بانک مقالات الهیات و معارف اسلامی

اوج نظريه پردازي و تعالي جهان بيني و تصوير ژرف و زيبا از پيوستگي جهان آفرينش را مي توان در پرتو کاربرد انگاره «حقيقت و رقيقت» در حکمت متعاليه شاهد بود. اين انگاره در سراسر پردازش هاي عالي صدرايي و پيروان متعالي وي حضور دارد، همانچه در فلسفه هاي پيشين از آن خبري نمي توان يافت، اين از ابتکارات صدراست که با مطالعات بين رشته اي و توجه به مطالب بلند عرفاني، به سوي پردازش نظريات برهاني شتاب مي گيرد و با ترک روش فلسفي متعارف، مکاتب فلسفي رقيب را پس مي گذارد.
استفاده از اين انگاره بسيار گسترده در تبيين هاي فلسفي دامنه اي پر کاربرد دارد. پيروان حکمت متعالي، در منطق متداول بين خود، از آن تعبير به حمل «حقيقت و رقيقت» براي حل برخي معضلات و توجيه اتحاد برخي از موضوع و محمول هاي به ظاهر کاملا متباين نموده اند.
اين انگاره در حل مشکلات فلسفي نيز بسيار کارساز است و در ترسيم جهان بيني نقش ويژه اي دارد و براي نشان دادن واقعيت وحدت حقيقت وجود و توجيه کثرت و تباين ظاهري نيز داراي نقش منحصر به فردي است. با توجه به آنکه به عنوان موضوع مستقل، به اين انگاره مهم پرداخته نشده، در اين نوشتار جايگاه و اهميت آن در محور پردازش جهان بيني واکاوي شده است و موارد استفاده از آن با استمداد از فرازهاي حکماي متعالي بيان مي شود و تلاش بر آن است تا پيشاپيش با تکيه بر موارد کاربرد، به مفهوم شناسي آن نيز بپردازيم.

حکمت اشراق سهروردي داراي اصول و مباني بديعي است که نه تنها در حکمت مشا يافت نمي شود، بلکه پايه و اساس تفکرات انديشمندان بعدي قرار گرفته و نقطه عطفي در تاريخ فلسفه به شمار مي آيد. نظريه اضافه اشراقيه که در جهت تبيين رابطه علت و معلول از سوي سهروردي مطرح شده است، يکي از اصول بنيادين اين فلسفه است. از آنجا که ارتباط ميان علت و معلول در نهايت به ارتباط ميان خالق و مخلوق مي انجامد، فيلسوفان مسلمان پيش از سهروردي با بهره گيري از تعاليم ديني سعي کردند ارتباط عميق تري ميان آن دو اثبات کنند. به عنوان نمونه ابن سينا با درنظر گرفتن ترکيب شي از وجود و ماهيت و امکان ماهوي به عنوان ملاک نياز شي به علت، معلول را از جنبه وجودي مرتبط به علت و عين الربط به آن درنظر مي گرفت. پس از ابن سينا، سهروردي با انکار برخي مباني مشائين از جمله ترکيب شي از ماده و صورت و نيز وجود و ماهيت و اعتباري دانستن وجود، قائل مي شود به اينکه معلول نه از جنبه وجودي بلکه با تمام هويت خود وابسته به علت است. با چنين تفسيري بالطبع رابطه عميق تري بين علت و معلول ثابت مي شود. همين ويژگي و نيز برخي موارد ديگر باعث مي شود ديدگاه سهروردي مورد توجه حکماي پس از وي قرار گيرد. دواني و ميرداماد از جمله پيروان اين انديشه به شمار مي آيند. آنها به رغم اينکه سعي داشتند براي گريز از اشکالات وارد بر نظر سهروردي تبيين جديدي از آن ارائه دهند، اما ديدگاه او را بر ابن سينا ترجيح داده و برگزيدند.

از نظر ملاصدرا «صراط مستقيم» که انبيا آن را پيمودند، توحيد حقيقي است، توحيدي که مبتني بر دو اصل «وحدت در کثرت» و «کثرت در وحدت» است. براي صاحب چنين مرتبه اي از توحيد، خلق حجابي براي حق نيست، همچنانکه حق، حجاب خلق نيست. ملاصدرا در آثار خود مي کوشد که اين صراط مستقيم را با قاعده «بسيط الحقيقه کل الاشيا و ليس بشي منها» تبيين کند، قاعده اي که مضمون آن در آثار فلوطين موجود بوده و ابن عربي و پيروانش نيز با تعبيراتي مانند «مقام کثرت در وحدت» در مورد آن بحث کرده اند. در عرفان ابن عربي خداوند، وجود مطلق است و وجود مطلق جايي براي غير، حتي به صورت وجود وابسته و ربط، باقي نمي گذارد. اين مطلب که به «وحدت شخصي وجود» مشهور است، در حکمت صدرايي نيز مجالي براي تبيين و اثبات يافته است. ملاصدرا با بيان اين قول مشهور که درک «وحدت شخصي وجود» نياز به طوري وراي طور عقل دارد، ادعا مي کند که خود کسي است که فضل الهي شامل وي گشته و اين معني را در طور عقل درک کرده و بر آن در کتاب هاي خويش برهان اقامه کرده است. در اين مقاله با بيان مباني قاعده بسيط الحقيقه و توضيح آن با دو تقرير «وحدت تشکيکي» و «وحدت شخصي وجود» کوشش شده است اين قاعده با قول عارفان در اين باره تطبيق داده شود و وجوه اشتراک و افتراق آنها تحليل گردد.

