مقالات همايش ملي جنگل هاي زاگرس مركزي، قابليتها و تنگناها

استفاده از زمين و نحوه انتخاب آن براي مصارف گوناگون بستگي به چند عامل مهم دارد كه عبارتند از: توپوگرافي، آب و هوا، خاك، منابع آب و شايد از همه مهمتر وضعيت اقتصادي و اجتماعي و يا نياز انسان از سويي نحوه استفاده از زمين كه خود تعيين كننده مختصات اكوسيستم است كه نتيجه آن وضعيت فرسايش، هرزآب، سيلاب و تخريب زمين و پوشش گياهي را مشخص مي سازد. انسان با تهيه، تدوين و اجراي طرحهاي بهره برداري از سرزمين پيش از پيدايش دانش آمايش، سعي در استفاده مطلوب از منابع سرزمين براي مصارف عمده داشته است. بخاطر دخالت ندادن استعداد طبيعي سرزمين اغلب دچار گرفتاري شده در نتيجه بدنبال اجراي طرحها، خرابي محيط زيست عايد انسان شده است (مخدوم، 1372). در آمايش حوزه آبخيز كوهدشت كه مساحت آن 456 كيلومتر مربع است، نقشه هاي طبقات ارتفاعي، درصد شيب، جهت هاي جغرافيايي، ويژگي هاي خاكشناسي، تيپ و تراكم پوشش گياهي با هم تركيب شده، نقشه نهايي واحدهاي زيست محيطي به دست آمد. همچنين ويژگي هاي اقليم شناسي، منابع آب، شبكه جاده و نقشه وضعيت فعلي بيابانزايي براي هر واحد ثبت گرديد و مطالعات اقتصادي و اجتماعي از طريق پرسشنامه انجام شد. در نتيجه فرآيند آمايش سرزمين، 793 واحد زيست محيطي مشخص گرديد. ارزيابي و طبقه بندي توان توسعه آبخيز كوهدشت، از طريق مقايسه ويژگيهاي اكولوژيكي هر واحد زيست محيطي با مدل اكولوژيكي كاربري ها انجام شد. سپس ويژگيهاي اكولوژيكي پايدار و ناپايدار هر واحد زيست محيطي و كاربري فعلي آن مشخص گرديد.درهريك از واحد هاي زيست محيطي نيز ارزيابي توان اكولوژيكي براي كاربريهاي كشاورزي، مرتعداري، جنگلداري، توريسم گسترده، توسعه شهري، آبزي پروري و حفاظت صورت پذيرفت و با تلفيق ارزيابي با نياز اقتصادي و اجتماعي منطقه، كار آمايش سرزمين حوزه به پايان رسيد در نتيجه از كل مساحت منطقه 43.8 درصد به كشاورزي، 17.5 درصد به مرتعداري، 3.48 درصد به جنگلداري، 12.5 درصد به تفرج گسترده، 0.3 درصد به توسعه شهري و 22.5 درصد به حفاظت اختصاص پيدا كرد. سپس با توجه به تجزيه و تحليل انجام شده دوسناريوي مديريتي با تاكيد به كاهش مصرف آب و كم آبياري دربخش كشاورزي، مديريت چرا، كاهش بوته كني و كاهش تعداد دام در بخش مرتع و استفاده از صنعت توريسم و گردشگري و توسعه شهري براي افزايش درآمد و كاهش مهاجرت به منظور جلوگيري از گسترش خطر تخريب اراضي تدوين گرديد.

گونه مورد (Myrtus communis) در انگليسي Myrtle و در عربي مرسين گويند. محل رويش اين گونه در ايران شامل نواحي شمالي، گيلان، لرستان، گيلان غرب مي باشد. اغلب گرماپسند بوده و در مناطق گرمسيري ايران مي رويد. داراي ارزش اقتصادي است بطوريکه ميزان در آمد هر هکتار آن در سال جاري در ممسني 120000000 ريال محاسبه گرديد. به عنوان يک گزينه قوي اين گونه مي تواند در قطع وابستگي، جلوگيري از خروج ارز، ايجاد اشتغال، رفع نياز صنايع داروئي و توانمندسازي جوامع روستائي و جنگل نشينان زاگرس مرکزي نقش مهمي ايفا نمايد.

