مقالات نقش فناوري اطلاعات در اشتغال

توسعه صنعت IT در هند از اوايل دهه 90 (قريب دهسال پيش) آغاز و صادرات نرم افزار در اين كشور از 128 ميليون دلار در سال 1991 به 6 ميليارد دلار در سال 2000 و حدود 10 ميليارد دلار ظرف نه ماهه اول سال 2001 رسيده و بر اساس برنامه پيش بيني شده قرار است درآمد ناشي از تهيه نرم افزار در اين كشور به 87 ميليارد دلار (كه از اين مقدار 50 ميليارد دلار آن به خارج صادر خواهد شد) و ميزان اشتغال در اين بخش به 2.2 ميليون نفر برسد موفقيت دولت هند در دستيابي به اهداف از پيش تعيين شده ظرف دهسال گذشته و دستيابي به رشد درآمدي معادل %50 در سال در بخش نرم افزار حاکي از وجود برنامه مناسب و پياده سازي مطلوب برنامه در عمل ظرف ساليان گذشته بوده است.

افزايش روز افزون بيكاري بخصوص در بين افشار تحصيلكرده در كشور موجب افزايش نگراني در بين مسوولين و دولتمردان گرديده است. اگر چه پيش بيني گرديده است كه نرخ بيكاري در طول برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي 15.1% نگهداري گردد ولي با توجه به كندي در توسعه اقتصادي و عدم اتخاذ استراتژي صحيح توسعه و هدايت سرمايه هاي عمراني در بخش هايي كه عمدتا ماهيت اشتغال زايي دارند لذا پيش بيني مي گردد كه نرخ بيكاري با درصد بيشتري از آنچه پيش بيني شده بود افزايش يابد.

در هزاره سوم ميلادي، اطلاعات به عنوان ركن اصلي قدرت تمدنها مطرح شده است. تاريخ گواه است كه انسان در مسير تمدن خويش، سه گذر اصلي را طي نموده كه هر يك از اين مراحل نمايانگر قدرت تمدن در آن دوران بوده است. در دوراني، وسعت زمينها و توسعه كشاورزي؛ سپس كارخانه ها و صنايع و در حال حاضر نيز اطلاعات و فناوري مربوط به آن از اساسي ترين پايه هاي تمدن در هزاره سوم محسوب مي گردند.
توليد، پردازش، توزيع و بکارگيري اطلاعات از مهمترين شاخصهاي اين تمدن است.

دور كاري (Teleworking) شيوه اي نوين در انجام وظايف شغلي افراد است كه به مددICT ، اداوات رايانه اي و مخابراتي جايگزين دفاتر و ادارات سنتي شده و امروزه طيف گسترده اي از مشاغل و افراد مختلف از اپراتورهاي معمولي گرفته تا مديران و مسولان اجرايي ارشد را در بر مي گيرد. در واقع كار از راه دور تبلور عيني كاربرد ICT در عرصه اشتغال به منظور ايجاد فرصت هاي شغلي نوين براي افراد مي باشد.
مهمترين امتياز دوركاري اين است كه به افراد اين اجازه را مي دهد تا به جاي اينكه خود به محل كارشان مراجعه كنند كار را به خانه و يا هر جاي ديگري كه مايل هستند ببرند. البته اين كار با حفظ همه مسووليتها و وظايف شغلي افراد صورت مي گيرد. نظر به اين كه دوركاري ماهيت كار و اشتغال را تغيير داده و جامعه را تحت تاثير قرار مي دهد و اين تاثير از برنامه ريزي هاي اجتماعي گرفته تا سازمان دهي كار و خانواده را در برمي گيرد.
لذا در اين راستا لازم است تا تعريف هاي نوين از قلمروهاي جديد كار و خانه صورت گيرد. اساسي ترين مساله در زمينه ايجاد و توسعه دوركاري؛ سرمايه گذاري و ايجاد زير ساختهاي مخابراتي و اطلاعاتي مي باشد كه البته اين هزينه ها در مقايسه با هزينه هاي ايجاد مشاغل سنتي (دفتري، صنعتي، كشاورزي و ...) بسيار ناچيز است.
با در نظر گرفتن نرخ بيكاري و ايجاد فرصتهاي شغلي نوين جهت خيل عظيم و رو به افزايش بيكاران كشور، بايد مورد توجه مسولين امر قرار گيرد. هدف از ارايه اين مقاله معرفي دور كاري و امكان سنجي به منظور پياده سازي دور كاري در كشورمان در جهت فراهم آوردن فرصتهاي شغلي جديد براي اشتغال بخشي از افراد بيكار جامعه به ويژه قشر تحصيل كرده و بيكار در كشور مي باشد.

