مقالات همايش سراسري كله باد

ترکه مير آزاد بخت از شاعران نامي کرد (متکلم به گويش لکي) در قرن دوازدهم و سيزدهم هجري قمري بوده است. از او اشعاري به کردي گوراني به جاي مانده و از آن جايي که اين سروده ها سرشار از مضامين عرفاني و مدح حضرت امير (ع) و نيز پند و اندرز است، پيوسته مورد توجه ادب دوستان عرصه فرهنگ و ادب کردي و به تبع، ادبيات اين مرز و بوم بوده است. برخي از پژوهشگران ترکه مير را لر و برخي ديگر کرد دانسته اند؛ در اين مقاله سعي نگارنده بر آن است تا ابتدا پيرامون زندگي شاعر اطلاعاتي به دست دهد؛ سپس با بررسي واژگان اورامي در سروده هاي او، گويش تکلم و نيز زبان شعري سروده هايش را بررسي نمايد. در نهايت تاثير آيات و احاديث در بخشي از مناجات نامه شاعر از پيش چشم مي گذرد.

اقعه عاشورا به سبب جايگاه ويژه آن در تاريخ اسلام، به ويژه تاريخ تشيع، باعث شد که در قالب آثار متعدد هنري از جمله شعر بازتاب داشته باشد.
فريدون داوري شاعر برجسته گويش لري از جمله شاعران بومي سراي استان کهگيلويه و بويراحمد است که در اشعار محلي خود بسيارزياد به واقعه عاشورا نگريسته است.
داوري علاوه بر اينکه به بيان تاريخي واقعه عاشورا پرداخته به بعد حماسي واقعه (سازش نکردن با ستمگران، شهادت طلبي، مرگ با عزت برتر از زندگي با ذلت و ...) توجه داشته است.
شاعر مذکور با گرايش عاطفي نسبت به امام حسين (ع) و يارانش براي ايشان به مرثيه سرايي پرداخته و اهداف ايشان را از بر پا کردن نهضت عاشورا (امر به معروف و نهي ازمنکر، ايثار، فداکاري و ...) بازگو مي کند. و همچنين در شعر داوري بازتاب عقايد و آئين مردم استان کهگيلويه و بوير احمد در مورد واقعه عاشورا فراوان است.

يکي از مهم ترين چالش ها بر سر راه بالندگي ادبيات اقوام ايراني، گسست ارتباطي با استادان بزرگ و منتقدين آثار ادبي است.از همين روي ممکن است با تحولات زباني و محتوايي ادب فارسي فاصله بگيرد. از طرف ديگر هم، بازکاوي شعبه ها و گونه هاي مختلف زبان و ادبيات اقوام ايراني به شناخت دقيق تر لايه هاي گوناگون شعر و ادب فارسي مي انجامد؛ شاخه هايي از ادبيات، مثل اشعار محلي، متل ها وحکايت ها، امثال و حکم و اشعار سروده شده به گويش هاي اقوام ايراني، وقتي مورد کالبد شکافي قرار مي گيرند، چگونگي ارتباطشان با زبان و ادبيات فاخر فارسي، آشکارتر مي گردد.
مثنوي «دلتنگي هاي قيصر» يا «فال حافظ» که به گويش بختياري سروده شده، علاوه بر آن که بازتاب دهنده نگاه نوستالژيک(Nostalgic)  قيصر به طرزي هنرمندانه است؛ نشان دهندي همان ارتباط و مشترکات ادبي نيز هست. دکتر امين پور، اگرچه در دنياي مدرن نفس مي کشد و با ويژگي هاي زباني و فرهنگي آن آشناست؛ اما با فرهنگ ايلي نيز سرشته و همراه است و نگاهي متين و آگاهانه هم به پيشينه ريشه دار خويش دارد.
در اين مقاله به جز آشنايي با چگونگي سرايش، آوانگاري، معني واژه ها، طرز انتشار نخستين اين مثنوي گويشي؛ عناصر و نکته هاي ادبي و زباني بکار رفته در آن نيز نمايانده مي شوند. همچنين با وجود تنگناهايي که در ترجمه يک شعر وجود دارد، بيت به بيت اين مثنوي به زبان هاي انگليسي و فارسي برگردان شده است.

