بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

علم تناسب لفظي آيات، يكي از زمينه هاي بررسي قرآن است كه نقش بسزايي در فهم آن دارد. اين بحث از ديرباز و با عناوين مختلف مطرح شده است و موافقان و مخالفان در باره آن به جدل پرداخته اند. تناسب را مي توان در ارتباط ميان اجزاي يك آيه، پيوند آيات با يكديگر و نيز پيوستگي سوره ها با يكديگر جستجو كرد. تناسب آيات سوره «جمعه» نمونه اي بارز از مساله مذكور است كه در اين مقاله مورد تاكيد قرار مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

انبيا جايگاه ويژه اي در تاريخ و عقايد دينهاي ابراهيمي دارند. در متون ديني يهوديت و مسيحيت مدام به انبيا اشارت مي رود. در قرآن مجيد نيز گاه به صورت كلي از انبيا بني اسرائيل سخن رفته و گاه به برخي از آنان با ذكر نامشان اشاره شده است. مقبره چهار تن از انبيا بني اسرائيل در ايران وجود دارد كه محل مقدس بحث و بررسي درباره اين چهار نبي و جايگاه دينشان و ارايه اطلاعاتي در زمينه وضع جغرافيايي و پيشينه تاريخي مزار آنان است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله مساله لزوم و عدم لزوم تقليد اعلم، كه از ديرباز در جوامع اسلامي مطرح بوده است، با استناد به ادله طرفين، مورد پژوهش و بررسي قرار گرفته است. نگارنده با عنايت به دلايل دو ديدگاه اصلي در اين مساله، به رغم ديدگاه مشهور فقهاي متاخر و معاصر، مبني بر لزوم تقليد اعلم، ادله ديدگاه لزوم تقليد اعلم را بيشتر مورد تامل و اشكال دانسته و ديدگاه عدم وجوب تقليد اعلم و جواز تقليد از مطلق فقهاي واجد شرايط را از فوت بيشتري برخوردار مي داند.

 نسخه قابل چاپ

بخش در خور توجهي از مباحث فقه اسلامي درباره روابط گوناگون مسلمانان با پيروان ديگر مذاهب است. يكي از اين روابط - كه همواره مورد مناقشه جدي فقها قرار گرفته - رابطه زناشويي است. برخي آن را به طور كلي ممنوع دانسته و برخي آن را به گونه اي محدود پذيرفته و برخي نيز آن را به طور كلي جايز شمرده اند. بي شك پرداختن به اين موضوع در زمان ما كه اصل حاكم بر جهان آزادي در روابط زناشويي بدون در نظر گرفتن مذهب است (ماده شانزدهم حقوق بشر) بيش از گذشته اهميت يافته است. نگارنده در اين مقاله، نخست به بيان آرا فقهاي مسلمانان (امامي، زيدي و اهل سنت) و سپس به بررسي موضع قانون مدني و احوال شخصيه در ايران و كشورهاي مهم اسلامي مي پردازد. آنگاه پس از شرح ادله هر دسته از فقها، آن را به گونه اي اجتهادي نقد مي كند، و پس از پيرايش ادله قائلان به جواز مطلق اين نظريه را بر مي گزيند و به گونه اي ابتكاري از آن دفاع مي نمايد. همچنين نگارنده فلسفه اين حكم را يادآور مي شود، و سپس حقوق زوجه غير مسلمان را در قياس با زوجه مسلمان بررسي مي كند، كه در جاي خود تازگي دارد.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله با نگاهي به تاريخ اسلام و جوامع اسلامي، دوره هاي تاريخي امر به معروف و نهي از منكر در سه دوره كلي دسته بندي مي شود كه در هر دوره اين فريضه اسلامي به شيوه خاص خود به اجرا در مي آيد. اما در هر دوره با مشكلات اجرايي و عملي خاص خود مواجه مي گردد و در عمل، به بن بست يا انحراف كشيده مي شود و به ناچار به تعطيلي مي انجامد. اين سه دوره عبارتند از: 1- دوره انفرادي؛ 2- دوره سازماني؛ 3- دوره تشريفاتي.
در اين تحقيق مشكلات اجرايي خاصي كه هر كدام از اين روش ها در عمل با آن روبرو گرديده يا ممكن است روبرو گردد با مثال هاي تاريخي از مناطق مختلف سرزمين هاي اسلامي مورد بررسي قرار گرفته و علت تعطيلي امر به معروف در طول تاريخ، مشكلات خاص به كار گرفته شده در روش هاي اجرايي دانسته شده است.

