مقالات همايش ملي جنگل هاي زاگرس مركزي، قابليتها و تنگناها

بلوط مهمترين و فراوانترين گونه درختي منطقه رويشي زاگرس است بطوريکه بيش از 90 درصد اراضي جنگلي اين منطقه رويشي بلوط تشکيل مي دهد. درختان بلوط در اين منطقه رويشي به شدت توسط عوامل متعدد مورد تهديد مي باشند و ميزان تخريب در بعضي مناطق بسيار بالا و ميزان تجديد حيات طبيعي بسيار ناچيز است. طي سالهاي 1389-1390، بعد از ارسال گزارشات مبني بر خشكيدگي درختان بلوط توسط اداره منابع طبيعي كوهدشت، از جنگل هاي بلوط منطقه سرنوران و چنار (بلوران) كوهدشت بازديد هايي به عمل آمد كار نمونه برداري از درخت هاي خشك شده به روشهاي متداول انجام شد. بررسي هاي به عمل آمده نشان داد، تنش هاي محيطي مثل خشكسالي هاي دهه اخير، بحران ريزگردها، طغيان آفات برگخوار، ضعف فيزيولوژيك درختان، شرايط را براي آفات فرصت طلب ثانويه مثل سوسك هاي چوبخوار Purpuricenus wachanrui( Levrat, 1858), (Col: Cerambycidae) Agrilus biguttatus (Fabricius, 1777), (Coleopteran: Purpuricenus dalmatinus (Sturm, 1843) ، و Buprestidae و قارچ Biscogniauxia mediterraneum عامل بيماري زغالي بلوط را در منطقه، مهيا كرده كه سبب مرگ خاموش بخشي از درختان بلوط، گونه Quercus brantiiشده اند، اين قارچ تا به حال از افريقا، امريكاي مركزي، اروپا، ايالات متحده امريكا، روسيه، منطقه مديترانه از روي بلوط و در ايران از جنگلهاي گلستان از روي Q.castanifolia به عنوان عامل مرگ و زوال بلوط گزارش و معرفي شده است، قارچ Biscogniauxia mediterraneum (De Not.) Kuntze يك قارچ اندوفتيك است، محققان مختلف در دنيا طي تحقيقات متعدد به اثبات رسانده اند كه اين قارچ تحت شرايط خشكي و استرس هاي محيطي سبب خشكيدگي درختان بلوط مي شود.

گياهان نيمه انگل، توانايي فتوسنتز و ساختن مواد آلي مورد نياز خود را دارند اما به علت نداشتن ريشه، در جذب آب و مواد معدني وابسته به گياهان ميزبان خود هستند. گياه داروش با نام هاي محلي واش، داردوست، موخور، مخور، شيرينك، چشم بلبلي، چكم، نوكه و ... در چند خانواده گياهي از جمله مانند Viscaceae و  Loranthaceeحضور دارند. دو جنس Viscum و  Loranthusهر كدام با گونه هاي متعدد تاكنون از روي درختان و درختچه هاي مثمر و غيرمثمر از مناطق مختلف دنيا گزارش شده اند. در سال هاي زراعي 87-1389 در منطقه سرنوراه از توابع شهرستان كوهدشت در كيلومتر 60 شمال غرب و غرب اين شهرستان آلودگي مقدماتي به گياه انگل داروش در سطحي بالغ بر 200 هكتار گزارش گرديد. طي بازديدهاي ميداني انجام شده ميزان و وضعيت آلودگي درختان و درختچه هاي آلوده مشخص و با روش كنترل مكانيكي (هرس) ميزان آلودگي محدود و كارايي اين روش ارزيابي گرديد.