«متل» يا «افسانه» نوعي از ادبيات شفاهي و غير رسمي و به تعبيري «ادبيات عاميانه» يك قوم يا ملت محسوب مي گردد، كه انتقال آن از نسلي به نسل ديگر و ازراه زبان صورت پذيرفته، هرچند كه در دو قرن اخير تلاش هايي براي ثبت و انتشار آن ها صورت گرفته است.
«متل» در تحت عنوان «ادبيات داستاني» [Fiction] قرار مي گيرد و ادبيات داستاني نيز در ذيل عنوان كلي؛ «ادبيات»  [Literture]واقع مي شود. .(oxford university press)
«متل» در گويش لري، به معناي داستان هاي شفاهي است كه ممكن است توسط هر فردي ارايه شود. متل به تناسب شنونده (مخاطب) ازانواع متفاوتي برخوردار است.
قصه هاي كودكان معمولا داراي موضوعات غير پيچيده اي است كه ذهن نو آمد كودكان توانايي درك آن را داشته باشد. پس هرچه مخاطب مسن تر مي گردد، قصه مربوط به او نيز دچار پيچيدگي در كلام و ساختار مي شود و از نظر محتوايي نيز متعالي مي گردد.

ورود به ادبيات بومي كرمانشاه انسان را با دنيايي بكر و سرشار از تازگي روبرو مي كند در واقع ادبيات بومي با لحن و انسجام خاص خود به مخاطب نگرشي بديع مي بخشد. نمادها و اسطوره هايي كه در اين ادبيات مطرح مي شوند بدليل وجود اشتراك ميان آرزوها و احساسات بشري شباهتهاي بسياري با اسطوره هاي ساير مليت ها دارند. حتي در سطح كلان وقتي به ادبيات ملي ميرسيم مي بينيم كه از باورهاي بومي نشات مي گيرند. در اين بين وجود اسطوره ها در قصه ها و افسانه هاي بومي مي توانند آينه تمام نماي خواسته هاي بشري باشند. وجود اسطوره ها در ادبيات بومي كرمانشاه تجلي خاصي به اين نوع از اذبيات مي بخشد. جلوه هاي گوناگون اين اسطوره ها را در ادبيات داستاني و شعر مي توان ديد. در حوزه ادبيات داستاني مي توان به علي محمد افغاني با كتاب شوهر آهو خانم و علي اشرف درويشيان با سالهاي ابري اشاره كرد. اين نويسندگان با پدراخنن به شخصيت هايي چون آهو خانم در كتاب شوهر آهو خانم و بي بي در كتاب سالهاي ابري توانسته اند اسطوره هايي جاودان پديد آورند. در اين مقاله بر آنيم كه با بررسي دقيق زبانشناختي اين اسطوره ها تصويري جديد با رويكردي نو از اين اسطوره ها ارايه دهيم. در همين راستا اين آثار را به بررسي دقيقتر گذاشته تا با پرداختن به جنبه هاي زباني بكار رفته به ديدگاههايي نوين و بديع دست يابيم.