ديروز، امروز، فردا
جهان پس از گذراندن دوره اول كشاورزي با تمام فراز و نشيبها و زمان طولاني آن، طبيعت را وداع گفته و پاي در عصر ماشين نهاد، با انقلاب صنعتي حاكميت ماشين به شكلي فراگير، تمامي شئونات جامعه بشري را در سيطه خويش گرفت.دود كارخانه ها، صداي ادوات آهنين، عضلات پيچيده كارگران و معدنچيان، ساعتهاي كارت زني، تراموا، سيل اتومبيل ها، آلودگي هاي زيست محيطي و روند جان فرساي اليناسيون و ماشين زدگي و ... دستاوردهايي بود كه عصر انقلاب صنعتي با خويش به اروپا آورد و سپس آنرا به جهان صادر نمود.

فناوري اطلاعات(IT)  سالهاست كه در كشورهاي پيشرفته به عنوان يكي از مهمترين ابزار توسعه مورد استفاده قرار گرفته است. از اين ميان، كشورهايي كه اين فناوري را با برنامه ريزي قوي و متناسب با فرهنگ خودشان به خدمت اجتماع خود در آوردند موفق تر عمل كردند. سنگاپور يكي از كشورهايي است كه عمر به كارگيري IT در آن بالا نيست اما طي يك برنامه جامع كه مشتمل بر 3 فاز بوده است IT را در تمام عرصه هاي اجتماع وارد كرده است. اين برنامه كه به آن IT2000 گفته مي شود با هدف تبديل سنگاپور به يك جزيره كاملا الكترونيكي يا به اصطلاح هوشمند طراحي شده است كه در حال حاضر مراحل پاياني فاز سوم را مي گذارند.IT2000 يكي از مهمترين طرحهاي ملي فناوري اطلاعات است و سنگاپور در واقع اولين كشور جهان است كه داراي چنين زير بنايي اطلاعاتي پيشرفته است. يكي از مهمترين اهداف اين برنامه تربيت منابع انساني متخصص و اشتغال آنها است كه تجربه بسيار خوبي براي ساير كشورها است. بالا بردن سطح رفاه اجتماعي، تقويت اقتصاد جامعه، ارتباط محلي و جهاني و افزايش قابليت هاي افراد از ويژگي هاي اين برنامه هستند. اين مقاله سعي دارد تا ويژگي ها و ابعاد مختلف برنامه IT2000 سنگاپور را معرفي كند باشد كه به عنوان يك تجربه موفق مورد استفاده مديران و دست اندركاران IT كشور عزيزمان قرار گيرد.

مانند ورود هر تكنولوژي جديد به اقتصاد، ورود تكنولوژي اطلاعات نيز مي تواند اثرات مثبت و يا منفي بر روي اشتغال، ضريب توليد كنندگي عوامل توليد و بهره وري داشته باشد. چنانچه رشد ضريب توليدكنندگي عوامل توليد در كليه بخشهاي اقتصاد يكسان باشد، سطح اشتغال در كل لزوما بالا خواهد رفت. هر چند احتمال پايين آمدن درصد اشتغال در برخي از بخشها وجود دارد. اين پديده ناشي از فعاليت بيشتر بنگاههاي اقتصادي مي باشد كه با هدف افزايش سود خود مي خواهند از افزايش ضريب توليدكنندگي عوامل توليد بهره جويند، اين امر خود موجب افزايش سطح اشتغال خواهد شد. اما شواهد تاريخي بر اين گواه است كه پبشرفت تكنولوژي بطور يكسان در كليه بخشها اثر نمي گذارد. بخشهاي مختلف اقتصادي تاثيرات مختلفي از ورود تكنولوژي جديد به بازار مي پذيرند. در بسياري از بخشها افت اشتغال ايجاد مي شود، در بسياري ديگر جذب تكنولوژي با لختي صورت مي گيرد و در بعضي ديگر نيز جذب و به كارگيري يك تكنولوژي با سرعت فوق العاده اي انجام مي پذيرد. بنابراين واضح است كه ورود تكنولوژي جديد موجب بالا رفتن ضريب توليدكنندگي بطور يكسان نمي شود و واضح نيست كه موجب بالارفتن سطح اشتغال بشود. بالا رفتن سطح اشتغال در بلند مدت تحت تاثير تكنولوژي اطلاعات در ايران از بحثهاي اصلي ما در اين مقاله مي باشد. هر چند اين مسير در كوتاه مدت ممكن است در سه سناريو مختلف اتفاق بيفتد. رشد ضريب توليدكنندگي عوامل توليد بسيار بالا مي رود و فوق العاده تاثيرگذار بر روند مثبت افزايش اشتغال مي شود. رشد ضريب توليد كنندگي عوامل توليد بسيار ناچيز مي باشد. رشد ضريب توليدكنندگي عوامل توليد افت مي كند و نتيجتا اشتغال كاهش مي يابد. تعيين دقيق پارامترها و تشخيص اينكه در حال حاضر ايران در كدام يك از وضعيت هاي فوق قرار دارد نياز به اندازه گيري دقيق شاخص هاي اقتصادي دارد. در هر صورت ميزان شتاب و طول مدت انتقال از حالتهاي مختلف جذب تكنولوژي و تاثيرات آن بر ضريب توليد كنندگي عوامل توليد به ميزان نيروي كار متخصص بستگي دارد. نيروي متخصص كار از تاثير گذارترين عوامل بر پيدايش، انتقال و به كارگيري تكنولوژي (تكنولوژي اطلاعات) مي باشد.