وابستگي و رفاه بشر به مواد معدني چندان قدمت دارد كه محققان تاريخ زندگي بشر را به دوره هايي بر اساس انواع كانيها تقسيم مي كنند (عصر حجر، عصر مفرغ، عصر آهن). وجود كانيهاي ارزان قيمت زمينه لازم را براي پايه ريزي تمدن صنعتي ايجاد كرد و هنوز هم رفاه عمومي جوامع بشري بستگي نزديكي با مصرف سرانه محصولات معدني دارد. ساختار زمين شناسي و پتانسيل معدني ايران به نحوي است كه مي توان در همه جاي آن به ذخائر گرانبها، غني و متنوع معدني دست پيدا كرد. بر اين اساس بخش معدن در برنامه هاي توسعه اقتصادي اجتماعي كشور و بودجه هاي ساليانه جايگاه خاصي دارد. اما از طرف ديگر تهديدات ناشي از سرعت بي سابقه اي كه در استخراج معادن پديد آمده، به ويژه در مناطق جنگلي غرب كشور، بر فوائد آن سنگيني مي كند. استخراج و فرآوري مواد معدني، بخصوص در معادن روباز نقش مهمي در مشكلات زيست محيطي از قبيل كاهش سطح جنگلها، فرسايش خاك و آلودگي آب و هوا ايفا مي كند.
با وجود اصول 45 و 50 قانون اساسي و الزامات زيست محيطي كه مطرح مي كنند، بخشهاي مختلف شامل وزارت صنايع و معادن، سازمان جنگلها و مراتع، وزارت نيرو و غيره، به فعاليت هاي مخالف اين اصول مي پردازند و در بعضي مواقع نيز بخشي نگري در تصويب و تفسير قوانين باعث بوجود آمدن تعارض و تداخل امور محوله دراين سازمانها شده است. در اين مقاله اصول مرتبط قانون اساسي و قانون معادن و آئين نامه ها و دستور العمل هاي اجرايي آنها و قوانين سازمان حفاظت محيط زيست، قانون حفاظت و بهره برداري از جنگلها و مراتع مورد بررسي قرار گرفته، نقاط قوت و ضعف هر بخش مشخص گرديده و راهكارهاي عملي جهت رفع تعارضات و خلاء هاي موجود بين آنها ارائه شده است.

روند تخريب جنگلها و مراتع و در نتيجه از بين رفتن منابع آب و خاك كشور بويژه در مناطق خشك و نيمه خشك بر هيچكس پوشيده نيست. هر ساله ميليونها تن خاك بدليل تخريب پوشش گياهي از دسترس خارج مي شود كه اين معضل ضمن در خطر قرار دادن حيات گونه هاي گياهي، حيات انسان را نيز به مخاطره مي اندازد. بنابراين باتحقيقات بر روي گونه هاي با ارزش در عرصه هاي طبيعي مي توان تا حدي در رفع اين مشكل اقدام نمود و علاوه بر آن با بهره برداري مناسب، بر افزايش توليد ملي و درآمد مردم اهتمام ورزيد. نظر به پراكنش انجير در مناطق مختلف استان لرستان، طرح تحقيقاتي در زمينه پراكنش اكوتيپ هاي مختلف و برتر از نظر خصوصيات ظاهري و مرغوبيت ميوه و همچنين امكان اهلي كردن پايه هاي وحشي در سال 82 به اجرا درآمد. در طي پنج سال مطالعه بر روي اين گياه در استان، به تفكيك شهرستانها در مناطق مختلف رويشگاهي پايه هاي مادري و برتر از نظر برخي صفات انتخاب گرديد سپس از اين نقاط با استفاده از دانش بومي، پايه هاي برتر (10 پايه در خرم آباد و 5 پايه در ساير شهرستان) شناسايي شد كه در مجموع از مناطق مختلف استان (خرم آباد، بروجرد، درود، اليگودرز، ازنا، الشتر، اشترينان، نورآباد، كوهدشت و پلدختر) 55 پايه انتخاب گرديد. در مرحله بعد در فصل مناسب (پائيز و زمستان) از پايه هاي از قبل شناسايي شده در نقاط مختلف استان جهت تكثير، تعداد 50 قلمه بطول 40 تا 50 سانتي متر از هر پايه تهيه و براي كاشت و تكثير به خزانه انتقال داده شد و در نهايت مقايسه برخي از صفات (زنده ماني، ميوه دهي، رشد رويشي و قطري) در رويشگاه هاي مختلف استان در قالب طرح آماري بلوكهاي كامل تصادفي در سه تكرار با استفاده از نرم افزار spss انجام شد.

