بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

وقف کتاب پديده اي است در اسلام، که از همان قرون اوليه تاکنون پيوسته مسلمانان و افراد خير و نيکوکار به انگيزه خيرخواهي و سودرساني بـه مردم بـه وقف کتاب مبادرت جسته اند، عده اي هم به خاطر محفوظ ماندن گنجينه شخصي اقدام به وقف کتاب هاي خويش نموده اند و بسياري از آثار مشهور علماي بزرگ توسط مولفين آنها و يا وارثين و خاندانشان در اختيار کتابخانه ها قرار مي گرفت، اميران و حاکمان، وزيران و دانشمندان با اهدا و وقف کتاب، مراکز پژوهشي را مدد مي رساندند و اين سنت حسنه همچنان ادامه داشته و دارد.
بر همين اصل، استاد محمد واعظ زاده خراساني، تعداد هفتاد و يک جلد کتاب که از آن ميان حدود سي و هفت جلد نسخه خطي که شامل چهل و هفت عنوان است و بقيه چاپي، را به کتابخانه دانشکده الهيات دانشگاه فردوسي مشهد وقف نموده است.

 نسخه قابل چاپ

قاعده «قسامه» از جمله قواعد مهم در حقوق جزاي اسلامي است که اجراي آن سبب نجات جامعه بشري از هرج و مرج، و حفظ امنيت براي انسانها است. قسامه، يک حکم شرعي است که موضوع آن «لوث» مي باشد؛ و آن عبارت از قراين و اماراتي است که افاده ظن بر صدق قول مدعي مي نمايد. سوالي که مطرح است اين است که آيا در اجراي قسامه، علاوه بر امارات ظنيه که توسط فقها و نيز در قانون مجازات اسلامي بدان اشاره شده، قراين و امارات مخصوصه ديگري که اطمينان بر درستي ادعاي مدعي برانگيزد، معتبر است؟
آنچه در اين نوشتار آمده اين است که با توجه به اهتمام شارع مقدس به مساله نفوس و دما، و نيز به دليل روايات، در تحقق لوث و اجراي قسامه، علاوه بر امارات ظنيه و شکايت ولي دم، بايد معروف به شر بودن، سابقه شرارت، فسق و فجور، و سابقه عداوت و دشمني ظاهري فرد متهم به قتل با شخص مقتول، و نيز عدالت ظاهري سوگند خورندگان مورد توجه جدي قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

توبه، يكي از عوامل بازگشت به خداست كه آثار دنيوي نيز دارد و در مواردي حد را ساقط مي كند، اما بسياري احكام آن مشخص نيست. در اين مقاله سعي داريم به مباحثي درباره توبه بپردازيم كه مورد بحث قرار نگرفته يا كمتر در مورد آن بحث شده است؛ از جمله اينكه توبه اختصاص به حد خاصي ندارد بلكه مي توان آن را به همه حدود و حتي تعزيرات تسري داد و مقررات شكلي حدود تابع قواعد عمومي است و در موارد مسكوت عنه بايد به منابع شرعي مراجعه كرد و اينكه نهاد توبه در معناي عام آن اختصاص به حقوق ما ندارد، بلكه در ساير نظامهاي حقوقي هم از آن استفاده مي شود و وسيله اي براي احراز اصلاح مجرم و بازدارندگي وي از تكرار جرم، و اماره فقدان حالت خطرناك در مجرم مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