به منظور بررسي نيازهاي رويشگاهي افرا، با در نظر گرفتن پراكنش عمودي و تعيين حداقل و حداكثر دامنه ارتفاعي گسترش گونه، جهت جغرافيايي و فرم زمين، قطعات نمونه 5 آري دايره اي شكل در نظر گرفته شدند. از هر يك از حالات ياد شده (ارتفاع، جهت، فرم زمين و تكرار) حداقل يك پروفيل خاك تهيه گرديد. تجزيه و تحليل داده ها با استفاده از نرم افزار PC-ORD انجام شد. ننايج نشان داد كه جهت جغرافيايي اثر معني دار بر روي صفات رويشي اين گونه نداشت، درختان واقع در دره ها داراي بيشترين سطح تاج پوشش بودند، دامنه شمالي و رنج ارتفاعي كمتر از 1500 متر بهترين وضعيت رويشي اين گونه را در برداشتند. بافت خاك در رويشگاه كيكم سنگين تا متوسط است. اسيديته خاك در تمامي فرمهاي زمين و لايه هاي خاك كمي بالاتر از خنثي است.

آتش سوزي جنگلها يکي از اصلي ترين مخاطرات در کشور ماست. جهت بررسي و شناسايي پهنه هاي مستعد آتش سوزي جنگل هاي زاگرس، جنگلهاي شهرستان چگني در استان لرستان به عنوان منطقه مطالعاتي انتخاب شده اند. با استفاده از تصاوير ماهواره اي ETM سال 2005، پوشش گياهي و جنگلي محدوده مورد مطالعه شناسايي گرديد. پوشش گياهي، شيب، جهت شيب، فاصله از مناطق مسکوني و فاصله از جاده به عنوان مهمترين فاکتورها در شناسايي پهنه هاي مستعد آتش سوزي جنگلها شناخته شدند. به منظور شناسايي پهنه هاي در معرض آتش سوزي از مدل منطق فازي استفاده شده است. نتايج حاصله نشان مي دهد که نوع پوشش گياهي و فاصله از مناطق مسکوني به عنوان مهمترين عوامل در آتش سوزي جنگلها منطقه مورد مطالعه شناخته شده اند.

آنچه در فرآيند ارزيابي توان اکولوژيک مدنظر قرار مي گيرد، تاثير متقابل منابع اکولوژيک پايدار و ناپايدار است که به صورت ويژگي هاي هر اکوسيستم خرد اثرات متقابل بر يکديگر و محيط زيست دارند. لذا براي مشخص شدن اثر متقابل اين عوامل و همچنين ميزان تاثيرگذاري هر کدام از اين شاخص ها با توجه به هدف تعيين شده از ارزيابي توان اکولوژيک، روش ارزيابي چندمعياره، تحليل سلسله مراتبي  (AHP)پيشنهاد و منطقه دادآباد واقع در استان لرستان مورد مطالعه قرار گرفت. در مطالعات انجام شده هفت شاخص در روند ارزيابي مورد بررسي قرار گرفته و ميزان تاثيرپذير شاخص ها تعيين گرديد. در بين شاخص هاي مورد بررسي (ارتفاع، جهت، شيب، عمق خاک، ميزان مواد آلي، بافت خاک و فرسايش) شاخص ارتفاع بيشترين ميزان تاثيرگذاري (0.348) و شاخص فرسايش کمترين ميزان تاثيرپذيري (0.037) را در روند ارزيابي با توجه به هدف توسعه سطحي جنگل به خود اختصاص داده است.

جنگل هاي زاگرس به خاطر شرايط اقليمي خاص و همچنين بهره برداري بي رويه که از ساليان گذشته تا حال ادامه دارد شديداً مخروبه گشته اند. تعيين الگوي برازش درختان در طبقات مختلف تاج پوشش جنگلهاي زاگرس مياني، در مراحل زماني مختلف، نشان دهنده وضعيت كلي اين جنگلها از نظر سير تخريب و روند توالي اكوسيستم مي باشد. در اين تحقيق، به منظور برازش توزيع طبقات تاج پوشش در ذخيره گاه جنگلي گلابي وحشي چم حصار دلفان از روش نمونه برداري منظم تصادفي با قطعات نمونه دايره اي به مساحت 20 آر استفاده شد. از مجموع 32 قطعه نمونه برداشت شده در كل منطقه، تعداد 128 درخت به طور تصادفي انتخاب و تاج پوشش آنها به طور دقيق اندازه گيري شد. پس از محاسبات اوليه از قبيل ميانگين، انحراف معيار و ...، داده ها بوسيله 2 توزيع نمايي و نرمال برازش شدند. نتايج حاصل از آزمون کولموگروف-اسميرنوف (K.S) نشان داد که در سطح احتمال 95 درصد، توزيع نمايي مناسبترين توزيع جهت برازش تاج پوشش درختان در طبقات مختلف موجود در منطقه مي باشد.

