بانک مقالات قرآنی

علامه شعراني از عالماني است که با پشتوانه اي از دانش هاي معقول و منقول به فهم و شرح احاديث و نقد روايات پرداخته اند. او به دليل تبحر کم نظيرش در دانش هاي عقلي، و با ارج نهادن به دست آوردهاي آن، دسته اي از دانش هاي بشري را که به ضرورت عقلي به قطعيت پيوسته، يا مويد دين اند و يا در گزاره هاي ديني به آنها اشاره يا تصريح شده، با شرايطي حجت دانسته، در فهم و نقد روايات به کار بسته است. مقاله حاضر تلاشي براي نماياندن چگونگي اين رويکرد از سوي آن دانشمند ذوفنون است.

شرح کبير ابن ميثم بحراني از مهم ترين شروح ترتيبي نهج البلاغه است. مولفه هاي روش ابن ميثم در شرح نهج البلاغه را مي توان به دو دسته «مولفه هاي پيش از شرح متن» و «مولفه هاي در حين شرح متن» تقسيم بندي کرد. از جمله مهم ترين مولفه هاي پيش از شرح متن، مي توان به اين موارد اشاره کرد: بيان سبب ورود کلام، ذکر تاريخ صدور کلام، مشخص کردن مخاطب يا مخاطبان کلام يا نامه امام (ع)، جواب به شبهات، توجه به نسخه بدل هاي نهج البلاغه و ديگر منابع مربوط، آوردن مقدمه اي پيش از آغاز شرح در صورت نياز و بيان هدف کلي کلام و محور اصلي آن. همچنين از برجسته ترين مولفه هاي موجود در حين شرح اين موارد است: بخش بندي موضوعي متن، به کارگيري مباحث کلامي، فلسفي و منطقي، به کارگيري آموزه هاي عرفاني و صوفيانه، بهره گيري از شروح پيشين نهج البلاغه، استفاده از گفته هاي تاريخي، استفاده از اشعار عرب، بيان معاريض و اشارات موجود در کلام حضرت علي (ع) و شرح مفصل بخش هاي مربوط به توحيد و خداشناسي.

حوادث تلخي که بر حديث گذشت، چه آنها که بر سند و متن خدشه وارد ساخت و چه بدفهمي ها و تعصب هاي مذهبي که تحريف معنوي را موجب گرديد، صحنه روايت و درايت حديث را مشوش ساخت. از اين رو، بسياري از حديث پژوهان کوشيدند تا با دستيابي به قواعد دقيق و صحيح فهم و نقد حديث، به پالايش سنت نبوي بپردازند. اين تلاش، علاوه بر آن که در کتب مستقلي که درباره حديث به رشته تحرير درآمد، نمود پيدا کرد، در کتب ديگري همانند تفاسير نيز آشکار گرديد. بي ترديد، بازيابي معيارهاي نقد و فهم صحيح حديث از ميان اين گونه کتب (همانند تفاسير)، با هدف دفاع از سنت نبوي، تلاشي ضروري و درخور توجه است. بر مبناي همين ضرورت، مقاله حاضر سعي دارد تا با بررسي تفسير المنار به استخراج مباني و داوري هاي محمد عبده و رشيدرضا در حوزه نقد و فهم حديث و بررسي و تحليل آن بپردازد.

