بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

آشنايي با مكاتب فلسفي در اخلاق، مهم ترين گام براي وارد شدن در مبحث فلسفه اخلاق است. عاطفه گرايي از عمده ترين مكاتب اخلاقي است كه قدمت و گستره اي به پهناي تاريخ دارد. متفكران، فيلسوفان، شاعران و روان شناسان برجسته اي را مي توان برشمرد كه ديدگاههاي جالب و پرسش برانگيزي را در اين زمينه ارايه نموده اند. كنفوسيوس، بودا، لائوتسه، ديويد هيوم، آدام اسميت، ژان ژاك روسو، آرتور شوپنهاور، آلفرد جولز آير، كارول گيليگان و نل نادينگز كساني هستند كه در اين مقاله، معرفي شده اند. همگرايي ميان آراي اين متفكران را مي توان در مفاهيم مورد استفاده ايشان، نظير همدردي، هم حسي، نوع دوستي، خيرخواهي، شفقت و احساس مسووليت و غمخواري ملاحظه نمود. از اين ميان، تاكيد روانشناسان و فيلسوفان معاصر بر مفهوم غمخواري و مبالات، امري است كه در متون روان شناختي و فلسفي جديد زياد به چشم مي خورد. رويكرد غمخواري يا احساس مسووليت، يكي از چند رويكرد عمده معاصر در فلسفه اخلاق و تربيت اخلاقي است كه مي توان آن را در زمره نظريه هاي عاطفه گرا قرار داد. جنبش مدافعان حقوق زن، نيز به عنوان يكي از جلوه هاي بارز دوران پست مدرن، از مدافعان سرسخت اين رويكرد به شمار مي رود. به علاوه، طبيعت گرايي عمل گرا نيز مي تواند به عنوان مبناي فلسفي ديگري براي اين رويكرد قلمداد شود.

 نسخه قابل چاپ

نويسنده مقاله حاضر بر آن است كه براي تفسير روايتها و نقلهاي مختلفي كه از يك حكايت/ متن به عمل مي آيد بايد هر روايت و نقل جديد را به مثابه يك حكايت / متن كاملا جديد و متفاوت با نقلهاي قبلي در نظر گرفت و اين حكايت / متن را به عنوان اثري اصيل و ابداعي و متفاوت از روايتهاي قبلي يا اولين تقرير آن حكايت / متن، تفسير كرد و فهميد. نگارنده در اين مقاله، اين هماني روايتهاي مختلف از يك متن در بستر زماني و مكاني متفاوت را ± حتي در صورت يكسان بودن ساختار و شكل روايتها ± مردود دانسته و مدعي است چون قصد مولف و ناقل هر حكايت و متن، همواره بخشي از سازمان نرم افزاري و جز قوام بخش يك متن محسوب مي شود، نقل هر متن توسط راوي جديد، خود يك متن جديد است و چارچوب تفسيري و بافتار تازه اي بر آن حاكم خواهد بود.
نويسنده حاضر، فرآيندي را كه طي آن يك متن اصلي يا اولين تقرير آن، از لحاظ زماني و مكاني دگرديسي هايي حداقلي يا حداكثري پيدا مي كند، نه يك فرآيند صرفا تاريخي و غيرفعالانه، بلكه دست كم نيمه آگاهانه و مستظهر به طرح و توطئه و نيت راوي مي داند و از اين رو به جاي عنوان «دگرديسي متن» كه نزد علماي هرمنوتيك رايج است و گوياي فعالانه يا منفعلانه بودن تغييرات نيست، عنوان «تجهيز متن» را پيشنهاد كرده است.
اين مقاله بخشي مقدماتي از پروژه اي است كه نويسنده در آن به ارزيابي و نقد نظريه «دين مولف» كه در دو قرن اخير با هياهوي بسيار از جانب خاورشناسان دنبال مي شده پرداخته است.

