مقالات روشهاي پيشگيري از اتلاف منابع ملي

سلامت و بهداشت از اركان مهم و از عوامل موثر توسعه پايدار در هر جامعه است و البته نقش دارو در اين ميان بسيار اساسي، موثر و تعيين كننده است. بدين سبب که دارو عمدتا به عنوان آخرين و حساس ترين مرحله در چرخه سلامت و بهداشت اثر خود را آشكار مي سازد. بشر براي رفع نيازهاي اوليه خود در جهت تسكين و فرو نشاندن دردها و آلام خود از دارو استفاده مي كرده است. آشکار است داروهاي مورد استفاده تنها داروهاي طبيعي بوده و بخش عمده اي از آنها را گياهان دارويي تشكيل مي داده است. سابقه استفاده از دارو در تاريخ، به آغاز تاريخ بشريت باز مي گردد و آثار مكتوب و قابل توجهي در اين زمينه موجود است. توسعه و پيشرفت دارو و داروسازي در گستره زمان تا قرن پيش، از مصرف داروهاي طبيعي پا را فراتر ننهاده بود. تنها از سده پيش با ساخت داروهاي شيميايي چهره و ساز و كار دارو و داروسازي تغيير كرد و شايد بتوان گفت، بكلي متحول شد. با تحولاتي که پديد آمد، داروهاي شيميايي و سنتتيك به عنوان اساسي ترين داروها براي درمان بيماريها در دسترس و مورد استفاده قرار گرفت. در اين مقاله به چگونگي وضعيت دارو در جهان و وضعيت دارو در ايران پرداخته و نهايتا به ارايه راه حلهايي براي مصرف بهينه، مصرف منطقي و يا پيشگيري از هدر رفتن اين سرمايه ملي (دارو) خواهيم پرداخت.

كمبود آب در ايران يكي از عوامل محدود كننده اصلي توسعه فعاليتهاي اقتصادي در دهه هاي آينده به شمار مي رود. متاسفانه در كشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شكل يك فرهنگ جايگاه خاص خود را پيدا نكرده است، به همين جهت دستيابي به تعادل نسبي در زمينه عرضه و مصرف آب يك اصل اساسي و ضروري است كه اين مهم جز با ايجاد يك نظام جامع مديريت آب ميسر نيست. مجموعه اقداماتي كه تاكنون در كشور در ارتباط با تامين آب كشاورزي، شهري و صنعتي انجام شده، عمدتا در زمينه مديريت توليد و عرضه آب بوده است و كمتر توجهي به مديريت مصرف گرديده است.
در نگرش جديد جهاني، آب كالايي اقتصادي- اجتماعي و به عنوان نياز اوليه انسان محسوب مي شود. هر چند آب يكي از منابع تجديد شونده به شمار مي رود، اما مقدار آن محدود است. با توجه به رشد جمعيت، گسترش صنعت، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومي، سرانه منابع تجديد شونده رو به كاهش مي باشد.
در اين مقاله ضمن طرح و بيان اهميت موضوع مديريت تقاضا و صرفه جويي آب در بخشهاي شهري، كشاورزي و صنعتي به الگوي مصرف و تلفات آب شهري، عوامل موثر بر كاهش تقاضاي آب شهري و وضعيت مصرف آب در بخش كشاورزي و صنعت پرداخته شده و سپس به گوشه اي از مطالعات و اقدامات انجام شده در كاهش تلفات در اين بخشها اشاره خواهد شد. در انتها روشهايي براي جلوگيري از كاهش مصرف و اسراف آب ارايه مي گردد.

جوانه زني قبل از برداشت در گندم نان سبب ايجاد ضايعات در توليد گندم در استان هاي شمالي ايران مي شود. در اين مناطق به دليل بارندگي و رطوبت بالا در زمان برداشت جوانه زني دانه گندم بر روي گياه مادري رخ مي دهد که اين امر سبب کاهش عملکرد و کيفيت بذر مي گردد و از اين بابت کشاورزان متحمل خسارات فراواني مي شوند. شناسايي و معرفي ارقام متحمل به جوانه زني قبل از برداشت به عنوان يکي از راهکارهاي مناسب جهت کاهش ضايعات در توليد گندم نان مي باشد. در اين راستا معرفي روش يا روش هاي غربال آزمايشگاهي مناسب و با دقت بالا مي تواند به پژوهشگران در ارزيابي ژنوتيپ هاي موجود در ذخاير بانک ژن کمک شاياني نمايد. اين تحقيق به منظور ارزيابي دو روش غربال در بررسي مقاومت به جوانه زني قبل از برداشت در ارقام گندم نان ايراني انجام گرديد. بدين منظور تعداد 30 رقم گندم نان شامل 27 رقم تجاري به همراه 3 رقم گندم شاهد استراليايي و کانادايي در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي در مزرعه تحقيقاتي دانشکده کشاورزي دانشگاه تهران در سال 1380 کشت گرديد. صفات تاريخ خوشه دهي، تاريخ گلدهي و مرحله رشدي زادکس 92 در مزرعه يادداشت برداري شد. تعداد 50 خوشه در مرحله رشدي زادکس 92 برداشت و رطوبت بذر بلافاصله پس از برداشت اندازه گيري شد. ارزيابي جوانه زني روي خوشه توسط دو روش غربال شامل نمره جوانه زني و شاخص جوانه زني تحت شرايط آزمايشگاهي انجام شد. در هر دو روش غربال بيشتر ارقام ايراني نسبت به جوانه زني روي خوشه مقاومت پاييني نشان دادند. نتايج اين تحقيق نشان داد که همبستگي بالايي بين دو روش فوق وجود دارد اما در غربال کردن تعداد زيادي ژنوتيپ روش نمره جوانه زني مي تواند به عنوان يک روش غربال سريع و اوليه مورد استفاده قرار گيرد.

