مقالات هويت ملي - اسلامي

مساله اين مقاله زمينه هاي مهم فکري و ديني ايرانيان در پذيرش اسلام است. و پيش فرض آن است که در تغيير و تحولات فرهنگي عوامل اصلي، عناصر درون فرهنگي است تا شرايط خارجي. عليرغم وجود باورهاي شرك آلود و خرافات در مهمترين منبع مطالعه در زمينه باورهاي ديني ايرانيان يعني اوستا، در بخش گاتاها توحيد، حيات پس از مرگ، بزرگداشت زندگي و از همه مهمتر خردگرايي به چشم ميخورد. اين ها زمينه ها و عوامل درون فرهنگي اسلام آوردن ايرانيان است و تبعيض طبقاتي مفرط و فتح ايران عناصر خارجي آن است. خردگرايي ايرانيان نيز مهمترين عامل رويکرد ايرانيان به تشيع است. روشن ماندن چراغ فلسفه در ايران بعد از ضربه سنگين غزالي به جريان عقلگرايي و ايراني بودن اکثر حکماي اسلامي دليلي براي اين مدعاست. در اين زمينه نظراتي که اسلام ايرانيان را از سر اجبار و يا واکنش قومي ميدانند نقد شده است. پيشنهاد اين مقاله: مهمترين سلاح فرهنگي در چالشهاي فعلي تکيه و ترويج فرهنگ خردگرايي است.

هويت داراي روح آگاهي است. اين آگاهي، انسان ها را به سمت احترام به حقوق يکديگر و احساس تعهد به اين حقوق سوق مي دهد. بنابراين، مفهوم هويت با قوميت تفاوت دارد. زيرا در معناي قوميت تعصب و جاهليت نهفته است.
در تاريخ ايران، بسياري از بزرگان در جهت اعتلاي هويت مردم تلاش کرده اند. اين بزرگان از طريق ادبيات، علوم عقلي، هنر ... آثار گرانبها و ارزشمندي را از خود بجاي گذاشته اند که مايه افتخار و عزت ايرانيان بوده است. تلاش آنها، از يک جهت، موجب شکل گيري هويت ايراني شده است، هويتي که شامل روح خردورزي، عقلانيت، غيريت و پهلواني بوده است، از سوي ديگر، اين فرهيختگان با استقبال از فرهنگ اسلامي، هويت ايراني را با دين اسلام درآميختند.
ايرانيان دين اسلام را از روي منطق و خرد پذيرفتند. زيرا فرهنگ ايران، رنگ و جلاي خرد ورزي داشت. آنها دين اسلام را با فرهنگ خويش و امتداد آن تصور مي کردند. هر چند خلفاي عرب با تکيه بر خلافت عربي و قريشي، با تحقير به ايرانيان مي نگريستند اما، ايرانيان با بي اعتنايي به اين امر، در شناخت دين واقعي و ترويج آن مي کوشيدند و بالاخره نيز به همت خواجه نصيرالدين طوسي، اقتدار خلافت عربي را در ايران از بين بردند. آنها در برابر حمله مغولان متعصب و جاهل، با سختي ها دست و پنجه نرم کردند تا توانستند هويت ايراني و اسلامي را حفظ کنند و حتي مغولان را با اين هويت آشنا سازند و آنان را رام آن سازند.
طي يک تاريخ چهارده قرني پر فراز و نشيب، فرهنگ ايراني و اسلامي چنان در هم تنيده شده است که تفکيک ايندو نه تنها موجب انشقاق و چند دستگي بلکه عامل بي هويتي خواهد شد.