در حال حاضر، «بيكاري» (به معناي فقدان و يا نقصان فرصت هاي شغلي كافي و مناسب براي جمعيت جوياي كار و عدم توازن بين عرضه و تقاضاي نيروي كار)، يكي از معضلات اساسي كشور ما به شمار مي آيد. «كار از راه دور»، بعنوان رويكردي مبتني بر فناوري اطلاعات (تلفن، دور نگار، پست الكترونيكي)، پست صوتي، شبكه هاي محلي، منطقه اي و جهاني نظير شبكه اينترنت و متضمن مباني، مفاهيم، چارچوب ها، قوانين و الزامات ويژه، مي تواند بعنوان رويكردي اثر بخش در ايجاد فرصت هاي شغلي جديد (بويژه براي دانش آموختگان) مورد توجه قرار گيرد. در اين مقاله، ضمن گذري بر نقش انقلاب فناوري بويژه انقلاب اطلاعاتي بر مشاغل و ساختار آنها به بررسي «كار از راه دور» و طرح مقولات مرتبط با آن (اثرات اجتماعي اقتصادي كار راه دور، مزايا و معايب آن، شغل هاي قابل انجام از راه دور و پرداخته شده و يك نسخه پيشنهادي براي راه اندازي نظام كار از راه دور در ايران ارايه گرديده است. بديهي است ايجاد و بهره گيري از نظام«كار از راه دور» در كشور ما، متضمن پيش نيازهايي همانند آموزش فناوري هاي مربوطه (رايانه، اسكن، اينترنت، دور نگار و ...)، فراگيري زبان انگليسي (در حد قابل قبول)، تعيين متولي هدايت و پايش نظام «كار از راه دور» در كشور و تدوين چارچوب ها، قوانين، دستورالعمل ها و ملاحظات حقوقي مربوطه مي باشد.

فناوري اطلاع رساني به تنهايي چنانچه كه بايد و شايد نمي تواند عامل اشتغال زايي باشد بلكه چنانچه به عنوان عاملي براي كمك به توسعه بخش ها و يا صنايعي كه خود به تنهايي اشتغال زا هستند در آيد به خوبي نقش موثر خود را در اشتغال زايي ايفا خواهد نمود. قطعا چگونگي بكارگيري فناوري در كنار صنايع اشتغال زا نياز به يك برنامه منسجم خواهد داشت تا به خوبي امكانات موجود در كشور در كنار يكديگر قرار گيرند تا اين مهم ميسر گردد.