يکي از عوامل تخريب و از بين بردن جنگل هاي غرب کشور بهره برداري از معادن سنگ هاي ساختماني مي باشند. به طوري كه با حذف كامل عناصر گياهي و تخريب و نابودي كامل خاك، استقرار طبيعي عناصر جنگلي در اين مناطق ناممكن و محال گرديده است، از طرفي اين محوطه ها پس از برداشت سنگ به صورت لكه هاي كم و بيش وسيع دگرگون شده وخالي از درخت، درختچه و ساير عناصر گياهي مشوند.لذا مديران و كارشناسان منابع طبيعي براي بازگرداندن و بازساري اين مناطق دنبال چاره و راه حلهايي هستند كه يكي از اين راه حلها مي تواند معرفي گونه ها و عناصر با قابليت استقرار در اين عرصه ها در قالب طرح هاي غني سازي و بذرکاري باشد. نتايج قابل ارائه در اين مقاله برگرفته از اجراي طرح پژوهشي است كه با بكارگيري بذر گونه هاي داغداغان، بنه، بادامک، ارژن و بلوط در قالب طرح آماري بلوك هاي كامل تصادفي بمدت 4 سال در عرصه هاي تخريب شده معادن سنگ منطقه چگني اجرا گرديد. بذر گونه بادامک با 25 درصد زنده ماني بعنوان تيمار برتر و گونه داغداغان با صفر درصد استقرار پايين ترين موفقيت را داشت.

با افزايش سوبسترا، معدني شدن کربن آلي افزايش يافته و در صورت وجود رطوبت کافي فعاليت موجودات خاک نيز افزايش مي يابد. منطقه مورد مطالعه در جنگلهاي شمال استان ايلام بود و نمونه برداري از شبکه هاي منظم از افقA انجام شد. گاز CO₂ پديد آمده از تنفس ميکروبي در سود نيم نرمال گردآوري گرديد. براي اندازه گيري تنفس برانگيخته 2 سي سي محلول گلوکز 1% به عنوان سوبسترا مصرف شد. نتايج به دست آمده نشان داد تنفس ميکروبي در قله و پاي شيب بيشينه بود و به تدريج از قله به پايه شيب کاهش يافته و سپس به طرف انتهاي شيب افزايش نشان مي دهد. توزيع داده هاي به دست آمده از محل هايي که متاثر از چراي شديد بودند از توزيع طبيعي انحراف نشان داد. مطالعه واريوگرام داده ها نشان داد که در مناطق تخريب يافته تغييرات از روند خاصي تبعيت نمي کند.

اين مطالعه سعي دارد با سنجش قوه ناميه بذور بلوط(Quercus castaneifolia)  پس از جدا شدن از درخت مادري توسط آزمون تترازوليوم کلرايد و مقايسه آن پس از زمستان گذراني، تحت 5 تيمار قراردهي به قابليت زنده ماني بذرهاي بلوط در شرايط پاييز و زمستان جنگلکاري تهليجان پي ببرد. نتايج اين تحقيق نشان داد درصد قوه ناميه بذرهاي بلوط پس از جدا شده از درخت مادري 69.17 مي باشد که با زمستان گذراني اين ميزان در تيمارهاي قراردهي سطح خاک (2.21%)، دفن سطحي (61.57%)، پوشش پلاستيک (54.68%)، توري (7.33%) و در تيمار ظرف شيشه اي به (33.97%) رسيده است

ذخيره گاههاي جنگلي زير گروهي از پارکهاي طبيعي سرزمين است و هدف آنها حفاظت و حمايت از گونه هاي مورد تهديد يا در حال انقراض و يا داراي صفت ژنتيکي برتر در اکوسيستم هاي طبيعي مي باشد. منطقه مورد بررسي در استان لرستان، شهرستان اليگودرز، بخش ززماهرو که با ارتفاع 2700 متر از سطح دريا واقع گرديده است. گونه ارس(juniperus polycarpus) متعلق به خانواده سرويان (Cupressaceae) که درختي سوزني برگ و دو پايه با دير زيستي بالا مي باشد. با توجه به اينکه اين گونه از معدود سوزني برگان ناحيه زاگرس به شمار مي رود و نقش بسزايي در حفظ و پايداري اکوسيستم هاي منطقه دارد، لذا حفاظت و حمايت از ذخيرگاه اين گونه ضروري است.