يکي از ويژگيهاي رايج در اشعار بومي نواحي زاگرس نشين، گنجاندن اسامي عام و خاص در بين ابيات است. اين اسامي عمدتا مشتمل بر نام پهلوانان، مناطق، کوهها، گلها، درختان، پرندگان، زنان و دختران ناشناس و حتي مشاغل است. شايد شاعر به نحوي در صدد ابراز توانايي خود در شناخت طبايع و اسامي برآمده است و شايد در اين سياق، جذابيتي نهفته است که اغلب شاعران بومي را بر آن داشته است تا گريزي به اين شيوه شاعري زده باشند. ملا حقعلي سياهپوش در شعر بهاريه حدود 50 درخت، 16 گل، 30 پرنده را نام برده است. ملا منوچهر کوليوند در شعر دنيه بي حاصل نام 34 شغل مختلف و در شعر شمس زرين نام 25 گل را ذکر کرده است. ترک امير نام بالغ بر 20 شخصيت از شاهنامه، قريب به 40 مورد نام قله ها يا کوه ها در اقصي نقاط جهان را در شعر بناي کهن و نام 40 نوع گل و گياه را در شعر کله باد به بند مي کشد. در شعر بهاريه سيد يعقوب ماهيدشتي ذکر نام حدود 17 مورد پرنده، 20 مورد گل و در شعر نيش مژه خاصان ذکر 13 اسم خاص را شاهد هستيم. در اين مقاله با بررسي اشعاري از شاعران فوق الذکر به تحليل بيشتر اين موضوع پرداخته شده است.

هرسين يکي از شهرستان هاي استان کرمانشاه است که در 45 کيلومتري کرمانشاه واقع شده است. گويش مردم اين شهرستان لکي است. از نظر ريشه و تبار شناسي، اين گويش، با زبان اوستايي و پهلوي مشترکات فراواني دارد. بسياري از واژه هاي اوستايي و پهلوي که به فارسي دري راه نيافته اند، بدون تغيير در اين گويش به کار مي روند مانند: واژه اوستايي هيز /وژ/ به معني «برداشتن» که در لکي نيز به اين صورت تلفظ مي شود. گويش لکي هرسيني با لکي نورآبادي، الشتري، کوهدشتي، کنگاوري و ... تفاوت هايي دارد. براي مثال فعل «بخور» را مردم هرسين به صورت بخه /boxa/به کار مي برند ولي گويشوران شهرستان هاي مجاور اين واژه را به صورت بر /bar/ به کار مي برند.
در اين مقاله که داده هاي آن به صورت ميداني گردآوري شده است؛ تعدادي از واژه ها، نام آوا و کنايه هاي که در گويش لکي کاربرد دارند ولي معادل فارسي ندارند و براي تفهيم آن ها به فارسي زبانان نياز به توضيح و تفسير فراوان است؛ بيان مي شود. براي مثال برگ/ber/ «چوبي است که به سمت هدفي پرتاب مي شود» يا شريق پوق /Šbrstrt/ نام آوايي است براي «صداي رعد و برق» به کار مي رود. يا عبارت خش بريه/xeŠ beriya/ در جمله داره خش بريه /dara xeŠ beriya/ کنايه «از ميوه دادن بسيار زياد درخت» است.
نتيجه اينکه در گويش غني لکي هرسيني واژه هاي زيادي وجود دارد که معادل فارسي ندارند و براي برگرداندن آن ها به فارسي بايد از يک جمله يا عبارت استفاده کنيم و وظيفه ما گويشوران حفظ اين ذخاير غني، ريشه دار و در حال انقراض است.

مقاله حاضر به بررسي تجلي آثار، افكار و انديشه هاي نظامي بر ديوان ملاحقعلي سياهپوش با استفاده از روش كتابخانه ‌اي پرداخته است. اهميت موضوع در اين است، بخشي از ادبيات بومي كه كمتر بدان توجه شده را مي شكافد، و نشان مي دهد كه شاعران محلي و بومي تا چه حد با شاعران بزرگ، عقايد و سبك آنها ارتباط عميق برقرار كرده‌اند. از سوي ديگر ملاحقعلي با آثار غني، تاثيرپذيري از نظامي را به نمايش گذاشته است. با وجود گذشت زمان انديشه هاي شاعراني مانند نظامي هنوز به حيات خود ادامه مي دهند و تجلي آثار او را بر ديوان اين شاعر لك زبان (لرستاني) قرن 13 هجري قمري به وضوح مشاهده مي كنيم.