يكي از عوامل مهم در مكانيزه كردن مراحل توليد تا فرآوري محصولات كشاورزي كاشت مكانيزه است. از سوي ديگر دانه هاي ريز مثل بذور سبزيها و دانه هاي روغني، اكثرا اصلاح شده و يا پوشش دار مي باشند و نسبت به ساير دانه ها مانند غلات بسيار گران هستند. در نتيجه در كاشت مكانيزه، در اثر شكستگي دانه، كاشت بذر اضافي، نكاشت و يا كاشت غير يكنواخت نه تنها هزينه اضافي به بار مي آورند، بلكه عملكرد كلي محصول را نيز تحت تاثير قرار مي دهند. بررسي گزارشات پژوهشي مربوط به مطالعاتي در مورد طراحي، ساخت و يا معرفي ماشين مناسب كاشت دانه هاي ريز نشان مي دهد كه هيچ كدام از ماشينهاي كاشت موجود در كشور مناسب كاشت دانه هاي ريز نمي باشند و در برخي موارد درصد شكستگي زيادي گزارش شده است. بررسي هاي انجام يافته روي كارنده هاي نيوماتيك صفحه اي خلايي موجود در كشور نشان مي دهد كه اشكال اصلي آنها در ناتواني كاشت دانه هاي ريز موزع آنها مي باشد. در اين راستا در تحقيق حاضر بذرانداز نيوماتيكي ساخته و به دقيق كارهاي نيوماتيك موجود در كشور اضافه شده و سپس مورد آزمايش قرار گرفت ... براي انجام آزمايش نياز به وسايل خاصي بود كه تهيه گرديد. نتايج كلي آزمايش بذرانداز نشان مي دهد كه بذرانداز دمشي نه تنها ميزان صدمات وارده بر بذور را كاهش مي دهد، بلكه به علت باز شدن سوراخهاي گرفته شده توسط بذور شكسته، درصد پرشدگي را بهبود داده و در حالت كلي عملكرد موزع را بهبود مي بخشد.

در سالهاي اخير به دلايل متعدد از جمله كيفيت نامناسب نانهاي سنتي و قيمت پايين نان، كشور ما با انبوهي از ضايعات نان مواجه است، بطوري كه گاهي تا 30% نان تبديل به ضايعات مي شود و با توجه به حجم بسيار بالاي مصرف نان در كشور، اين رقم بسيار قابل توجه مي باشد. بر اساس گزارش ايرنا، شهروندان ايراني سالانه 300 ميليون دلار نان ضايع مي كنند. با توجه به كپك زدگي بخش قابل توجهي از ضايعان نان، احتمال وجود مايكوتوكسين ها در آنها بسيار زياد مي باشد. مايكوتوكسين ها سموم قارچي هستند كه در حيوانات و انسان خاصيت جهش زايي و سرطان زايي دارند. در بين مايكوتوكسين ها 14 نوع سرطان زا وجود دارد و آفلاتوكسين ها قوي ترين و خطرناك ترين آنها هستند. وجود آفلاتوكسين ها در غذاي دام علاوه بر اينكه براي آنها بيماري زا است، وارد شير آنها شده و از طريق مصرف شير و ديگر فراورده هاي لبني وارد بدن انسان مي شوند. اين فرآورده هاي غذايي براي انسان مضر و بسيار خطرناك مي باشند. از طرفي با توجه به آلوده بودن درصد زيادي از شيرهاي توليدي كشور ما به آفلاتوكسين ها، امكان عرضه شير و فرآورده هاي لبني در بازارهاي بين المللي وجود ندارد. استانداردهاي موجود در بسياري از كشورها، حداكثر مقدار مجاز آفلاتوكسين ها را در غذاي دام و طيور، 20 ميكروگرم در كيلوگرم (ppb) تعيين نموده اند و البته حداكثر مقدار مجاز آن در شير، 0.5 ميكروگرم در كيلوگرم (ppb) مي باشد. با توجه به تحقيقات انجام شده در كشور ما مشخص گرديده است كه ميزان آفلاتوكسين در شير و فرآورده هاي لبني بيش از حد مجاز مي باشد. لذا با توجه به اينكه بخش اعظم ضايعات نان، كپك زده بوده و مصرف آنها در تغذيه دام غير مجاز است؛ در شرايط موجود معدوم نمودن ضايعات نان به دليل هزينه هاي مربوط به آسيب هاي انساني و خسارات مادي فراواني كه انواع سرطانهاي ناشي از مايكوتوكسين ها در پي دارد، مقرون به صرفه تر است. اما از طرفي با توجه به حجم بسيار بالاي اين ضايعات اگر به طريقي مايكوتوكسين هاي آن حذف و يا به حد مجاز تقليل يابند مي توان از آن در تغذيه دام استفاده نمود. لذا انجام تحقيق جهت تعيين ميزان واقعي آفلاتوكسين ها در ضايعات نان و انتخاب مناسب ترين روش حذف يا كاهش مايكوتوكسين ها از ضايعات نان و طراحي كارخانه عمل آوري نانهاي خشك ضايعاتي، امري ضروري بوده و در صورت تحقق آنها مي توان سالانه از مصرف توام با مخاطره و همراه با خسارات انساني و مادي فراوان انواع سرطان و نيز هدر رفتن چند صد ميليون دلار ضايعات نان جلوگيري كرد.