مساله حقوق معنوي در آثار شرعي با توجه به اهميت و قدمت فراوان آن در فقه و فرهنگ اسلامي، مورد توجه و حساسيت خاص فقهاي شيعه و اهل تسنن واقع شده، عنوان خاصي براي آن در نظر گرفته شده است. برخي از فقهاي اهل سنت بين آثار شرعي و آثار غير شرعي قايل به تفصيل شده اند، بدين ترتيب که حقوق مالي صاحبان آثار شرعي را غير شرعي دانسته، و حقوق مالي ديگر آثار را حتي اگر توسط مسلماني خلق شده باشند جايز شمرده اند. همچنين، در صورتي كه غير مسلماني نسبت به تاليف آثار شرعي مربوط به اسلام اقدام كند حقوق مالي او را پذيرفته و انكار ننموده اند؛ اين امر ناشي از اهتمام خاص مسلمانان به ترويج اسلام و ارزشهاي آن مي باشد. از اين روي، در نوشتار حاضر، ضمن توضيح آثار شرعي، دلايل مخالفين حقوق مالي اين آثار مورد بررسي و نقد قرار گرفته و تصريح شده است كه هر چند آثار شرعي اهميت و جايگاه خاصي دارند، بين آثار شرعي و آثار غير شرعي از نظر شرعيت حقوق مالي، تفاوتي نيست، و دلايل اثبات كننده حقوق مالكيت معنوي، شرعيت حقوق مالي هر دو نوع آثار را اثبات مي كند. از سويي، لزوم رعايت حقوق معنوي يا اخلاقي در خصوص همه آثار اعم از شرعي و غير شرعي مورد اتفاق بوده و حتي نسبت به آثار شرعي با حساسيت بيشتري مورد پذيرش همگان، حتي مخالفين حقوق مالي مالكيت معنوي واقع شده است.

 نسخه قابل چاپ

نوشتار حاضر، با عنايت به ضرورت بررسي رهن مستغلات و تصحيح شيوه موجود در جامعه، بيع شرط را به عنوان يكي از سازوكارهاي مشروع چنين رهني كه به هدف استرباح و نيز حليت استيفاي منافع صورت مي پذيرد بررسيده است. مولف، پس از تعريف لغوي «بيع الخيار» - كه در ادبيات کهن فقهي ما به جاي آنچه امروزه آن را بيع شرط مي نامند به کار مي رفته - با اشاره به تحول معنايي اين ادبيات از بيع خيار به بيع شرط، از روشهاي تصور شرط خيار و رد ثمن سخن به ميان آورده، و آن گاه اشكالهاي وارد بر اين مقوله و سپس ادله صحت و جواز بيع خيار را فراروي نهاده، و در ادامه با نگاهي گذرا به مقوله بيع وفا در فقه اهل سنت كوشيده است راهي به انطباق اين دو مفهوم بر يكديگر بيابد، و از اين رهگذر اين برداشت را بر كرسي داوري نشاند كه بيع شرط مي تواند به عنوان سازوكاري جايگزين براي آنچه امروزه در عرف به نام رهن مستغلات انجام مي گيرد مورد توجه واقع شود.

 نسخه قابل چاپ

در ميان گونه هاي جهاد، مقوله جهاد دعوت قرنها منابع فقهي را آکنده از بحث كرده است. بنابر باور مشهور فقهي، جنگ با همه اصناف كفار واجب است و آنان ناگزيرند يا اسلام اختيار كنند و يا آثار جنگ چون قتل و... را به جان بخرند. فقط كتابيان راه حل سومي به نام پيمان ذمه را پيش رو مي يابند. صرف نظر از قابليت هاي اجرايي اين پديده در جامعه بشري كنوني، مباني نظري آن هم نيازمند وارسي دقيق است. حاصل اين مقاله پس از بررسي دقيق ادله جهاد در كتاب و سنت و سيره آن است كه دريافت مشهور فقهي در باب جهاد دعوت بر چند امر موهون و غيرقابل اثبات چون تمسك به اطلاقات جهاد و فربه ساختن دعاوي نسخ مبتني شده و با ناديده انگاشتن مباني و اصول عقلي و معرفت شناختي در فرايند استنباط و شرايط تاريخي تشريع جهاد رونق يافته و در نتيجه امري ترديد برانگيز و غيرقابل دفاع است، مگر آنکه قرايت فقهي نويني از آن به دست داده شود كه لاجرم با دريافت مشهور مغاير خواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