شهرستان هرسين در استان کرمانشاه واقع شده است. مردم اين شهرستان به گويش لکي هرسيني - که يکي از گويش هاي زيرمجموعه زبان کردي است - تکلم مي کنند. به دليل جايگاه بسيار مهم نظريه حاکميت ومرجع گزيني در بررسي جمله هاي زباني از نظر نحوي و هم چنين عدم بررسي گروه فعلي گويش لکي هرسيني از اين نظر، نگارنده اين تحقيق برآن شد تا با انجام اين بررسي، هم به غنا و اثبات جهاني بودن نظريه مذکور کمک نمايد و هم تلاشي براي نجات گويش در حال انقراض لکي هرسيني انجام دهد. کار عملي پژوهشگر در جمع آوري پيکره گويش لکي هرسيني به روش ميداني و از طريق ضبط و تحليل مصاحبه با 30 گويشور بالاتر از 50 سال - با داشتن شرايط هفت گانه مدنظر محقق اين مقاله - صورت گرفته است. براي آوانگاري جمله هاي گويش مورد مطالعه، از فونت آوانگاري به سيستم آمريکايي SILDolousIPA استفاده شده است. در اين تحقيق، زير مجموعه هاي نظريه حاکميت و مرجع گزيني- (G.B.) که يکي از مهمترين نظريه هاي مکتب صورت گرايي در قرن بيستم است- در گروه فعلي گويش لکي هرسيني بررسي مي گردد. در اين مقاله، نگارنده پس از آوانگاري جمله ها و ترسيم نمودار هاي آن ها، جملات را بر مبناي چهارچوب نظريه مذکور تحليل مي نمايد. نتايج پژوهش کنوني عبارتند از: 1- زيرنظريه هاي مد نظر در اين گويش نيز اجرامي شود. 2- نظريه هاي تحديد، حاکميت، تتا و نظارت هم در گويش لکي هرسيني عملي و اجرايي است. 3- اين گويش فاقد حالت ذاتي است. 4- از مقوله هاي چهارگانه تهي صرفا ضمير فاعلي محذوف، ضمير انتزاعي و رد گروه اسمي در اين گويش مشهود است. 5- چهار حالت ساختاري در اين گويش وجود دارد: فاعلي، مفعولي، مفعول متممي، اضافي.

در گذر زمان و در معبر هجوم فرهنگ هاي بيگانه به فرهنگ يك ملت شعر مي تواند نگهباني باشد براي تمام فصول، چنان كه حكيم بزرگ طوس با اين قلعه مستحكم است كه به نگهباني قند پارسي مي ايستد و اين گونه ندا بر مي دهد كه، پي افكندم از نظم كاخي بلندكه از باد و باران نيابد گزند و شعر را نوش داروي و دم مسيحايي مي داند كه با آن زبان پارسي و تمام هويت واصالت يك ملت را بعد از تكانه هاي شديد وبي رحمانه احيا كرده و مسرورانه صلا ميزند كه: عجم زنده كردم بدين پارسي.

ادبيات و اسطوره در طول تاريخ ارتباط تنگاتنگي با يكديگر داشته، و اين ارتباط دو سويه موجب غني و تقويت هر يك از اين دو مقوله شده است. شناخت دقيق پديده هاي اسطوره اي، چگونگي شكل گيري آنان و نوع تاثيري كه از لحاظ معنوي بر نوع بشر دارند، مي تواند در تجزيه و تحليل تاريخي اسطوره ها موثر واقع شود. از سوي ديگر به منظور شناخت هرچه بهتر اساطير، در گذر زمان شاخه اي از ادبيات پديدار گرديد كه وظيفه اصلي آن شناخت اسطوره ها و تجلي آن در انواع ادبي براي ادوار مختلف بشري است.
با اين اوصاف، اين مقاله بر آن است تا با ارايه تعاريف چند از اسطوره و تبيين مفهوم ادبيات بومي، ارتباط اين دو مقوله را به روش مطالعه كتابخانه اي مورد بحث و بررسي قرار دهد.