هويت ملي، مجموعه اي از گرايش و نگرشهاي مثبت نسبت به عوامل و عناصر و الگوهاي هويت بخش و يکپارچه کننده در سطح يک کشور، به عنوان يک واحد سياسي، است. هويت ملي داراي عناصر سازنده گوناگوني چون ارزشهاي ملي، ديني، فرهنگي، جامعه اي، انساني، و در ابعاد فرهنگي، اجتماعي، تاريخي، جغرافيا، سياسي، زباني و غيره است. هويت ملي نيز به انحاي مختلف اداري ابعاد و عناصر فوق هستند. اما مهمترين مسايل آن وجود دو عنصر اسلاميت و ايرانيت و تاثيرپذيري آنها از فرهنگ غربي است. لذا در تاريخ معاصر ايران، چالش و بحران در عناصر هويت ملي در اين دو مولفه اساسي و رابطه آن با فرهنگ غربي بود، و با توجه به اينکه هويت ملي، امروزه به عنوان يکي از مباني زير ساختي مقوله فرهنگ در هر جامعه مطرح است، اين مقاله با تمرکز بر روي مفهوم هويت، ارايه تعريف و تبيين عناصر و ابعاد هويت ملي به عنوان يکي از اشکال هويت جمعي، نسبت تعلق خاطر و دلبستگي به مولفه هاي هويت ملي را به عنوان بازتاب فرآيند جامعه پذيري فرد نسبت به ابعاد فرهنگي، مادي و زيستي، رواني و اجتماعي قلمداد کرده و در ضمن نظرات شهيد مطهري، امام خميني و شاعران را نسبت به هويت ملي پرداخته است.

پژوهش حاضر، سلسله گفتارهايي پيرامون هويت و بحران هويت و هويت ديني و هويت ملي و مذهبي ايرانيان و همچنين پديده جهاني شدن و تاثير آن بر روي هويت ملي و اسلامي مي باشد. که طي آن به بيان مفاهيم، مولفه ها، فرصت ها، تهديدها و راهبردهاي هويت پرداخته گرديده. طرح بحث هويت در پژوهش حاضر، بر گردآوري ديدگاه ها و پيشنهادهايي مبتني بوده است که علاوه بر نظريه پردازي درباره مفاهيم هويت ملي با ارايه نمونه ها و شواهد جزيي، هويت ملي- مذهبي ايراني را تبيين کرده، به عرضه راهکارها و راهبردهايي پرداخته که توجه علاقمندان را جلب کند. تهيه کننده اين پژوهش اميدوار است مجموعه حاضر، مقدمه و انگيزه تلاشهايي باشد که هويت ملي مذهبي بيشتر مورد توجه پژوهشگران و انديشمندان و مسوولان محترم قرار گيرد؛ زيرا نويسنده پژوهش معتقد است که بازشناسي، بازيابي و بازسازي هويت ملي و اسلامي در توسعه فرهنگي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي کشور لازم و بايسته است.
منتهي مي شود و «ما» آغاز و به «من» در اين پژوهش عنوان گرديده که، هويت پديده اي است که از احساس استقلال فردي تا احساس تعلق اجتماعي گسترش مي يابد. از آنجاکه هويت هم در شکل فردي و هم در شکل اجتماعي خود برآيند تعاملي اجتماعي است، با شناخت و بازيابي آن مي توان زمينه رشد و توسعه را هموار ساخت و براي حل مسايل خرد و کلان جامعه، الگوهاي عملي مناسبي بدست داد. از اين رو، شاخصه هاي هويت ملي در منابع و بسترهايي گوناگون و در مولفه هايي متفاوت مانند نژاد، سرزمين، دين، فرهنگ، اخلاق و آداب و رسوم، زبان و مباني فکري و فلسفي قابل بررسي است.

بحث درباره مفهوم «هويت» در سال هاي اخير رونق بسيار زيادي در ميان روشنفکران و متخصصان علوم انساني و اجتماعي گرفته است و اين مفهوم را از حوزه اي که در ابتدا تنها در آن تعريف مي شد، يعني حوزه مباحث روان شناسانه بيرون آورده و به يک پرسمان اساسي در مسايل کاربردي توسعه تبديل کرده است.
در ايران نيز ده ها سال است که اين باور درست وجود دارد که هويت ملي ابزاري اساسي براي شکل گيري جامعه مدني و دولت مدرن به حساب مي آيد، هر چند اختلاف اساسي بر سر آن است که آيا بايد براي ساختن اين دولت مدرن صرفا از يک هويت ملي مبتني بر زبان و فرهنگ فارسي استفاده کرد و يا به هويت هاي قومي متعدد و پربار ديگر ايراني نيز اين امکان را داد که در اين فرايند عمومي شريک بوده و فعالانه در شکل دادن به هويت ايراني سهم داشته باشند. در اصطلاح عمومي «آنچه موجب شناسايي شخص، ايل، قوم يا ملتي شود هويت آن مي ناميم». نيز «آنچه در ميان تخالف ها بتواند خود را عرضه کرده، باقي مانده و ثبات نسبي خود را حفظ نمايد» هويت ناميده مي شود.