در فقه اسلامي (در مذاهب فقهي اماميه، شافعي و حنفي) اين قاعده پذيرفته شده است که تا زماني که قصد انشا و توافق طرف قرارداد به ايجاب ملحق نشود. هيچ گونه اثر حقوقي به وجود نمي آيد، و موجب هر زماني قبل از قبول مي تواند از ايجاب خود عدول نمايد و در قبال عـدول خود مسووليتي نيز ندارد. در مقابل، فقيهان مالکي بر اين اعتقادند که گوينده ايجاب نمي تواند قبل از قبول مخاطب از ايجابش رجوع کند. به اعتقاد اينان، گوينده ايجاب با صدور آن براي طرف مقابل حق قبول و تملک را ايجاد کرده است و طرف مقابل بايد بتواند از اين حق استفاده نمايد. به همين دليل، موجب، حق رجوع از ايجاب را ندارد و در صورت رجوع، رجوع و عدول او بي اعتبار است. اين ديدگاه با آنچه که عموما در حقوق غرب پذيرفته شده هماهنگ است. در نظامهاي حقوقي نوشته و برخي از کشورهاي کامن لويي نظريه ايجاب ملزم به عنوان يک قاعده مسلم حقوقي در قوانين پذيرفته شده است. امام خميني از فقيهان برجسته اماميه در مورد نقش ايجاب در انعقاد قرارداد معتقد است صرف انشاي ايجابي براي تحقق عقد کافي است و قبول نقشي جز تثبيت معامله ايجاد شده و پذيرش انشاي گوينده ايجاب ندارد. با وجود اين، ايشان بر اين باور است که ايجاب الزام آور نيست و موجب هر زماني قبل از قبول مي تواند از ايجاب خود عدول نمايد.
به نظر مي رسد از نظر منطق حقوقي و شيوه استدلال نمي توان دليل متقني براي پذيرش نظريه ايجاب ملزم ارايه نمود و در قلمرو احکام و قواعد اوليه پذيرش اين نظريه با مشکل مواجه است.

 نسخه قابل چاپ

اين پژوهش، فرضيه «جبران مالي خسارت معنوي» را در حقوق اسلامي بررسي نموده است. پژوهشگر، پس از تعريف خسارت معنوي به خسارت وارد به روح، جسم، اعتبار، احساسات، عواطف، انديشه، هنر و آزاديهاي شخصي، در اثبات فرضيه از مفاهيم انسان شناسي و نظام اخلاقي و قواعد فقهي به روش کتابخانه اي و روش اجتهادي بهره جسته است. وي با تتبع گسترده در قاعده لاضرر و با عنايت به مقتضيات صدوري آن و انطباق عنوان ضرر و ضرار بر خسارت معنوي، و امکان اثبات حکم، و با توجه به روح و ملاک مندرج در قاعده مزبور و همچنين فلسفه تاسيس آن، جبران خسارت معنوي را به روشهاي شناخته شده ضروري دانسته است که يکي از اين روشها، روش جبران مالي است. قاعده نفي عسر و حرج با توجه به انطباق عنوان عسر و حرج بر بسياري از مصاديق خسارت معنوي و صلاحيت اثبات حکم شرعي به مانند قاعده لاضرر بر جبران مالي خسارت معنوي دلالت دارد.

 نسخه قابل چاپ

مفهوم كارآمدي و كارايي از مفاهيم مهم و جديد در عرصه هاي علومي مانند سياست، مديريت و اقتصاد مي باشد. در اين نوشتار تلاش شده است که اين مفهوم در روايات نهج البلاغه و كلام امام علي (ع) مورد بررسي قرار گيرد؛ لذا پرسش اصلي اين پژوهش در اين باره است و فرضيه بدين صورت طرح گرديده است: مفاهيم با اهميت كارآمدي و كارايي به رغم تازه و عصري بودن آن، هم به طور اخص و هم به طور اعم و به مضمون در نهج البلاغه مورد اشاره امام علي (ع) قرار گرفته است. براي اثبات اين مدعا ابتدا، مديريت و شاخصه هاي آن از منظر امام بررسي مي شود و سپس سعي مي گردد مفهوم و واژه كارآمدي و كارايي در نهج البلاغه جست و جو شود، آن گاه با توجه به اين كه بسياري از انديشوران معاصر همچون «ليپست» كارايي و كارآمدي را عملكرد حقيقي و واقعي حكومت يا برآورده شدن كار ويژه هاي اساسي حكومت توسط نظام تعريف كرده اند، كار ويژه هاي اساسي حكومت و نحوه ايفاي بهينه آنها در نهج البلاغه تبيين مي شود. در بخش آخر، شاخصه ها و راهکارهاي تحقق كارآمدي از ديد امام تشريح مي گردد و در نهايت، با ارايه مستندات لازم، فرضيه و مدعاي تحقيق اثبات مي شود .