مقاله حاضر ضمن برشماري شرايط ويژه رويشي و اقتصادي- اجتماعي موجود براي مديريت منابع جنگلي زاگرس که چالش هايي را در روند تصميم گيري کلاسيک براي مديريت جنگل ايجاد نموده است، با اشاره به فرآيند تصميم گيري مشارکتي در تلاش است پيشنهادهايي را در جهت پايه گذاري پروژه اي براي طراحي سامانه پشتيبان تصميم گيري براي مديريت استراتژيک اين جنگل ها ارائه نمايد تا با بهره گيري از دانش بومي و سازماندهي توان اجرايي بخش جنگل، راه دستيابي به توسعه پايدار در بهره برداري از اين منابع را هموارتر گردد.

گياهان دارويي از ارزش و اهميت خاصي در تامين بهداشت و سلامت جوامع هم به لحاظ درمان و هم پيشگيري از بيماريها برخوردار بوده و هستند. اين بخش از منابع طبيعي قدمتي همپاي بشر داشته و يكي از مهمترين منابع تامين غذايي و دارويي بشر در طول نسلها بوده است. ارزش اقتصادي و تجاري گياهان دارويي فوق العاده زياد است. در بعضي آمارها ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي بالغ بر 43 ميليارد دلار در سال برآورد گرديده است. ذخائر توارثي گياهان به عنوان پرارزش ترين ذخائر و منابع هر كشور به حساب مي آيد. بانكهاي ژن گياهي در سراسر جهان از طريق جمع آوري محافظت دائمي و احيا و تكثير منابع تجديد شونده گياهي نقش مهمي در حفظ و بقا پوشش گياهي و گونه هاي تشكيل دهنده آنها و نهايتا حفاظت اكوسيستم ها را به عهده دارد. كشور ما به واسطه موقعيت خاص جغرافيايي و تنوع آب و هوايي داراي انواع مختلف گونه هاي گياهي مي باشد و از معدود كشورهاي جهان است كه بيشترين تنوع و پراكنش گياهي در آن مشاهده مي شود. حفظ ذخاير خدادادي وظيفه اخلاقي هر ايراني است. و ساده ترين راه آن جمع آوري و نگهداري صحيح بذر براي حفظ حداكثر تنوع ژنتيكي گياهان بومي موجود خواهد بود. بدين منظور در سال 1380 طرحي بمدت 5 سال در مناطق مختلف استان لرستان جهت جمع آوري ژرم پلاسم گياهان دارويي به اجرا در آمد در مجموع از بين 217 نمونه، تعداد 71 نمونه بذري متعلق به درختان و درختچه هاي دارويي جمع آوري شد كه متعلق به 40 منطقه از استان مي باشند. نمونه هاي بذري جمع آوري شده درختان و درختچه هاي دارويي استان در طي انجام اين پژوهش شامل: 18 خانواده، 29 جنس و 32 گونه مي باشد كه خانواده هاي Rosaceae، Rhamnaceae و Ulmaceae بترتيب بيشترين تعداد را به خود اختصاص داده اند. در مجموع از بين مناطق مورد مطالعه و مناطقي كه نمونه هاي بذري آنها جمع آوري شده مي توان به مناطق: دره تخت (ازنا)، چگني، سفيد کوه، کوهدشت، الشتر (جوانمرد)، رازان و پلدختر به عنوان مناطقي كه از نظر ژرم پلاسم دارويي بسيار غني هستند اشاره داشت. همچنين در برخي از مناطق مانند نوژيان خرم آباد، چگني خرم آباد، اليگودرز و ... كه در ساليان گذشته از نظر ژرم پلاسم درختان و درختچه هاي گياهان دارويي غني بوده ولي متاسفانه هم اكنون به دليل مسائل مربوط به تغييرات اقليمي، چراي بي رويه، برداشت هاي غيرمجاز عده اي سود جو در حال انقراض و نابودي است از جمله اين گياهان مي توان گلابي وحشي، نسترن، مورد، عناب اشاره داشت كه با توجه به شواهد موجود طي عمليات صحرايي و ليست تهيه شده مربوط به گياهان دارويي در حال انقراض جزء گياهان دارويي اولويت دار و در معرض خطر انقراض در شرايط استان لرستان مي باشند.