يک درخت بلوط زيستگاه و ميزبان صدها گونه پستاندار، پرنده، خزنده، حشرات، عنکبوتها، مايت، گلسنگ، خزه ها، قارچ ها و موجودات ديگر مي باشد در واقع يك آشيانه اكولوژيك براي بسياري از موجودات است. برخي از اين موجودات زنده درخت بلوط را وادار به ساخت گالهاي مختلفي مي كنند. در ميان آنها يک گروه بزرگي از زنبورهاي گالزا (Hymenoptera; Cynipidae: Cynipini) وجود دارد و بر اساس مطالعاتي كه طي دهه اخير انجام داده ايم بيش از 80 گونه از اين زنبورهاي گالزاي بلوط در عرصه هاي جنگلي زاگرس را معرفي نموده ايم. تعدادي از اين زنبورهاي براي دنياي علم جديد بوده و انحصاري اين منطقه اند و براي اولين بار گزارش شده اند. هر گونه از اين زنبورهاي گالزاي بلوط قادرند تنها بر روي بخش هاي خاصي از يک درخت و حتي روي گونه هاي خاصي از بلوط ايجاد گال كنند كه اين گالها داراي ارزش هاي اكولوژيكي، دارويي و صنعتي مي باشند. گالها يك پناهگاه و انبار غذايي براي لارو زنبورها و ساير موجودات ساكن در آنها هستند. در مطالعات انجام گرفته مشاهده گرديد اجتماعات زيستي مختلف ديگري از زنبورهاي پارازيتوئيد (Parasitoid wasps)، مهمان (Inquiline wasps) در داخل گالها مستقر مي باشند و تا به حال بيش از 70 گونه حشره (پارازيتوئيد و مهمان)، از گال هاي بلوط منطقه رويشي زاگرس جمع آوري، شناسايي و گزارش نموده ايم. غنا و تنوع گونه اين گروه از حشرات در مقايسه باكل منطقه غرب پالئاركتيك بي نظير است. بررسيهاي انجام شده نشان داد گالهاي سي نيپيده از يک تنوع زيستي و سيستماتيکي جمعيتي که بسيار زيبا بنا نهاده شده اند پشتيباني و حمايت مي کنند و درختان بلوط اولين توليد کنندگان آن مي باشند، زنبورهاي گالزا وهم سفره به عنوان اعضا جدا کننده موجود در گال و زنبورهاي پارازيت، پرداتورها و قارچ ها تحت عنوان دشمنان طبيعي و ديگر حشرات و بند پايان از عناصر ترکيبي موجود در گال هاي بلوط هستند. تهيه چك ليست از صدها گونه هاي موجودات ساكن و يا مرتبط با گال هاي بلوط بيانگر تنوع زيستي و اهيت و ارزش وجود يك زيستگاه براي آنها بنام درخت بلوط است كه متاسفانه به ندرت مورد توجه ما واقع مي شود.

عدم مقبوليت و پذيرش اجتماعي طرح ها و برنامه هاي احيايي جنگل هاي زاگرس، روند تخريب در اين منطقه را شدت بخشيده است. اجراي موفق اين طرح ها مستلزم نگرشي همه جانبه به مفاهيم توسعه پايدار و مسائل اقتصادي و اجتماعي است که در اين بين، توجه و بررسي مسائل متناقض و متضاد اجتناب ناپذير است. فرآيند تحليل شبکه (ANP) يک چارچوب نويدبخش براي ارزيابي مسائل چندبعدي و متناقص است که در اين نوشتار به معرفي اين تکنيک، به عنوان نسل جديدي از روش هاي تصميم گيري چند معياره (MCDM)، و کاربردهاي آن در مديريت چند منظوره جنگل هاي زاگرس پرداخته شده است.

اتخاذ تصميم صحيح مديريتي براي برنامه ريزي حفاظتي در جنگل، مستلزم كسب اطلاعات صحيح از توده هاي جنگلي است. استفاده از يك روش اريب مي تواند منجر به اتخاذ تصميمات اريب گردد. اريبي نمونه برداري وابسته به طرح نمونه برداري و برآورد كننده است. در تحقيق حاضر، اريبي روش نمونه برداري نزديك ترين همسايه با برآورد كنندهByth and Riple (1980)  و دو برآورد كننده Cotam and Curtis (1956) و Cotam and Curtis (1956) مورد بررسي قرار گرفت. موقعيت كل درختان و درختچه هاي يك قطعه جنگل به مساحت 53 هكتار واقع در شهرستان اردل ثبت گرديد و روش نمونه برداري نزديك ترين همسايه در 20 تكرار با تعداد نمونه 30 تا 40 نمونه در هر تكرار اجرا گرديد. با داشتن مقدار واقعي تعداد درختان در هكتار و تعداد برآوردي، اريبي در هر تكرار به دست آمد. اختلاف مقدار اريبي با مقدار صفر (براي آزمون اريبي) با آزمون t تك نمونه اي بررسي گرديد. نتايج نشان داد كه روش نزديك ترين همسايه با هر سه برآورد كننده با 99 درصد اطمينان اريب است. لذا اين روش براي برآورد پارامترهاي توده هاي جنگلي نامناسب است. اما ممكن است براي ساير اهداف مانند تعيين الگوي پراكنش مكاني مناسب باشد.