 نسخه قابل چاپ

روش هاي معناشناسانه در مفهوم ساختن نظريه ها و تئوري ها از روش هاي متعارف و مقبول معاصر است. مقاله حاضر در صدد است از طريق شناسايي كاربرد تاريخي و زباني واژه فلاح كه ربط وثيق با مهمترين دغدغه همه انسان ها (رستگاري) دارد، تطور معنايي فلاح را پيش از اسلام و پس از آن تعقيب كند تا به درك هر چه بيشتر مفهوم نجات نايل آيد و با اهتمام به كاربردهاي «فلاح» در بافت هاي ديني عناصر تشكيل دهنده و مرتبط با نجات را بيابد و فرجام صاحبان آن عناصر را نشان دهد.

 نسخه قابل چاپ

از جمله معاملات رايج در ميان مردم «شرط قرض در عقد اجاره» است، به اين صورت كه اگر كسي بخواهد خانه اي را اجاره كند با پرداخت پيش پولي تحت عنوان «قرض» آن را به مبلغي كمتر از اجرت واقعي اجاره مي كند. اين سوال مطرح است: آيا روش مزبور كه به جاي «شرط رهن در عقد اجاره» پيشنهاد گرديده از لحاظ شرعي صحيح است؟ آيا چنين شرطي مستلزم ربا نيست؟ آيا در معاملات مزبور هدف اسلام از قرض كه همانا كمك به نيازمندان بدون دريافت سود و كسب منفعت است، تحت الشعاع ربا خواري قرار نمي گيرد؟ آنچه در اين مقاله مورد بحث قرار مي گيرد پاسخ به سوالات فوق و بررسي مشروعيت «شرط قرض در عقد اجاره» است.

 نسخه قابل چاپ

ظاهرا نظريه تقليد از اعلم، راهي است براي حل اين مشكل كه اگر چند فقيه معاصر در مساله اي اختلاف نظر داشته باشند، چه بايد كرد؟
محور اصلي اين مقاله، پس از مرور بر برخي آراي موجود در اين موضوع طرح اين سوال است كه آيا اين نظريه، حتي اگر به لحاظ نظري مستدل و متقن باشد، مي تواند ساختار اجرايي مناسبي بيابد يا نه؟ از اين رو از ذكر تفصيلي دلايل طرفين پرهيز شده و تلاش شده تا نشان داده شود كه علي رغم تصور اوليه، نظريه اعلميت در «تبيين مفهوم» و «تعيين مصداق» چندان روشن نيست. چند سطر آخر مقاله به اين پرسش اختصاص دارد كه اگر چنين باشد راه حل چيست؟

 نسخه قابل چاپ

گسترش جوامع انساني و توسعه شهرنشيني موجب پيدايش پديده هايي چون تخريب و آلودگي محيط زيست شده است. به دليل اهميت بسيار اين پديده در روند حيات انساني عصر حاضر، در اين نوشتار سعي شده است موضع شريعت در برابر تحولات حادث در محيط زيست با استناد به منابع كتاب و سنت و دليل عقل به دقت مورد شناسايي قرار گيرد. همچنين تلاش شده است با طرح موضوعات متنوعي در قالب مسائل و قواعد فقهي، كليه مسووليت هاي ناشي از آسيب و تخريب محيط زيست تبيين شود. در اين نوشتار معلوم مي شود مقوله محيط زيست به خوبي مورد عنايت شريعت قرار دارد و احكام و الزامات صريحي در زمينه هاي مرتبط با آن مطرح است.

 نسخه قابل چاپ

مرور زمان مدني اصولا مساله اي حقوقي است، لكن ناظر به مرحله دادرسي؛ و از مباحث مهم آيين دادرسي مدني است.
در حقوق موضوعه جمهوري اسلامي ايران، شوراي نگهبان مرور زمان را در حقوق مدني، به طور كلي مخالف موازين شرعي مي داند. مرور زمان عام يعني مهلت ها و مواعد در قوانين مورد تاييد شوراي نگهبان پذيرفته شده است كه ماهيتي يكسان با مرور زمان خاص دارند.
در متون روايي اماميه رواياتي وجود دارد كه در مجموع مي تواند مبناي پذيرش قاعده مرور زمان قرار گيرد. مشروعيت مرور زمان مدني را با اصول و قواعدي مانند قاعده اعراض، اسقاط و ابرا، حيازت، حكم حكومتي و قاعده عقلي ضرورت حفظ نظام اجتماعي نيز مي توان پذيرفت.