رهيافت گفتماني، رابطه دين و هويت در انديشه امام خميني (ره) را بهتر از رهيافت هاي ديگر تبيين مي کند؛ اما علي رغم اين قابليت، کم تر به آن توجه شده است. با عنايت به قابليت مذکور، اين مقاله در صدد به کارگيري رهيافت گفتماني براي تبيين رابطه دين و هويت در انديشه امام خميني (ره) است. بدين منظور، نگارنده ابتدا به بررسي مباني و مولفه هاي رهيافت گفتماني- با نگاهي انتقادي به بينش هاي کلي رايج در علوم انساني و اجتماعي- پرداخته و سپس رابطه دين و هويت را در انديشه امام خميني (ره) بر اساس روابط درون گفتماني و بين گفتماني مورد بررسي قرار مي دهد. به اعتقاد نگارنده، تکوين انديشه امام خميني (ره) نتيجه تعامل دين و هويت در گفتمان بازگشت به خويشتن و در رويارويي با گفتمان غرب گرايي بوده است. در نتيجه چنين شرايطي بوده که امام خميني (ره) با نقش آفريني فکري و عملي خود گفتما ن باز گشت به خويشتن، ر ويارويي سياسي- اجتماعي با حکومت غرب گرايي پهلوي را رقم زده و به تکوين گفتمان بازگشت به خويشتن در قالب انقلاب و جمهوري اسلامي نايل مي شود.

هويت مجموعه اي از اعلايم آثر مادي، زميني، جامعه اي، فرهنگي و رواني است که موجب شناسايي فرد از فرد گروه از گروه يا اهليت از اهليت ديگر (فرهنگي از فرهنگ ديگر) مي شود هويت را در مقياس فردي به نام تقدم تاريخي به هويتهاي خوني، خاکي و هويت فرهنگي تقسيم مي کنند که هويت ديني بخشي از هويت فرهنگي است هويت آگاهي از خود و ويژگيهاي مشترك در زمينه هايي مانند طبقات اجتماعي، مذهب، قوميت و جنسيت است. هويت و نياز به آن پيامدهاي دوگانه هاي دارد. از طرفي خود آگاهي و توجه به هويت و آگاهي از مسايل مشترك ديني، ملي و ... است و من جر به ارتباط با ديگرا ن مي شود و از سوي ديگر همين خودآگاهي و «اين هماني» ايجاد شده احتمالا به جدا شدن با ديگران بينجامد. در اين مقاله پژوهشگر تلاش بر آن داشته است که نظرات متفکران مسلمان از جمله امام (ره) که ايشان معتقداند که نوع نگاه غرب به شرق را در جهت ايجاد هويت براي خويشتن به نحو مبسوط تبيين نمايد و از طرف ديگر ديدگاه شهيد مطهري در مورد هويت ديني و از طرف ديگر نقش نماز در شکل گيري هويت ديني و با توجه به اينکه نماز به عنوان مولفه اصلي تربيت ديني نقش اصلي را در ايجاد هويت ديني ايفا مي نمايد به اميد است که با اين تحقيق محقق گامي در جهت بالا بردن آگاهي افراد داشته باشد.

از مولفه هاي تشکيل دهنده هويت يک ملت، دين، سرزمين، تاريخ، فرهنگ و تمدن و ... را مي توان نام برد.
دين، جايگاه انسان در نظام آفرينش و هدف از خلقت را به او نشان مي دهد، و ابعاد سه گانه وجودي انسان يعني حوزه انديشه، صفات نفساني و رفتارها را هماهنگ مي نمايد، تاريخ يک ملت، مجموعه اي از گران سنگ از تلخي هاي شکست و شيريني هاي پيروزي و نيز مجموعه اي از کارهاي افتخار آفرين، يا دسته اي از امور تاسف برانگيز است که بر اساس برخي ذهنيت ها و تعصب هاي مثبت و منفي شکل گرفته اند. از جمله اموري که با هويت ملي و اسلامي ملت سرافراز ايران و حتي جهان اسلام گره خورده است و فصل مهمي از تاريخ ما را به خود اختصاص داده تحمل هشت سال جنگ تحميلي عراق عليه ايران و دفاع مقدس مردم است.
دفاع مقدس، از زواياي گوناگوني در تقويت هويت ملي و اسلامي نقش ايفا نموده است. از جمله: دين داري، ولايت مداري، وحدت، شجاعت، مقاومت، دشمن شناسي و ملي دوستي، غيرت، آزادگي، ايثارگري، تحول آفرين، کسب تجربه هاي نظامي و آمادگي دفاعي، پيشرفت هاي نظامي، بدعت ستيزي، تکليف شناسي و ... مقاله پيش رو تلاشي است در شرح اين ادعا.