 نسخه قابل چاپ

مقوله مشروعيت سياسي ومنشا حدوث آن از جمله مباحثي است كه در عصر انقلاب و جمهوري اسلامي بيش از هر زمان ديگر به صورت فزاينده در معرض بحث و نقادي فقهي قرار گرفت. در حالي كه در فلسفه سياسي معاصر غرب مقولاتي همچون دمكراسي و جمهوريت بيش از هر وقت مورد عنايت واقع شده و مفاهيم مقبوليت و مشروعيت به صورت تام و تمام به يكديگر ربط يافتند. اين سوال ذهن كاوشگران را به خود مشغول كرد كه آيا در الگوي نظام سياسي برخاسته از فقه اماميه هم ربطي بين اين دو مقوله وجود داشته است يا خير؟ آيا مي توان با وجود باور به الهي بودن نظام و پذيرش نقش شارعيت خداوند در آن براي اراده و خواست انسانها هم سهم و حظي در حدوث مشروعيت قائل شد؟ و آيا شرعي بودن و مردمي بودن نظام سياسي به نحوي با هم قابل جمع مي باشد يا هر كدام مستلزم نفي قطعي ديگري است؟ در نوشتار حاضر سعي بر آن شده موضوع مشروعيت در نگاه فقه اماميه به تفكيك در دو مقطع تاريخي عصر حضور و عصر غيبت مورد بررسي فقهي قرار گيرد مهم ترين نظريات در اين باب مطرح شود و ادله و جوانب آنها مورد نقد و تحليل دقيق واقع و نكات ضعف و قوت هر كدام بازشناخته شود. آنگاه در يك تقرير عالمانه و مبتكرانه نظريه منتخب مبتني بر پذيرش ولايت شرعي اقتضايي فقيهان و شرطيت شرعي راي و خواست مردم در حدوث مشروعيت به نحول مدلل ارايه گردد و گامي به سوي يافتن راه حلي براي يكي از داغترين و پردامنه ترين مباحث مطرح شده در حوزه فقه سياسي در دوران معاصر به پيش نهاده شود.

 نسخه قابل چاپ

در زندگي آدمي حوادث طبيعي از قبيل زلزله و سيل و حوادث غيرطبيعي مانند جنگهاي گوناگون اتفاق مي افتد كه در آنها انسانها مي ميرند و تاريخ فوت آنها نامعلوم است. مانند اينكه برادر و خواهر و پدر و مادر و فرزندان در اين حوادث گرفتار مرگهاي ناگهاني مي شوند و بين آنان از نظر شرعي توارث وجود دارد يعني مي توانند از يكديگر ارث ببرند و ما نمي دانيم كدام يك از آن دو زودتر از ديگري مرده است از طرف ديگر مي دانيم كه شرط ارث بردن انساني از انسان ديگر اين است كه بايد وارث بعد از مورث خود زنده باشد )نجفي، (306.39، مثلا اگر فرزندي بخواهد از پدرش ارث ببرد بايد ثابت شود كه بعد از پدر زنده بوده است والا اگر قبل از پدر بميرد ديگر از پدرش ارث نمي برد و فرض اين است كه در اين گونه حوادث نمي دانيم دو فردي كه از يكديگر ارث مي برند، كدام متقدم و كدام متاخر از يكديگر مرده اند. فقهاي اماميه اين موضوع را در كتاب ارث، تحت عنوان «ارث غرقي و مهدوم عليهم» بيان نموده اند چنانچه در روايات و احاديث نيز همين دو عنوان آمده است كه به آن احاديث اشاره خواهيم كرد. اما حوادث منحصر به اين دو مورد نيست و مرگ در حوادث متعدد براي انسان رخ مي دهد و باعث نامعلوم شدن تقدم و تاخر مردگان مي شود كه براي فقها استنباط حكم ارث آنها مشكل مي گردد.
مقاله حاضر متكفل بحث درباره دو سوال زير است:
آيا كسانيكه در حوادث طبيعي يا غير طبيعي مرده اند و بين آنها شرعا توارث برقرار است و تقدم و تاخر مرگ آنان معلوم نيست از يكديگر ارث مي برند؟
اگر دو نفر يا چند نفري كه بين آنها توارث باشد، و با هم از دنيا بروند، ولي مرگ آنها نه از جهت غرق و هدم باشد آيا اينها هم حكم غرقي و مهدوم را دارند يا نه؟