اصطلاح يوتوپيا (Utopia) معادل آرمان شهر يا به تعبير برخي نويسندگان «خوبستان»، نخستين بار توسط تامس مور، نويسنده و فيلسوف شهير انگليسي، در فاصله سال هاي 1515 و 1516 ميلادي ساخته و به کار گرفته شد و به جامعه اي اطلاق گرديد که اصول و مباني آن بر پايه نظامي عقلاني و آرمان خواهانه استوار بود. اگرچه اين واژه محصول قرن شانزدهم است، اما خاستگاه زماني انديشه آرمان شهري و مدينه فاضله پنج قرن قبل از ميلاد است. افلاطون، متفکر يوناني، در کتاب جمهور خود، اولين کسي است که اين چنين جامعه ايده آلي را به تصوير کشيده است. آنچه در اثر افلاطون بيش از همه جلوه مي کند، مساله عدل و عدالت محوري جامعه خيالي اوست که در راس آن، پادشاه - فيلسوف قرار دارد و تقريبا در تمامي ده بخش کتاب به چشم مي خورد. پس از افلاطون، انديشمندان ملل مختلف به گونه اي گرايش به شهر آرماني را در آثار و نوشته هاي خود نشان دادند و توصيفات متعددي از ويژگي هاي آن بيان کردند. در ميان فلاسفه ايراني، فارابي در کتاب آراي اهل مدينه فاضله، شهر خيالي روحاني خود را با تاکيد بر اصول فلسفي مطرح کرد و پس از او، حکيم اشراقي، شيخ شهاب الدين سهروردي - که ديد فلسفي او همسو با تفکر فلسفي اشراقي افلاطون بود - با خلق اصطلاح «ناکجا آباد»، تصويري از دنياي مطلوب خود به دست داد.
تفاوت آشکاري که در مدينه هاي فاضله و آرمان شهرهاي فلاسفه مختلف وجود دارد جنبه زميني يا روحاني آنهاست. يوتوپياي مور، با آن که صبغه اي ديني دارد، اما اصول جامعه کمونيستي بر آن حاکم است. مدينه فاضله فارابي با اتکا احکام شريعت بيشتر رنگ فلسفي دارد و کلي گويي در آن اصلي اساسي است و … .
با جستجو در آثار و کلمات ائمه هدي و معصومان (ع) در مي يابيم که نوعي خاص از آرما ن شهر ملموس و ديني، متکي بر آموزه هاي قرآني و اسلامي در انديشه آنان وجود دارد که همه چيز در آن کاملا روشن و زلال و بدون هيچ گونه ابهامي مشخص شده است و کاملا رنگ الهي و فرابشري دارد. به تعبيري ديگر، جامعه آرماني اسلامي از پيوند ملک و ملکوت شکل مي گيرد و خدايي سميع، بصير و عليم و در عين حال، رووف، رحيم و مجيب در راس آن است. اين جامعه در سخنان همه معصومان دين، از جمله در ادعيه، خطب و کلمات حضرت صديقه کبرا (س) به روشني ترسيم شده است. در اين جستار، برآنيم که اين جامعه آرماني را، به وضوح و روشني و با ذکر تمام جزئيات و ويژگي هاي آن، با استناد به سخنان اين بانوي بزرگ معرفي نماييم.

واژه هاي «زکات» و «صدقه»، در طول تاريخ، دچار تحولات کاربردي گونه گوني شده اند، آن سان که مفهوم لغوي، کاربرد قرآني و روايي، اصطلاح فقهي و متفاهم عرفي آنها، با يکديگر تفاوت يافته است. اين پديده، موجب برداشت هاي نااستواري از برخي روايات مربوط به آن شده که مبتني بر پيش فرض هاي نادرست و بي توجهي به سير تحولات واژگاني بوده است. اين نوشتار، تلاش نموده تا با کمک قواعد فقه الحديث و بويژه توجه به قراين و فضاي صدور، کاربرد روايي اين دو واژه و تمايز آن با کاربرد قرآني، فقهي و عرفي آنها را برنمايد و نتايج اين بحث را در دو حوزه حديثي و فقهي تبيين کند. از اين رو، مواردي از استنادات نادرست و تعميم و تخصيص هاي بي دليل، يادآوري شده و لزوم تجديد نظر در پاره اي از جستارهاي فقهي و حديث پژوهي، خاطرنشان شده است.

فضل بن شاذان نيشابوري، بي ترديد، يکي از ارجمندترين فقيهان و متکلمان صاحب فکر و نوآوري است که در دهه هاي پاياني سده دوم هجري متولد و حداکثر دو ماه پيش از شهادت امام عسکري (ع)، به سال 260 هجري، با مرگ شهادت گونه فوت کرد. او از صحابيان چهار امام معصوم «رضا، جواد، هادي، عسکري (ع)» بوده که با استعداد و تلاش شگرف خويش، نفشي والا و سترگ در انتقال ميراث شيعي داشته و به منظور تبيين و مرزباني از آن مکتب، به تاليف 180 نگاشته توفيق يافته است. دايره المعارف تشيع - که از فرآورده هاي عرصه فرهنگ و معارف سال هاي اخير است - از رهگذر اين که ابن شاذان از دانشمندان آن ساحت و مکتب است، به زندگي او در حد کمتر از نصف صفحه پرداخته که سوگمندانه بايد گفت که همان حجم اندک - که خود نوعي گلايه را به همراه دارد - دستخوش آشفتگي و ناسره نويسي شده و رهاوردي که برآيند پژوهش و تحقيق باشد، به دست نداده است. درباره موضوع نژاد، اساتيد، شاگردان، نگاشته ها و زاويه اي از فراز و فرود حيات سياسي او ره به صواب پيموده نشده است و آميخته با کاستي هاست. در اين مقاله به خلاهاي آن متن پرداخته شده که اميد است به غني سازي آن متن در چاپ هاي بعد کمک نمايد.

نويسنده در اين مقاله در پي آن است که خاستگاه اسناد را در منابع اسلامي شناسايي کند و دريابد که ذکر سلسله راويان در کتب سيره و تاريخ برگرفته از چيست. به نظر نويسنده، خاستگاه اسناد و ذکر سلسله راويان در سنت اسلامي برگرفته از متون يهودي است و با ذکر دلايل و شواهدي درصدد اثبات مدعاي خويش است.