 نسخه قابل چاپ

مرور زمان مدني اصولا مساله اي حقوقي است، لكن ناظر به مرحله دادرسي؛ و از مباحث مهم آيين دادرسي مدني است.
در حقوق موضوعه جمهوري اسلامي ايران، شوراي نگهبان مرور زمان را در حقوق مدني، به طور كلي مخالف موازين شرعي مي داند. مرور زمان عام يعني مهلت ها و مواعد در قوانين مورد تاييد شوراي نگهبان پذيرفته شده است كه ماهيتي يكسان با مرور زمان خاص دارند.
در متون روايي اماميه رواياتي وجود دارد كه در مجموع مي تواند مبناي پذيرش قاعده مرور زمان قرار گيرد. مشروعيت مرور زمان مدني را با اصول و قواعدي مانند قاعده اعراض، اسقاط و ابرا، حيازت، حكم حكومتي و قاعده عقلي ضرورت حفظ نظام اجتماعي نيز مي توان پذيرفت.

 نسخه قابل چاپ

اين كه شارع در تشريع احكام هدف يا اهداف مشخصي دارد بر همگان روشن است و اين كه هدف شارع تحقق بخشيدن به مصالح بندگان است نيز حقيقي هويداست. به رغم روشن بودن اين حقيقت آن جا كه در باره اعتبار مصلحت ميان مذاهب اختلاف صورت پذيرفته اصل نزاع بدان بازگشته است كه به صورت مشخص و صغروي اين مصلحت و آن مقصد بر چه چيز يا چيزهايي انطباق مي يابد. پس پرسش اصلي در باب مقاصد شريعت نه حجيت و عدم حجيت، بلكه اين پرسش است كه آيا سازوكار يا سازوكارهايي مشخص براي احراز اين مقاصد و آن مصالح وجود دارد يا خير.
نگارنده در جست و جويي استقرايي و نه در رويكردي قياسي كه اساسا گرهي نمي گشايد كوشيده است سر نخ هايي از چند سازوكار مشخص در راهيابي به مقاصد شريعت بيابد و رد پاي آن ها را در فقه سني و شيعه نشان دهد. اين سازوكارها عمدتا در روش هايي چون مناسبت، سبر و تقسيم، تحقيق و تخريج مناط و نيز مذاق فقه رخ مي نمايند. نگارنده با عنايت به همگني مشهودي كه ميان عناوين مناسبت سبر و تقسيم و مذاق فقه يافته به بررسي اين سازوكارها پرداخته است. اميد كه اين نوع جست و جو مقدمه اي بر توجه به بررسي هاي استقرايي به جاي استدلال هاي قياسي باشد و درآمدي بر روي آوردن به مذاق فقه به عنوان يك قاعده كارآمد در استنباط شود.

 نسخه قابل چاپ

حقوق بشر منعكس كننده آرمان جهاني عدالت و جامعه اي است كه در آن، هر انساني بتواند از زندگي شرافتمندانه، همراه با صلح، امنيت و رفاه برخوردار گردد. اعلاميه ها و اسنادي كه عمدتا پس از جنگ جهاني دوم تدوين شده، بر همين آرمان استوار است. مهم ترين سند حقوف بشر، اعلاميه جهاني حقوق بشر 1948 م است كه به عنوان سنگ بناي حقوق بشر مدرن شناخته مي شود. در باب رابطه اسلام و اعلاميه مزبور سخن بسيار رفته است. گروهي باور به تعارض و واگرايي دارند و دسته اي نيز آن ها را هم خوان و هم گرا مي دانند. چيزي كه مسلم است، وجود مشابهت و مشاكلت، ميان بسياري از مواد اين اعلاميه و نصوص اسلامي است. قرآن كريم به مثابه خاستگاه اوليه آموزه ها و حقوق اسلامي، به خودي خود، در بردارنده تعداد بسياري از مواد اعلاميه حقوق بشر است؛ گر چه در مباني و اصول، با آن ناهمخوان باشد.