فناوري هاي جديد اطلاعات، بهبود و توسعه در تكنولوژي كامپيوتر و شبكه هاي رايانه اي اين امكام را فراهم مي آورد تا كشورهاي در حال توسعه بتوانند بطور موثر بخشي از مساله اشتغال را با تربيت نيروهاي مورد نياز جامعه حل نمايند. اين فناوري آموزش را با حداقل هزينه و حداكثر كارآيي ميدهد. فناوري هاي جديد اين امكان را نيز فراهم مي كنند تا نيروهاي شاغل، غير فعال، آموزش حين كار ديده تا از اين طريق مهارتهاي جديدي كسب نمايند و يا مهارت هاي سابق خود را با نيازهاي شغلي روز منطبق نمايند. در اين مقاله ابتدا چندين مفهوم و بستر جديد در رابطه با آموزش به كمك فناوري هاي جديد معرفي مي گردد. در خصوص مساله اشتغال اشاراتي به تربيت نيروهاي جوان جهت برآوردن نيازهاي حرفه اي جوامع در حال رشد مي شود و يك نمونه انجام شده در خصوص آموزش حين خدمت جهت تطبيق مهارتهاي نسبتا قديمي با مهارتهاي تخصصي روز اراده مي گردد.

رشد سريع تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات ICT در مقايسه با ديگر انقلاب هاي تكنولوژيكي بزرگ دو قرن گذشته تاثيرات شگرفت و همه جانبه اي بر اقتصاد كليه جوامع گذاشته است. تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات در تمام شئون و كل جامعه رسوخ مي كند و بعنوان عامل اصلي رشته اقتصادي از طريق افزايش بهره وري شناخته مي شود. افزايش سرعت ارتباطات در توليد جهاني كالاها و خدمات همه بازارها را تحت تاثير خود قرار مي دهد. کاربري وسيع اين تکنولوژي تاثيرات شگرفي بر روي الگوهاي اشتغال و بازار کار مي گذارد با اين وجود در بلندمدت احتمالا اهميت تکنولوژي جديد از آنجا بيشتر مي شود که مي تواند فرصتهايي را که قبلا جهت ارتباط و هدايت گروههايي از مردم نبود ايجاد نمايد.

در طي سالهاي گذشته بسياري از سازمان ها در جهت پيگيري اهداف توسعه و تجهيز در تمام سطوح سازماني، عمدتا در سطوح پشتيباني در مواردي در سطوح عملياتي، اقدام به طراحي و ساخت و يا خريد سيستم هاي اطلاعاتي نموده اند. در طي سالهاي آينده نيز عطش بسياري براي توسعه و عملياتي سازي سيستم هاي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات در اثر سازمان ها وجود داشته و عليرغم ابهامات موجود در مورد ميزان سرمايه گذاري و اتكا به چنين سيستم هايي، باز هم مبالغ بودجه اي قابل توجهي صرف خريد و تامين سيستم هاي IT (سخت افزار، نرم افزار- ارتباطات) خواهد شد.

فناوري اطلاعات محور اشتغال جديد جهان در حال توسعه مي باشد. با اين وجود در كشور ما هنوز توجه به فناوري اطلاعات با ديدگاه ايجاد اشتغال مورد توجه قرار نگرفته است. مشاغل زيادي در توليد، توزيع و بكارگيري سخت افزار، نرم افزار، آموزش و نگهداري سيستمهاي رايانه اي و شبكه ها وجود دارد كه اگر زمينه شناسايي و بكارگيري آنها فراهم شود بخشي از مشكل بيكاري برطرف خواهد شد. فناوري اطلاعات به طور گسترده اي به عنوان يك ابزار قدرتمند براي رفع مشكلات و ايجاد اشتغال در بخشهاي آموزش، كشاورزي مدرن، تجارت و سلامتي مطرح شده است و به سرعت وضعيت سنتي مشاغل را كه ساليان سال انسانها به آن خود گرفته بودند تغيير مي دهد. بعنوان مثال حجم معاملات جهاني در تجارت الكترونيك امروزه از مرز 354 ميليارد دلار گذشته است و بار شد سالانه 70درصدي تا سال 2005 ميلادي به مبلغ 5 تريليون دلار خواهد رسيد. در كنار 35000 دانشگاه و موسسه آموزش عالي آمريكا بيش از 1000 دانشگاه شروع بكار كرده اند. اين روند نشان مي دهد كه بطور طبيعي گردش كار گذشته و مشاغل سنتي در حال دگرگون و بعضا حذف شدن مي باشند و جاي خود را به روشهاي مدرن وابسته به فناوري اطلاعات مي دهند. قرن بيست و يكم، قرن فناوري اطلاعات خواهد بود. از نظر كاربردي در هزاره جديد، فناوري اطلاعات نه تنها به عنوان ابزاري براي سرعت بخشيدن به توسعه اقتصاد اجتماعي در جوامع موثر مي باشد، بلكه زمينه اي مناسب براي توسعه بخشهاي كليدي مانند: توليد ثروت، ايجاد اشتغال و آموزش عمومي نيز به شمار مي آيد. زمينه هاي بسيار مساعد و كليدي در كشور وجود دارد كه اگر با تدبير، درايت و تصميم گيري سريع و قابل قبولي از آن استفاده شود، امكان ايجاد اشتغال از راه توسعه فناوري اطلاعات در جامعه همواره خواهد شد. يك بررسي اوليه ايجاد اشتغال از طريق ASP ها كه شامل اشتغال در مراكز بزرگ، متوسط و كوچك در كشور، به ترتيب در تهران، مراكز استانها و شهرستانها مي باشد نشان مي دهد كه 40.000 فرصت شغلي مستقيم مي توان در كشور ايجاد نمود كه اگر مجموعه سرويسها و خدمات و همكاران ASP ها را در نيز نظر بگيريم اين عدد به چندين برابر مي رسد.در اين مقاله ضمن معرفي يك مركز جامع خدمات كاربردي اينترنت نشان داده خواهد شد كه در صورت تاسيس و توجه به چنين مراكز و نمونه هاي مشابه آن امكان ايجاد مشاغل كيفي زيادي فراهم مي شود. يك نمونه مشابه از اين ASP ها به نام Agilera در يكي از كشورهاي توسعه يافته، زمينه اشتغال بيش از 6000 نفر را فراهم كرده است.