حوضه آبخيز نوژيان با مساحت 344.91 كيلومتر مربع در ٢٠ کيلومتري جنوب شرقي شهر خرم آباد در استان لرستان درتقسيم بندي زمين ساخت و حوضه هاي قديمي ايران جزء زاگرس چين خورده قرار مي گيرد و با توجه به نوع سازند هاي زمين شناسي، وضعيت توپوگرافي و وسعت آن، اين حوضه از نظر لغزشي ناپايدار بوده، که اين ناپايداري باعث تخريب بخش وسيعي از اراضي جنگلي منطقه شده است. در اين تحقيق ابتدا نقشه کاربري اراضي منطقه تهيه شده است اين نقشه نشان مي دهد که 105.48 کيلومترمربع از مساحت حوضه را اراضي جنگلي تشکيل مي دهد. تلفيق نقشه کاربري اراضي با نقشه پراکنش لغزش هاي منطقه نشان مي دهد که 14.3 کيلومترمربع از اراضي جنگلي منطقه در اثر زمين لغزش تخريب شده است.

براي اين تحقيق، محدودهاي از جنگل هاي زاگرس كه رويشگاه اين گونه مي باشد، به نام جنگل قلاجه انتخاب و با تهيه عكس هوايي اين منطقه در سال 1370 و اجراي روش آماربرداري ترانسكت يا خط نمونه داراي طول ثابت (متر 50) بر روي آن مشخصه هاي تعداد و دو قطر عمود بر هم تاج گونه بنه در هر خط نمونه اندازه گيري و پس از تبديل به قطر واقعي (با استفاده از فرمول D=^d×(H-h)/_f) در فرمهاي مربوطه ثبت گرديد، سپس همين روش آماربرداري با توجه به فاصله و زاويه محل تقاطع يكي از اضلاع شبكه با انشعاب جاده فرعي در منطقه مورد مطالعه، درست در همان منطقه از جنگل قلاجه اجرا و پس از جمع آوري اطلاعات، تجزيه و تحليل آماري بر روي داده ها انجام شد. سپس تعداد و سطح تاج پوشش در هكتار درختان بنه در سال 1370 و زمان حال به روش محاسباتي تئوري احتمالات برآورد گرديد. همچنين براي مقايسه ميانگين هايدر سال 1370 و وضعيت كنوني از آزمون (t-test) استفاده و مشخص گرديد كه برآورد تعداد و سطح تاج پوشش در هكتار بنه در واقعيت زميني و عكس هوايي اختلاف معني دار نداشته و در واقع نتيجه برآورد يكسان است.

استفاده از گونه هاي سريع الرشد در جنگلکاري ها موجب کاهش فشار بر جنگل هاي طبيعي مي شود. با توجه به تنوع بسيار زياد اين درختان، مقايسه کلون ها در يک منطقه موجب افزايش کمي و کيفي چوب مي گردد. با توجه به فصل رشد طولاني و رودهاي فراوان در منطقه زاگرس مرکزي امکان جنگل کاري با صنوبر در حاشيه رودخانه ها وجود دارد. در اين تحقيق 7 کلون صنوبر از جنبه هاي رويشي و مقاومت به آفات برگخوار طي يک دوره فصل رويش مقايسه گرديدند. نتايج نشان داد که کلون هاي مورد بررسي تفاوت قابل توجهي در صفات مورد بررسي داشتند.

براي مديريت جنگل در نواحي زاگرس به علم جنگلداري و نيازهاي اين علم در طراحي منابع جنگلي نياز است. حوضه تهيه طرح «تنگ سولک» از طرح جنگلداري چند منظوره جنگل هاي زاگرس است. در اين منطقه جنگل بخشي از نيازهاي معيشتي مردم جنگل نشين را تامين مي کند، هدف گذاري به صورت مشارکتي صورت مي گيرد. پذيرش اجتماعي بالا، رعايت اصل توليد مستمر، تامين درآمد خانوارهاي جنگل نشين، حفظ کانون هاي زيستي مردم، برپايي يک نظام مديريت مشارکتي و قابليت استفاده از تکنيک هاي بومي مردم محلي نقطه هاي قوت اين مديريت هستند. برنامه هايي جنگلشناسي، حفاظت، اقتصادي و اجتماعي و ... پيشنهاد داده مي شود.

