است. اين مقاله امتيازات کتاب مزبور را در ميان آثار مشابه نشان داده است.

 نسخه قابل چاپ

در مقاله حاضر، به بررسي ريشه و معناي دو واژه پر بسامد قرآني "اسم" و "الله" پرداخته شده است. نخست، صورتهاي گوناگون واژه "اسم" در برخي متون عربي مورد توجه قرار گرفته و آن گاه، مبدأ اشتقاق اين واژه بررسي شده است. در مورد واژه "الله" نيز در ابتدا به بررسي عَلَم بودن اين واژه و ارتجالي يا اشتقاقي بودن اين عَلَميت پرداخته و سپس، ريشه هاي مطرح براي واژه الله را مورد بررسي قرار داده ايم. در پايان هم درباره مفاهيم گوناگون واژه "الله" بحث شده است.

 نسخه قابل چاپ

از نظر عموم مسلمانان قرآن کريم مهمترين منبع براي شناخت احکام و معارف اسلامي به شمار مي آيد. اما در باره چگونگي فهم اين کلام الهي ميان آنان اختلاف شده و فرق و طوايف مختلف مسلمانان با نگرش و ديدگاه خاص خود به آن نظر و کوشش کرده اند تا معاني آن را دريابند. در اين ميان صوفيه با ديدگاهي متفاوت با اهل حديث و فقهاء و متکلمان اسلامي در صدد فهم و تأويل قرآن بر آمده اند و شيوه صحيح فهم قرآن را طريق باطني خوانده و ساير شيوه هاي تفسيري را کم فايده دانسته اند. از طرف ديگر اهل حديث و فقهاء اسلوب صوفيه را در فهم قرآن بدعت و ناروا خوانده اند. در مقاله حاضر به بررسي مباني صوفيه و عرفا و نيز موضع مخالفان آنها در خصوص فهم و تأويل قرآن پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

درباره احوال و آثار قرآن شناس، دين پژوه و استاد نامي دانشگاه مشهد شادروان محمود راميار اين جا و آن جا سخناني گفته و مطالبي نوشته اند؛ اما آن نوشته ها عمدتا ناقص، نامستند و گاه نادرست و مبالغه آميز است. بدين سبب نگارنده با بررسي کتابها و مقالات و مطالعه دقيق پرونده نامبرده که در بايگاني دانشگاه مشهد و دانشکده الهيات مضبوط است و نيز با تکيه بر اطلاعات شخصي خود و برخي از همکاران معاصر وي کوشيده است تا نقشي از شخصيت و روحيات و نيم قرن تکاپوي اين استاد فرهيخته را ترسيم کند. باشد که هم معاصران و هم آيندگان را سودمند افتد.

 نسخه قابل چاپ

سرزمين ماوراءالنهر از آخرين بخشهاي ايران قديم بود که در اواخر قرن اول (ه.ق) به تصرف مسلمانان در آمد و اسلام بر اساس مذهب سنت و جماعت با سرعت بسيار در آن سرزمين قبول عام يافت و مردم آن منطقه به علوم اسلامي روي آوردند. شدت علاقه آنان به علوم اسلامي به ويژه علوم قرآني و حديث جالب توجه و محل تأمل است. اين امر که ناشي از حاکميت انديشه و تقدس ديني بر تمام بخشها و زواياي زندگي آنان بود، موجب پيدايش يک حرکت عمومي در جهت مطالعه و تحقيق و حفظ و فهم و نقل و روايت علوم قرآني و حديث به عنوان دو علم مقدس شد و حاصل آن بر آمدن علماي بزرگ و پيدايش تاليفات بسيار و چند جلدي بود که شهرت و اعتبار جهاني برخي از آنان تاکنون هم باقي است. اين حرکت و پويايي که از قرن سوم هجري شروع شده بود به طور خستگي ناپذير و بي وقفه تا سال 616 ه ادامه داشت. اين مقاله بر آن است تا با بررسي منابع دست اول که بعضاً در آن منطقه و يا خارج از آنجا، تاليف شده اند و با يک نگاه تاريخي، تصويري از اين حرکت علمي و دستاوردهاي آن به منزله يک حرکت علمي و اجتماعي و ديني تمدن ساز در ماورءالنهر در سده هاي پنجم و ششم (ه.ق) ارائه نمايد.

 نسخه قابل چاپ