انقلاب اطلاعات و ارتباطات در دو گونه متمايز فني و ساختاري و نيز در شکل ظهور جامعه شبکه اي و اطلاعاتي و جهان مجازي که از مهمترين ويژگيهاي آن ‹«فرهنگ واقعيت مجازي» و «زمان بي زمان» و «مکان لامکان» است و در نتيجه با ايجاد تحول در مفاهيم مرتبط با مکان و زمان و فراهم آوردن منابع و مراجع جديد هويت، ذهنيت و هويت انسان را در جهان جديد ناپايدار و سيال مي سازد.
مدعاي ما در اين مقاله اين است که انقلاب در عرصه تکنولوژي اطلاعات و ارتباطات و به تبع آن ظهور و حضور گسترده دنياي مجازي به شکل گيري هويت و ذهين ناپايدار، سيال و غير ذات گراي (غيرجوهرگراي) انسان در عصر جديد، مي انجامد و لذا منطق انقلاب اطلاعات و ارتباطات و جامعه مجازي به نوعي با انديشه هاي پست مدرن در خصوص ذهنيت و هويت ناپايدار همخوان و سازگار است. به واسطه اين تحولات ساختاري و معرفتي و شکل گيري ذهنيت و هويت سيال و ناپايدار در جهان جديد، ذهنيت و هويت ما ايرانيان نيز به ناچار متحول و سيال و ناپايدار مي شود و برداشت هاي ما از مفاهيم ملي، فرهنگي و مذهبي نيز دگرگون مي کردد. چاره کار آن است که دست به بازفهمي و بازسازي مفهوم هويت بزنيم. اين مقاله در صدد است به بررسي اين شرايط بپردازد ضمن آنکه نيم نگاهي به مسايل ايران و چالش هاي هويتي آن بپردازد.

در تعريف بحران هويت گفته شده که «بحران هويت هنگامي بروز مي کند که مردم به جاي وفاداري به دولت ملي احساس تعلق به مجموعه اي يکپارچه به نام ملت، در داير تعلقات قومي و نژادي و محلي قرار مي گيرند» بر اساس تجزيه و تحليل «لوسين پاي» بحران هويت به فرهنگ نخبگان (نخبگان حکومتي و غير حکومتي) و توده مردم، به صورت احساسات ملي در مورد سرزمين خويش ارتباط مي يابد که رفته رفته، تعارض ميان وفاداريهاي قومي و تعهدات ملي را تشديد کرده، مشکلاتي را براي وحدت و يکپارچگي مردم پديد مي آورد. منابع عمده بحران هويت، ارزشهاي قومي، زباني، نژادي، مذهبي، بومي و منطقه اي است. وقتي در جامعه اي گروه يا گروه هايي خود را از مواهب جامعه محروم شده ديدند يا نظام سياسي ملي را در حق خود برخوردار از نگرش تبعيض آميز احساس نمودند و يا به خاطر تغيير و تحولاتي شديد در عرصه جهاني و منطقه اي، اهداف و منابع خود را با اهداف و منافع دولت ملي در تعارض و تناقض ديديدند، آن زمان اين خطر وجود دارد که آن گروهها از فرهنگ حاکم و دولت حاکم جدايي پيشه کنند و اجازه دهند تمايلات خاص فرهنگي، سياسي، اجتماعي آنان بر فرهنگ عمومي جامعه ملي غلبه کند.