 نسخه قابل چاپ

اجتهاد به معناي تلاش سازمان يافته و روشمند فقيهان براي دست يافتن به احكام شرعي، عمري به بلنداي اسلام دارد. اجتهاد در كل ادوار فقه شيعه و در غالب دوران هاي فقه اهل سنت، مبتني بر تلاش هاي فردي بوده است. اجتهاد فردي در عين حال كه خود ارزشمند و مفيد است، همواره در معرض آسيب هاي جدي بوده كه امروزه با گسترش و پيچيده تر شدن علوم و روابط انساني، بر ميزان افزون گشته است. يكي از راه حل هاي پيشنهادي براي كار آمدتر ساختن اجتهاد، گروهي كردن آن است. از اجتهاد گروهي، تفسيرهاي متنوعي ارايه شده است مانند اين كه گروهي از فقيهان داراي شرايط، گرد هم آيند و با تضارب آرا و انديشه هايشان به نتايج واحدي دست پيدا كنند. اين نوع از اجتهاد نيز گرچه هم در حوزه نظر و هم در حوزه اجرا با ابهاماتي رو به رو است اما به نظر مي رسد از اجتهاد فردي، سودمند تر باشد.
در مبحث اجتهاد گروهي، موضوعات بسياري وجود دارد كه در اين نوشتار تنها به مفهوم اجتهاد گروهي و حجيت آن پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

سادات كيا بين سده هاي هشتم تا دهم هـ./ چهاردهم تا شانزدهم م. قسمت وسيعي از گيلان، به ويژه گيلان بيه پيش با مركزيت لاهيجان را در دست داشتند. اين خاندان ابتدا زيدي مذهب بودند و به هنگام قدرت يابي صفويه به تشيع اثني عشري گرويدند. اين مقاله تاريخ و عقايد اين خاندان و ارتباط آنها را با تشيع اماميه بررسي مي كند.

 نسخه قابل چاپ

احمد بن حسين بن عبيدالله غضائري معروف به ابن غضائري (در گذشته در نيمه نخست قرن پنجم ق)، براي شناسانيدن رجال و راويان متهم، بد نام، ضعيف و ناموثق در قلمرو حديث شيعه، كتاب الضعفاء و المذمومين مشهور به رجال ابن الغضائري را تأليف نموده است. از قرن هفتم هجري – پس از به صحنه آمدن كتاب – صاحب نظران و رجال شناسان شيعه درباره (ابن غضائري) وكتاب الضعفاء ديدگاههاي مختلفي را مطرح نموده اند. در دوره معاصر، شيخ آقا بزرگ تهراني و آيه الله خويي به سبب وثاقت و جلالت قدر ابن غضائري، انتساب كتاب الضعفاء را به وي نپذيرفته اند و استدلال نموده اند امكان ندارد ابن غضائري كتابي را تأليف نمايد كه در آن رجال و راويان زيادي ازشيعه تضعيف شوند. نگارنده، با عنايت به آراء اهل فن، جوانب مختلف ديدگاه اين دو صاحب نظر را نخست طرح و معرفي و سپس نقد و بررسي نموده و دليل مخالف و مناقض ديدگاه مزبور را در كلام و رويكرد آيه الله خويي يافته و نشان داده است.

 نسخه قابل چاپ

زبان و ادب فارسي، درطول زمان، چنان با فكر و فرهنگ قرآني و حديثي پيوندي مبارك يافته است كه براي پژوهشگري كه امروزه درباره ادب فارسي به كند و كاو مي پردازد چاره اي جز شناخت آموزه ها و آميزه هاي قرآني و حديثي باقي نمي ماند. خوشبختانه در سالهاي اخير در زمينه جلوه هاي قرآن و حديث در شعر فارسي آثار ارزشمندي به نگارش در آمده است، اما در زمينه اثرپذيري نثر فارسي، بويژه نثر عرفاني فارسي، از قرآن و حديث همچنان نكته هاي نگفته بسيار است. نگارنده در مقاله حاضر سعي دارد تا نقش بي بديل متون منثور عارفانه فارسي تا قرن ششم هجري را در روند پيوند ادب فارسي با قرآن و حديث بررسي كند؛ و نفاذ و نفوذ آموزه هاي قرآني و حديثي را درذهن و زبان و زندگي عارفان تحليل كند؛ و ضمن اشاره به آيات و احاديث پر كاربرد در آثار منثور عارفان، شيوه ها و شگردهايي را كه آنان در رويكرد به آيات و احاديث به كار گرفته اند، تبيين نمايد.