در ارزيابي استمرار توليد و پايايي توده هاي سوزني برگ دست کاشت، رويش قطري مي تواند به عنوان يک معيار اصلي مورد توجه قرار گيرد. تعيين اين مشخصه با پايش مداوم قطر امکان پذير است. در اين پژوهش رويش درختان کاج پارک شريعتي شهرستان خرم آباد، بر اساس نتايج آماربرداري هاي سال هاي 82 و 88، تعيين گرديد. ميانگين رويش قطري ساليانه اين درختان در اين دوره 0.321cm اندازه گيري شد. بر اساس نتايج به دست آمده در سطح احتمال 95 درصد، بين ميانگين قطرهاي برابر سينه در اين دو دوره اختلاف معني داري وجود دارد. نتايج حاصله حاکي از استمرار توليد و پايداري اين توده مي باشد.

ارزيابي ريسک آتش يکي از اولين استراتژي هاي مديريتي براي مقابله و کنترل آتش به حساب مي آيد. با توجه به اين که روش هاي کمي و کيفي زيادي براي محاسبه ريسک آتش وجود دارد. در اين تحقيق سعي شده است با استفاده از چند فاکتور تاثيرگذار شامل پوشش گياهي (نوع و تراکم)، عوامل توپوگرافي شامل شيب و جهت و فاصله از روستا ها و جاده ها نقشه ريسک آتش سوزي براي اراضي طبيعي شهرستان اردل تهيه گردد. در اين تحقيق ازGIS براي ساخت لايه ها و از فرآيند ارزش گذاري چندمعياري براي وزن دهي به لايه ها استفاده شده است نتايج بدست آمده نشان دهنده تطبيق خوب با مناطق آتش سوزي شده است.

لاله واژگون با نام علمي Fritillaria imperialis از خانواده Liliaceace مي باشد. جنس Fritillaria شامل 100 گونه است که در نواحي معتدل نيمکره شمالي پراکنش دارد (ناديم و همکاران 2003). در ا يران لاله واژگون مشخصا در منطقه اقليم خشک معتدل زاگرس بطور طبيعي مي رويد.
اين گونه داراي زيبايي منحصر بفردي است که عواملي از قبيل تخريب رويشگاه، چراي دام، جاده سازي، بوته کني، برداشت و قاچاق گل و پياز و ... رويشگاه آنرا تهديد مي نمايد.
اين تحقيق سعي در معرفي مناطق رويشي اين گونه در سطح شهرستان اليگودرز و شناسايي عوامل تهديد کننده جهت ارائه برنامه هاي حفاظتي و حمايتي دارد.

موضوع معيارها و شاخص ها و کاربرد آنها به عنوان ابزار اصلي نظارت در مديريت جنگل ها هر روز بيشتر اهميت پيدا مي کند. اجرا و پايش پايداري بوسيله معيارها و شاخص ها با مشارکت جوامع و ظرفيت سازي نيازهاي جوامع ضروري است. هدف از اين مطالعه ارزيابي معيار و شاخص ها براي رسيدن به مديريت پايدار جنگل هاي زاگرس مرکزي است. بر طبق نتايج حاطل، مديريت پايدار جنگل و تعريف معيار و شاخص هاي منطقه اي و ملي براي ارزيابي آن، چالشهاي زيادي دارد. در حال حاضر معيارها و شاخص هاي منطقه اي در جنگل هاي زاگرس مرکزي، جهت ارزيابي مديريت پايدار جنگل تعيين نشده است و تعريف و تدوين اوليه اين معيارها و شاخص ها در مراحل کاملا ابتدايي است.