 نسخه قابل چاپ

مروري بر نهج البلاغه، با بهره گيري از دانش ارتباطات و مفاهيم آن و با توجه به اين كه اسلام بطور ذاتي يك مقوله ارتباطي است بيانگر اين امر است كه بخش هايي از خطبه ها و نامه هاي حضرت علي (ع) حاوي آموزه هاي ارزشمندي در خصوص مباحث و موضوع هاي ارتباطي مي باشد. در اين نوشته سعي شده است برخي از اين مباحث و آموزه ها، مانند: علل بعثت پيامبران الهي و ماموريت تبليغي آنان، قرآن، رسانه اي الهي و ويژگي هاي آن؛ شيوه مطلوب گردش اطلاعات بين حكومت و مردم؛ شايعه در خدمت جنگ رواني امويان عليه امام علي (ع)، خبر دادن امام علي (ع) از برخي حوادث و گرفتاري هاي فراروي جوامع اسلامي بررسي شود.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

يكي از روشهاي تفسيري، تفسير عرفاني است و عرفاي اسلامي با توجه به نكاتي كه در برخي روايات، در اين زمينه وجود داشته، سعي كرده اند با ذوق عرفاني خود، اشارات و لطايفي را، از وراي معاني ظاهري و تحت اللفظي قرآن كريم، استخراج كرده و بيان نمايند. قشيري در لطايف الاشارات في حقايق العبارات دست به چنين كاري زده است. در اينجا ضمن معرفي اجمالي مفسر و روش وي در تفسير، نكات مهم مطرح شده در آن را بيان مي کنيم و در پايان آن را با دو تفسير قبل و بعد از آن مقايسه اجمالي خواهيم نمود.

 نسخه قابل چاپ

سياق مفهومي كلي، جامع، مانع و اساسي در ساختار كلام و تفسير آن است. شرايط يا مقامها يكي از عوامل مهم و موثر در تكوين آن به شمار مي رود. هدف اين نوشته، بررسي چگونگي تاثيرگذاري شرايط و مقامهاي خارج از كلام در تكوين سياق و كلام با روش تحليل كاربردهاي دانشمندان به ويژه مفسران است. نتايج به دست آمده نشان مي دهد: همچنان كه مقامات داخل كلام در استيفاي مقاصد متكلم نقش اساسي دارند، مقامات خارج كلام يعني شرايط زمان، مكان، مخاطب و حوادث، نقش عمده در كيفيت تكوين سياق ايفا مي كنند. اين مباحث در تفسير با عناوين مكي و مدني بودن آيه ها و سوره ها، اسباب نزول و خطاب شناخته شده اند.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

نخستين گامها در زمينه مطالعات اسلامي در غرب در سده هاي ميانه از اسپانيا برداشته شد. اين گونه فعاليتها در عصر رنسانس قريبا دچار ركود شد؛ اما بار ديگر از سده 18 محققان اسپانيايي به موضوعات اسلامي عنايت خاصي كردند. با اين تفاوت كه در اين دوره به چنين مطالعاتي غالبا با انگيزه هاي غيرديني و با هدف بازسازي تاريخ سده هاي ميانه اسپانيا پرداخته مي شد. از اين رو، با نگرش واقع بينانه تري تاريخ عصر اسلامي اسپـانيا مورد ارزيابي قرار گرفت. مقاله حاضر با ذكر نمونه هايي نشان مي دهد كه از رهگذر مطالعات اسلامي در اسپانياي سده 18 بود كه براي نخستين بار غرب مسيحي (اروپا) علاوه بر اين كه ميراث اسلامي را در اسپانيا مورد شناسايي قرار داد و به تاثير آن در فرهنگ و ادبيات اسپانيا و اروپا اشاره كرد، به نقش برجسته علمي و فرهنگي مسلمانان اسپانيا نيز اعتراف نمود.

 نسخه قابل چاپ