 نسخه قابل چاپ

رشيدالدين فضل اله همداني 645-718) ه( از وزيران روشنفكر در ايران دوره اسلامي است كه توانست به كمك افكار بلند، همراه با دورانديشي و آگاهي وسيعي كه بر اندوخته هاي علمي و عملي سياستمداران ايران پيش و پس از اسلام داشت، با ارائه برنامه هاي آبادگري تحسين برانگيز خود، اصلاحات اقتصادي و اجتماعي دوران حكومت غازان خان و الجايتو را رقم زده و صفحه درخشاني در تاريخ ايران بعد از حمله مغول پديد آورد. مورخان اعم از قديم و معاصر، او را به سبب توجه ويژه اش به عمران و آباداني، با سياستمداران بزرگ ايران پيش از اسلام همچون داريوش هخامنشي و انوشيروان ساساني و بزرگمهر بختگان مقايسه كرده اند. رشيدالدين فضل اله بر خلاف ديگر وزيران ايراني بعد از اسلام، چون بلعمي ها، جيهاني ها، صاحب بن عباد و خواجه نظام الملك و ...، علاوه بر برخورداري از فضيلت علمي، از فضيلت توانايي در مديريت اجرايي برخوردار بود. او به سبب آگاهي بر ويراني ها و كشتارهاي ناشي از حمله مغول و پيامدهاي بعدي آن، همانند يك روانشناس خبره تلاش مي كرد تا با توجه به قسمت هاي مختلف جامعه و بدون گرفتار شدن در دام تعصبات مذهبي و قومي )قاشاني، 95)، برنامه هاي اصلاحي خود را به مورد اجرا گذارد و با ارائه طرح هاي مناسب براي آباد كردن شهرها و روستاها و رونق كشاورزي و عمران راه ها، روح اميد به زندگي را در كالبد جامعه ايران بدمد. در اين مقاله، انديشه هاي رشيدالدين به عنوان يك انديشه زير بنايي و برنامه كلان اصلاحي و عمراني كه در نامه هاي او تجلي يافته، بررسي و تجزيه و تحليل مي شود.

 نسخه قابل چاپ

شيعه در التزام به مكتب اهل بيت (ع) و پيروي از آن از استدلال به كتاب، سنت و عقل بهره وافري جسته است. از جمله آياتي كه شيعه درباره امامت بلافصل حضرت اميرالمومنين (ع) به آن استدلال كرده آيه ولايت است. استدلال شيعه به اين آيه بر مقدماتي استوار مي باشد، يكي از آن مقدمات نزول آيه ياد شده در باره آن حضرت است.
بايد توجه داشت كه شان نزول بعضي از آيات، تاثير مهمي در فهم آنها دارد به گونه اي كه بدون توجه به شان نزول، مقصود از آيه حاصل نخواهد شد. از طرفي، مخالفان انديشه شيعه در باره شان نزول آيه ياد شده شبهاتي ايراد كرده اند. از جمله، گفته اند كه آن راوياني كه نزول آيه ياد شده را درباره امام علي (ع) نقل كرده اند. همه شيعه مي باشند و روايت آنان اعتبار ندارد!
اين مقاله درصدد است با بررسي منابع حديثي و رجالي اهل سنت ملاك پذيرش روايت را به دست آورد و اين كه آيا شيعه بودن راوي مضر به وثاقت اوست يا نه و اين كه راويان نزول آيه ياد شده كيستند؟ بنابراين، روش تحقيق، روش توصيفي، تحليلي خواهد بود و بر اساس منابع متقن اهل سنت استوار مي باشد. بر اساس بررسي هاي انجام شده در منابع اهل سنت نه ملاك پذيرش روايت سني بودن است و نه شيعه بودن مضر به وثاقت راوي است. گذشته از آن، روايان حديث نزول آيه ياد شده درباره امام علي (ع) چندين نفر از صحابه اند كه بر اساس مبناي مشهور اهل سنت همه عادلند و بايد حديث آنان را پذيرفت.