در منطقه زاگرس، مطالعه هرچه دقيق تر جنگلهايي که بنا به دلايل مختلف از جمله نزديکي به مرز، کمتر تخريب شده اند باعث مديريت بهتر مناطق تخريب يافته خواهد شد. مطالعه حاضر در بخشي از جنگلهاي مناطق مرزي مريوان انجام شد. تعداد 115 قطعه نمونه 500 مترمربعي در مناطق غير مرزي (تخريب يافته) و مرزي با استفاده از شبکه آماربرداري 100 متر × 100 متر برداشت گرديد. بيشتر بودن متغيرهاي کمي در منطقه مرزي نشان مي دهد که در صورت حفاظت از جنگلهاي تخريب يافته و اعمال روشهاي احيايي در اين مناطق و يا مناطق مشابه مي توان موجودي جنگل را بهبود بخشيد.

تخريب اراضي در مناطق خشک و نيمه خشک در اثر فعاليت هاي انساني و شرايط اقليمي را بيابان زايي گويند. اين پديده امروزه به صورت يک معضل جدي دامنگير جوامع بشري شده و سالانه خسارات جبران ناپذيري را از جنبه هاي مختلف به بخش هاي اقتصادي و اجتماعي وارد مي نمايد. براي ارزيابي و تهيه نقشه وضعيت بيابان زايي، مدل هاي مختلفي ارايه شده است در اين تحقيق با استفاده از مدل ESAs، ارائه شده توسط کميسيون اروپا (1999) وضعيت بيابان زايي منطقه نياتک سيستان با تاکيد بر معيار پوشش گياهي مورد بررسي قرار گرفت. هدف از اجراي اين تحقيق برآورد ميزان تاثير پوشش گياهي بر روي روند بياباني شدن منطقه مورد مطالعه مي باشد. جهت ارزيابي توسط روش موردنظر، ابتدا واحد هاي ژئومورفولوژي با استفاده از نقشه هاي توپوگرافي، زمين شناسي، تصاوير ماهواره اي، بازديدهاي صحرايي و عکس هاي هوايي مشخص گرديد. سپس با توجه به شرايط حاکم بر منطقه سعي گرديد فاکتورهاي مربوط به پوشش گياهي موجود در مدل ESAs را مورد ارزيابي قرار داده و با استفاده از وضعيت موجود هر واحد کاري بر اساس نظر کارناسي امتيازي به اين عوامل داده شده و در نهايت با ميانگين گيري هندسي امتياز ها و تطبيق دادن آن با جدول شاخص ESAI ميزان شدت بيابان زايي منطقه مورد مطالعه بر اساس فاکتور پوشش گياهي طبقه بندي شود. با توجه به نتايج بدست آمده از کل منطقه مورد مطالعه (4819.6 هکتار)، حدود 20.64% درصد از منطقه در کلاس بحراني، 34.34% درصد از منطقه در کلاس شکننده و 45% درصد از منطقه در کلاس بالقوه بيابان زايي از جنبه فاکتور پوشش گياهي قرار دارند.

پژوهش حاضر به منظور يافتن روش مناسب جهت افزايش درصد ريشه زايي قلمه هاي درختچه مورد در گلخانه انجام شده است. بدين منظور، قلمه هايي به طول 15-12 سانتيمتر از شاخه هاي يكساله درختچه مورد در اوايل ماه هاي آبان، دي و اسفند تهيه گرديد و پس از اعمال تيمار اكسين ايندول بوتريک اسيد به غلظت صفر، 200، 1000، 2000 و 4000 ميلي گرم در ليتر به صورت فاكتوريل در قالب طرح كامل تصادفي در سه تكرار و تعداد 30 قلمه در هر تكرار تحت شرايط مه افشاني نوبتي در بستري ماسه اي كشت گرديد. پس از گذشت 90 روز، تعداد قلمه هاي رشد كرده و تعداد قلمه هاي ريشه دار شده ثبت گرديد. نتايج نشان داد كه بهترين زمان براي گرفتن قلمه، اوايل آبان بود و تيمار ايندول بوترتيكواسيد به غلظت 2000 ميلي گرم در ليتر بيشترين تاثير را در افزايش ريشه زايي قلمه هاي درختچه مورد داشت.