 نسخه قابل چاپ

تحقيقات پژوهشگران حاكي از آن است كه صحابه از همان آغاز نزول قرآن به فراگيري و قرائت و اقراء آيات و نگارش الفاظ وحي سخت اهتمام ورزيده اند ولي كاستي ها و نقايص موجود در خط عربي آن روزگار و اختلافاتي كه نسبت به قرائت پاره اي از واژگان قرآن پديد آمد قرآن پژوهان را با دو پرستش اساسي مواجه ساخته است. نخست اينكه آيا اختلاف قراءات تحت تأثير رسم الخط قرآن شكل گرفته است؟؛ دوم اينكه آيا قراءات گوناگون و رسم الخط قرآن امري توفيقي است يا اجتهادي؟

ما در اين پژوهش كوشيده ايم با بررسي اسناد و روايات تاريخي و شواهد قرآني طي چهار دوره تاريخي كه منجر به تدوين قراءات هفتگانه گرديده است يعني عصر نزول، ابتداء خلافت اسلامي، دوران توحيد مصاحف، دوره تسبيع قراءات نحوه تعامل و تقابل بين قراءات و رسم الخط قرآن را مورد ارزيابي وتحليل قرار دهيم و در پايان به اين نتيجه رسيده ايم كه قرائت هاي گوناگون و رسم الخط قرآن ناشي از اجتهاد قراء و آدميان بوده است و منزل من عندالله نمي باشد.

 نسخه قابل چاپ

شيخ صدوق از برجسته ترين علماي قرن چهارم هجري است كه بلند آوازه ترين كتاب او به نام من لا يحضره الفقيه همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است به گونه اي كه اين كتاب در كنار كتاب كافي شيخ كليني و كتابهاي تهذيب و استبصار شيخ طوسي يكي از كتب اربعه شيعه به حساب مي آيد. اين مجموعه حديثي كه به در خواست يكي از بزرگان اهل معرفت درمسائل احكام فقهي ترتيب يافت، سند احاديثش اغلب ذكر نشده و از گونه گوني در چگونگي نوشتار سند برخوردار است. لكن در خاتمه كتاب ابن بابويه طريق خود به مشايخ و علماي حديث را ذكر كرده است تا اين ضعف سند احاديث كتابش را جبران كند.

مقاله حاضر به بررسي چگونگي روش تدوين سند من لا يحضره الفقيه اختصاص يافته است و در آن به روش ابن بابويه در تصنيف احاديث اين كتاب اشاره مي كنيم و در آن به تعليق سند، تفصيل سندهاي محذوف و اقتباس احاديث پرداخته ايم.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله سعي دارد نزديكي وهمسويي تفاسير اماميه و معتزله، تعامل وتضارب سازنده افكار و بهره گيري انديشمندان شيعي از آراء تفسيري معتزلي را نشان دهد. بدين جهت مهمترين و ارزشمندترين آثار تفسيري شيعه يعني امالي شريف مرتضي، تبيان شيخ طوسي و جوامع الجامع طبرسي مورد بررسي قرارگرفته و اقتباس و استفاده آنان از تفاسير بزرگان معتزله چون رماني ، بلخي ، جبايي و زمخشري در كنار نقد سازنده اين تفاسير بيان شده و ستايش بزرگان هر يك از فريقين ازديگري بويژه ستايش اماميه از آراء تفسيري معتزله آمده است تا روابط سازنده و سالم پيشينيان روشن تر شود و به نزديكي مذاهب اسلامي به يكديگر و به وحدت مسلمانان كمك گردد.

 نسخه قابل چاپ

اعتبار برداشت از قرآن متكي بر مباني و پيش فرض هايي چون، باورداشت انتساب معاني و الفاظ آن به خداوند و امكان رهيافت مفسر به محتوا و مراد آياتي است كه ناظر به فرهنگ عصر نزول و نه متأثر از فرهنگ جاهلي مي باشد. اين درحالي است كه مباني فوق در آثار قرآن پژوهاني چون ابوزيد كه از هر منوتيك، زبان شناسي و معناشناسي جديد، تأثير پذيرفته اند به چالش كشيده مي شود. برآيند مدعيات آنان، دست كشيدن از كارآمدي و اعتبار آيات قرآني در مقام عرضه و اثبات بسياري از معاني و مقاصدي است كه در تفسير سنتي معتبر شناخته مي شوند.

مقاله حاضر كوشيده است برخي از اين مدعيات را به اشاره بازگو و نقد كند.

 نسخه قابل چاپ