«امنيت ملي» با ابعاد نظامي و به منظور دفع تهديدات خارجي معنا مي گردد. نقش شهروندان در کشور، معني امنيت ملي را دگرگون کرده است.حفظ تماميت ارضي کشور و منافع حياتي آن، در حوزه امنيت ملي قرار مي گيرد. «وحدت ملي» به مفهوم اشتراك همه افراد ملت در آمال و مقاصد خاصي است، آنگونه که به منزله مجموعه واحدي در آيند. امنيت ملي از سوي آسيبهايي مانند: برهم خوردن وحدت ملي، جنگ، بحران سياسي، تروريزم، امپرياليسم يا استعما رنو، ناسيوناليسم، بر هم خوردن تعادل قوا، انفجار جمعيت و فقر و وابستگي هاي ناشي از ان تهديد مي شود.وحدت ملي از سوي عناصري نظير: اختلافات نژادي، زباني، قومي، فرهنگي، مذهبي خلا حوزه عمومي و نبود گفتمان عمومي در اين حوزه، انزواي فرد و احساس بي قدرتي او، بيگانگي سياسي، ابهام در هويت ملي، واگرايي سياسي و کاهش کنترل اجتماعي به مخاطره مي افتد. در جمهوري اسلامي ايران، امنيت ملي، بر پايه اصولي همچون عدالت، اصل تفاهم بين المللي بر اساس تکيه بر قدر مشترکها، اصل مشارکت و تعاون در مسايل بين المللي، اصل برابري دولتها در استيفاي حق آزادي و استقلال و حاکميت و اصل لزوم احترام به قراردادهاي بين المللي بنا نهاده شده است.
وحدت ملي، در نظام جمهوري اسلامي، بر اساس عناصر پنجگانه وفاق اجتماعي و وحدت ميثاقي، وفاق و وحدت ارزشي، وفاق و وحدت شناختي، وفاق و وحدت منزلتي و وفاق و وحدت نقشي مورد توجه قرار گرفته است. هم امنيت ملي و هم وحدت ملي در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، بنحو چشمگيري مندرج مي باشند.

پيش از آنکه وارد اصل موضوع شوم لازم مي دانم مفاهيم کليدي بحث را از آن منظر که در اين مقاله مطرح شده است معنا مي کنيم از آن رو که اين مفاهيم اکثرا اختلافي است و عدم تبيين آنها مي تواند منجر به کژ فهمي هاي اساسي گردد.
هويت از منظر اين مقاله فهم اجتماعي از خويشتن اجتماعي است. درک مشترک اعضاي جامعه از خود و جايگاه خود در هستي، جهان زيست و شبکه هاي ارتباطي ملموس اجزاي آن است. اين درک خصلتي اجتماعي و گفتماني دارد و طبعا هويت مسلط، برخاسته از گفتمان مسلط است. هويت بخشي از فرهنگ است و همانگونه که از فرهنگ مسلط، خرده فرهنگ ها و بحران يا فروپاشي آن سخن مي گوييم مي توان از هويت مسلط، خرده هويت ها و بحران و فروپاشي هويت سخن گفت.

در اين پژوهش نكته اصلي كه مورد ارزيابي قرار مي گيرد چالش هاي اصلي است كه رو در روي مفهوم هويت قرار گرفته است. در اين مقاله از ديدگاه هاي مختلف به هويت سياسي نگريسته مي شود. بر اساس اين پژوهش هويت هاي ماقبل از مدرن بر ابعاد جمعي زندگي سياسي استوار بوده و در نتيجه هويت فرد با جامعه پيوند مي خورد. چنين نگرشي به هويت در ماهيت شهروندي نيز بسط مي يافت و شهروندان ماقبل مدرن دغدغه جمعي داشته اند. اما با رسيدن به دنياي مدرن و غلبه آموزه هاي ليبراليستي فرد گرايانه در محوريت قرار گرفت. در نتيجه دغدغه اصلي نظام هاي ليبرال توجه به حقوق فرد و آزادي هاي وي در عرصه سياسي بوده است بنابراين نظام هاي ليبرال دغدغه خاصي نسبت به ابعاد جمعي هويت افراد ندارند و بنا به تعبير كيت فاكس نوعي شهروندي سطحي و هويت سطحي در نظام هاي ليبراليستي غلبه يافته بود.