يکي از بزرگترين آسيب هايي که گويش شناسي ايراني از آن رنج مي برد، کمبود منابعي است که بتوانند اطلاعات کافي در مورد پيشينه اين گويش ها در اختيار گذارند. عدم وجود نظام نوشتاري براي اکثر زبان ها و لهجه هاي ايراني، در کنار سنت رايج انتقال «شفاهي» آداب و سنن محلي در طول تاريخ، باعث شده است که برخي از کهن ترين اقوام ايراني (مانند قوم لر) عليرغم حضور ديرپاي خود در پهنه ايران، فاقد تاريخ مدون و منظمي از سير تکوين و تحول زبان هاي خود باشند. اين مقاله که بخشي از طرح بزرگ تري به نام «پيشينه گويش هاي ايراني در متون فارسي» است، به بازمانده هاي کهن لري در متون فارسي مي پردازد، و تلاش دارد تا نشان دهد که چه مفردات و جملاتي را از لري کهن مي توان در لابلاي متون زبان فارسي يافت. فهلويات، واژه نامه ها، ترانه ها، سنگ نوشته ها و مفردات پزشکي، داده هايي هستند که مي توانند از لابلاي متون خودنمايي کنند و ديد ما را نسبت به تاريخچه زبان لري دچار اصلاح يا گسترش کنند.

در گذر زمان و در معبر هجوم فرهنگ هاي بيگانه به فرهنگ يك ملت شعر مي تواند نگهباني باشد براي تمام فصول، چنان كه حكيم بزرگ طوس با اين قلعه مستحكم است كه به نگهباني قند پارسي مي ايستد و اين گونه ندا بر مي دهد كه، پي افكندم از نظم كاخي بلندكه از باد و باران نيابد گزند و شعر را نوش داروي و دم مسيحايي مي داند كه با آن زبان پارسي و تمام هويت واصالت يك ملت را بعد از تكانه هاي شديد وبي رحمانه احيا كرده و مسرورانه صلا ميزند كه: عجم زنده كردم بدين پارسي.

اساطير، حكايتهاي عاميانه و حكايتهاي پريان، همگي پيش نمونه هاي كليه روايتها و نيز نياكان و الگوهاي صورتهاي تكامل يافته بعدي داستان اند. اسطوره بياني است كه ژرف ساخت آن حقيقت و تاريخ (در نظر مردم باستان) و روساخت آن افسانه باشد. افسانه شفاهي لري «دختر دال»، حكايت «زادن اسطوره اي» دختري است از درون تخم يك پرنده كه توسط دال (سيمرغ) و در غاري در دل كوهي قاف- وار پرورش مي يابد و نهايتا با حيله پيرزن اجير شده اي به عقد شاهزاده سواركاري در مي آيد؛ در عصر زايش و باور اسطوره ها، بين انسان و طبيعت فاصله اي نبود و اين دو يكي شمرده مي شدند؛ تا جايي كه حتي منشا پيدايش نخستين بشر را، گياهي و حيواني مي دانستند. در اسطوره هاي پيدايش ايران باستان، مي خوانيم كه «نطفه كيومرث به زمين آمد، چهل سال به نطفه بودن در زمين ايستاد، پس مشي و مشيانه از زمين ريواس پيكر برستند» ؛ در «دختر دال» نيز مي شنويم كه، دختر دال بعد از چهل روز از تخمي كه به وسيله سيمرغ به لانه اش برده شده است، زاده مي شود؛ چنين زادني، از درون زهدان زمين، يعني كوه ها و غارها، و در اسطوره هاي ايراني، از البرزكوه، داراي اين پيام نيز هست كه: پدران چنين انسان هايي كه بدين گونه زاده مي آيند، آسمان است و خود اين انسانها، آسماني و آن سري. مهردينان، آيين هايشان را در غارها سامان مي دادند و برپا مي داشتند. مراسم مهري، معمولا مي بايست در غارها انجام مي يافت. سيمرغ نيز از پرندگان مهري است. جوزف كمبل، اسطوره پژوه نامي، برآنست كه كوه ها، نمادهاي بغ بانوان (الهه گان) بوده است و شايد بتوان دختر دال را يكي از اين الهه گان دانست. در اين مقاله كوشيده شده است، عناصر رمزي و اسطوره اي داستان دختر دال بر پايه نظريات انديشمنداني چون استروس و يونگ مشخص شده و علاوه بر آن داستان هاي خارجي و داخلي را كه بن مايه مشتركي با افسانه «دختر دال» دارند، از جمله يك روايت آلماني متاخر كه با عنوان «دختري كه از تخم بيرون آمد»، كه در مجموعه قصه هاي عاميانه آلمان ويراسته كورت رانكه آمده است و همچنين شخصيت «زال» در روايات اساطيري و حماسي ايران، شناسايي شوند.