آهنگ سريع رشد جمعيت از يك سو و عدم تناسب اين افزايش در جمعيت هاي مختلف (شهري و روستايي) از سوي ديگر، سازماندهي گروههاي ارايه دهنده خدمات(service providers)  را روز به روز پيچيده تر ميكند. از مهمترين اين ارايه دهندگان خدمت، نيروهاي تامين كننده سلامت جامعه ميباشند. سازماندهي در جهت استفاده بهينه و ايجاد زمينه اشتغال براي اين افراد به دلايل مختلفي از اهميت مضاعفي (در مقايسه با نيروي انساني در ساير حيطه ها) برخوردار است: تامين سلامت جامعه مستلزم تربيت بيشترين نيروهاي تحصيل كرده ميباشد. تحصيل كرده هاي اين رشته ها نسبت به ساير حيطه ها بشكل بسيار تخصصي تري عمل مي كنند و بطوريكه از تخصص آنها در ساير حيطه ها كمترين بهره را مي توان برد. تربيت اين نيروها (به دليل ماهيت آموزشي آن و نيز طول دوره) بسيار پر هزينه است. و شايد مهمترين دليل آن اين باشد كه در كشورهايي همچون كشور ما معمولا بهترين استعدادهايي كه از سد كنكور دانشگاهها غربال ميشوند براي اين رشته ها پذيرفته مي شوند و اين نكته، زيان ناشي از عدم توانايي جذب در بازار كار اين نيروها را چندين برابر ميكند. در اين ميان استفاده از فناوري هاي نوين همچون Information Technology و دستاوردهاي آن مانند بانكهاي اطلاعاتي مي تواند در عرصه مديريت بشكل ابزارهاي توانمندي ايفا نقش كرده و از بروز پديده هاي مخربي چون nu/under/or misemployment نيروي انساني پزشكي جلوگيري مي آيد. بانكهاي اطلاعاتي كه در اين زمينه مي تواند موثر باشد بايد حداقل ويژگي هاي، قابل اطمينان بودن(reliability)  و كامل بودن (completeness)، را دارا باشد. شواهد متعددي نشان ميدهد كه تا كنون اهميت اين چنين بانكهايي در كشور به اندازه كافي جدي گرفته نشده است. نقشي كه بانكهاي اطلاعاتي كارآمد در ايجاد اشتغال و كاهش نرخ بيكاري مي توانند ايفا كنند از جهت محورهاي زير قابل بررسي است.

در سه دهه گذشته وقوع چند واقعه مهم اثرات بسيار شگرفي در زندگي بشر به جاي گذاشته است كه در طي كل دوره زندگي مدني بشر تنها با دو مورد ديگر (انقلاب كشاورزي و انقلاب صنعتي) قابل مقايسه است. پديده اي كه امروز از آن به عنوان ICT (فناوريهاي اطلاعات و ارتباطات) ياد مي شود تنها محصول حضور يك تكنولوژي و يك حوزه از علوم و فنون نيست؛ و اثرات آن هم تنها در يك عرصه نمود پيدا نكرده.