مفهوم تبيين از مفاهيم اصلي فلسفه علم است که در خصوص نسبت آن با اصل عليت بحث هاي زيادي صورت گرفته است. تا پيش از پيدايش پوزيتيويسم ديدگاه رايج اين بود که تبيين يک پديده به معناي بيان علت آن است، اما برخي از پوزيتيوست ها با تحويل رابطه تبييني به رابطه اي استنتاجي و منطقي تلاش کردند مفهوم تبيين را جداي از مفهوم عليت تعريف کنند. در اين نوشتار با بررسي مشکلات اين ديدگاه پوزيتيويستي و با تمسک به ديدگاه طرفداران اصل عليت در دوران معاصر مشخص خواهد شد که جدايي مفهوم تبيين از مفهوم عليت دليل اصلي ترديد در کليت و ضرورت قوانين علمي و باعث بي مبنايي پيش بيني هاي علمي است. استدلال اصلي اين است که مفهوم ضرورت علي به دليل آنکه در توصيف و توجيه نتايج پژوهش هاي علمي نقشي محوري دارد، براي فيزيک و متافيزيک به يک اندازه حياتي است.

مکان فضايي است که جسم در آن قرار مي گيرد و خلاء حالتي است که اين فضا از هر گونه ماده فيزيکي خالي مي شود. امروزه اين دو مفهوم تقريبا بديهي انگاشته مي شوند، اگرچه در دانش جديد نيز اين هماني قطعي ميان دو مفهوم مکان و فضا وجود ندارد، اولي به جسم برمي گردد و دومي به محيط آن. به طور کلي دو تلقي از مکان وجود داشته است مکان به عنوان سطح خارجي جسم و مکان به عنوان ابعاد سه گانه فضايي که جسم در آن واقع مي شود. ارسطو مکان را سطح داخلي جسم حاوي و يا سطح خارجي جسم محوي دانسته است. ابن سينا درصدد اثبات اين نظر است که مکان هيولا، صورت بعد يا خلاء نيست، بنابراين نهايت سطح ياد شده است. او براي تثبيت اين مفهوم، با انواع دلايل به رد خلاء اقدام مي کند.
ابوالبرکات بغدادي مي گويد که به همان دلايلي که مکان مي تواند سطح باشد حجم نيز مي تواند باشد، بنابراين مکان همه حجمي است که جسم در آن واقع مي شود. به نظر مي رسد در اين ميان ابن سينا و ابوالبرکات هر يک نماينده يکي از دو تلقي از مکان هستند در مورد خلاء نيز که ابن سينا آن را ناممکن مي شمارد ابوالبرکات به تفصيل نظر او را رد مي کند و درصدد اثبات امکان خلاء است.

در تبيين و تعريفي که ارسطو از زمان عرضه مي کند، دو جنبه را مي توان يافت که علي الظاهر متعارض به نظر مي رسند. وي، از طرفي، زمان را به «عدد حرکت از حيث پيش و پس» تعريف مي کند و «عدد» در هيچ کدام از آثار او متصل دانسته نشده است. از طرف ديگر، به دليل ارتباط زمان با حرکت، آن را متصل مي داند، چون حرکت متصل است. بدين ترتيب، به نظر مي آيد که او زمان را هم منفصل دانسته است و هم متصل. در نوشتار حاضر سعي شده است که، ضمن بررسي راه حل هاي پيشنهادي شارحان، با الهام گرفتن از خود ارسطو، راه حل کامل تري براي اين تعارض ارائه گردد و از تعريف او رفع ابهام شود.
حاصل آنچه از اين بررسي به دست مي آيد اين است که اولا، عدد مورد نظر در تعريف ارسطو نه، به اصطلاح، عدد عاد (مثلا 2 و 3) بلکه عدد معدود (مثلا 2 متر، 3 ساعت) است و ثانيا، با دخالت نفس به عنوان فاعل شناسا در تشخيص پيش و پس حرکت است که زمان حالت مقداري و عددي پيدا مي کند. تاکيد بر نقش عنصر فاعل شناسا را مي توان پيام جديد اين مقاله در رفع ايهام تعارض در تعريف ارسطو از زمان دانست.

متکلمان اماميه، اشاعره و معتزله عقايد خويش را به همراه استناد به آيات قرآن در کتاب هايشان بيان کرده و حتي در محکوم کردن يکديگر از آيات بهره جسته اند. اين پرسش وجود دارد که آيا صاحبان مذاهب کلامي در استفاده از آيات قرآن به انواع سياق آيات توجه داشته اند و آيا سياق آيات مي تواند برداشت هاي مختلف را پوشش دهد؟
علامه شوشتري در احقاق الحق کلام شيعي را از علامه حلي و کلام اشعري را از روزبهان آورده و در آخر به اثبات عقايد کلامي شيعه و نقد گفتار روزبهان مي پردازد. در گفتار هر يک استناد به آيات موجود است. اين پژوهش درصدد است استناد هر سه متکلم به آيات را در بحث رويت خدا، از منظر سياق آيات بررسي نمايد. ضمن جستجو روشن مي شود که روزبهان در استنادش به آيه 143/اعراف در بحث رويت خدا خطا رفته و آن را جسماني معنا کرده و ديدگاه کلامي اش را حمل بر آيه نموده است. علامه حلي و قاضي شوشتري نيز به دليل اهتمام به ابطال نظر او و اشاعره از سياق آيه تا اندازه اي غافل شدند.