ادبيات بومي لرستان داراي توانايي ها و ويژگي هاي منحصر به فردي است که متاسفانه هنوز آنچنان که بايد و شايد مورد نقد و تحليل قرار نگرفته است، شايد يکي از دلايل اين مساله کم توجهي به چاپ اشعار شاعران محلي سرا باشد، به طوريکه بيشتر اشعار شاعران اين ديار، هنوز به طور کامل گرد آوري نشده و به صورت شفاهي در ميان مردم رواج دارند، نگاهي اجمالي به وضعيت شعر و شاعري در لرستان نشان مي دهد، که مردم اين ديار در سرودن اشعار في البداهه، ذوق و استعداد شگفت انگيزي داشته اند و در ميان آنان کساني بوده اند که با آنکه سواد کافي براي خواندن و نوشتن نداشته اند، اما به دليل داشتن طبعي موزون و خدادادي، اشعار زيبايي را از خويش به يادگار گذاشته اند که به خوبي معرف فرهنگ و نگرش هاي زيبايي شناختي مردم لرستان است. يکي از خصيصه هاي اصلي حاکم بر ادبيات لري شعر عاشقانه و تغزلي است که کم و بيش در آثار اکثر شاعران اين منطقه ديده مي شود. اين گونه از شعر که بيش از هر چيزي، با عواطف و احساسات انسان ها سر و کار دارد، در شعر لري بازتاب گسترده اي داشته است و در بيشتر موارد با توصيفاتي متناسب با فرهنگ وشرايط اقليمي اين منطقه در آميخته است. ايرج رحمان پور، يکي از شاعراني است که در عرصه تکامل شعر لري نقش بسزايي داشته است. وي که يکي از خوانندگان و موسيقي دانان صاحب سبک و تواناي لرستان است به دليل داشتن شخصيتي چند بعدي و آشنا به مسايل شعر، توانسته است، نگرش هاي نويني را در شعر لري بوجود آورد. يکي از جنبه هاي اصلي شعر او، اشعار عاشقانه و تغزلات شور انگيزي است که حجم وسيعي از اشعار او را در بر گرفته است، رحمان پور در توصيفات زيبايي که از عشق و معشوق داشته است از فضاي بومي و تصاوير متناسب با فرهنگ و اقليم لرستان استفاده کرده است که صميميت خاصي به اشعار او بخشيده است. ذهنيت تغزلي شاعر و در آميختگي اين ذهنيت، با پديده ها و مسايل اجتماعي و گاه اسطوره اي، باعث ايجاد سبک خاص و منحصر به فردي در شعر لري شده است. در اين مقاله به تحليل و بررسي تغزلات ايرج رحمان پور مي پردازيم و مولفه هاي حاکم بر تغزلات وي را مورد نقد و تحليل قرار مي دهيم.