 نسخه قابل چاپ

حديث «اكثر اهل الجنه البله» حديثي مشهور است كه همواره بر زبان مسلمانان به ويژه عارفان و متصوفان جاري بوده و هست. در اين مقاله در آغاز، با جست و جو در منابع شيعه و اهل سنت مسير نقل اين حديث در منابع فريقين پيگيري و نشان داده شده است. آنگاه با به كار بستن قواعد و معيارهاي حديث شناختي و واكاوي قرينه هاي موجود، سند و راويان حديث مزبور به محك نقد كشيده و در نتيجه نشان داده شده است كه هيچ يك از طرق اين حديث خالي از ضعف نيست. سپس با توجه به نظر شارحان و محدثان، متن حديث نقد و تحليل شده و با فرض صدور حديث از سرچشمه علم نبوي (ص) سعي شده معاني درست آن به دست داده شود. در همين بخش از پژوهش به ديدگاه عارفان هم كه اين حديث را با مباني ذوقي خود بسي موافق يافته اند اشارت رفته است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله تاثير آرا فلسفي صدرا در مورد «وجود» بر فهم او از آيات قرآن مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. به اين منظور كليه كتب تفسيري و فلسفي صدرا مطالعه و مواردي كه او تحت تاثير آرا مذكور از آيات قرآن معانيي غير از معاني ظاهري برداشت كرده، جمع آوري شده است. سپس با توجه به ساير آيات، روايات، معناي ظاهري، شان نزول و سياق آيات مورد بحث و قرائن موجود در آن ها و با توجه به خصوصياتي كه براي موضوع مذكور در فلسفه ذكر شده است و همچنين نظر به استحاله لوازم عقلي برخي از تفاسير صدرا، صحت و سقم برداشت هاي مذكور معلوم شده و اين نتيجه به دست آمده كه از 7 تفسيري كه صدرا تحت تاثير آرا مذكور ارايه داده است، تنها دو مورد را مي توان تاييد كرد.

 نسخه قابل چاپ

چنانكه از عنوان مقاله حاضر پيداست، مولف درصدد است كه پيوند تفسير قرآن با سير تطور و پيشرفت علم بلاغت در زبان عربي را آشكار كند. وي بدين منظور پس از بيان توضيحاتي كلي درباب خاستگاه دانش بلاغت و بديع در ادب عربي و اروپايي، به تطبيق نظريه خود در موردي خاص يعني صنعت «لف و نشر» مي پردازد. به نظر مولف صنايع بديعي - و از جمله لف و نشر - هرچند خاستگاهي غيرديني داشته اند، اما توسعه و تكامل خود را در تمام مراحل وامدار دقت ها، نكته سنجي ها و دلمشغولي هاي مفسران در فهم معاني آيات قرآني بوده اند. وي در بحث از سير تحول صنعت لف و نشر، مي كوشد تا نشان دهد اين صنعت تا چه حد با صورت بلاغي ديگري به نام «تفسير» آميخته شده است. «تفسير» را - كه در اصل صنعتي ادبي و غيرديني بود - برخي از اديبان اسلامي چون زمخشري در تفاسير قرآني خود با پاره اي از آيات قرآن پيوند زدند و گاه نام ديگري با عنوان لف بر آن اطلاق كردند. اما دانشمندان بلاغي متاخر چون قزويني و تفتازاني كه همگي از اصحاب مدرسه سكاكي شمرده مي شوند، اصطلاح لف و نشر را صريح تر به كار بردند و در ذكر اقسام، شقوق، تعاريف و ايراد شواهد شعري و غير قرآني براي آن سنگ تمام گذاشتند.

 نسخه قابل چاپ