بازده آبياري پروژه هاي آبياري عبارت است از نسبت آب ذخيره شده در ناحيه ريشه در مزرعه به آب تامين شده از منبع اصلي آبياري كه در ايران مقدار آن بسيار كم گزارش شده است. يكي از علت ها براي حصول مقادير كم، روش نه چندان درستي است كه در اندازه گيري بازده كاربرد آبياري مزرعه به كار گرفته شده است. با اصلاح روش تعيين بازده كاربرد آبياري مقادير قابل قبولي در حد حتي بيش از 70 درصد حاصل مي گردد. همچنين طراحي و مديريت نادرست آبياري سطحي منجر به بازده پايين در مزرعه گرديده كه با اصلاح آنها بازده قابل قبولي حتي بيش از 70 درصد در مزرعه بدست مي آيد. بازده پروژه هاي بزرگ دز و يا درودزن در حد پاييني گزارش شده است ولي با توجه به مقادير حجم آب آبياري، بارندگي و حجم آب زهكشي در شبكه آبياري و زهكشي مقادير بازده پروژه ها بيش از 50 درصد تخمين زده مي شود. با توجه به نگرش مجدد به بازده هاي كاربرد آب در مزرعه به نظر مي رسد كه در شرايطي كه طراحي و مديريت درستي براي آبياري سطحي در مزرعه به كاربرده شود مي توان از بازده 70 درصد براي تخمين نياز آبياري مزرعه استفاده كرد كه مي تواند با بازده آبياري باراني رقابت نمايد. با در نظر گرفتن مديريت «كم آبياري» مزرعه حتي مي توان بازدهي بيش از 70 درصد را نيز براي تخمين نياز آب آبياري مزرعه به كار برد. با روش هايي از قبيل تحويل حجمي آب آبياري به مزرعه آبياري شبانه با طولاني كردن جويچه هاي آبياري، اعمال كم آبياري در برنامه ريزي پروژه هاي آبياري و استفاده از روش هاي آبياري تحت فشار متناسب با نوع گياه، آب و هوا، خاك و سطح آگاهي زارعين مي توان از تلفات آب جلوگيري نمود. اين روش ها فقط به عنوان نمونه ذكر شده است.

بيوتكنولوژي به عنوان تكنيكهايي كه در آن از ارگانيسمهاي زنده براي ساخت يا ايجاد تغييرات در يك فرآورده استفاده مي شود تعريف شده است، همچنين مي توان مفاهيمي مانند افزايش محصول گياهان و جانوران يا توليد ميكروارگانيسمهايي براي كاربردهاي ويژه را نيز به آن افزود. البته در اين مقاله مفهوم مورد نظر تكنولوژي تغيير نقشه ژنتيكي است كه تحت عنوان مهندسي ژنتيك در كشور ما و ساير نقاط جهان شناخته شده است مي باشد.
بيوتكنولوژي از ظرفيت بالايي براي سودرساني و اثرگذاري بر بخش كشاورزي، جنگل و پرورش آبزيان برخوردار است. تكنيهاي مدرن بيوتكنولوژي دانشمندان را قادر مي سازد كه ژنهاي جدا شده از ارگانيسمهاي زنده را به ارگانيسمهاي هدف منتقل سازند و در نتيجه سرعت و دقت بيشتري را نسبت به روشهاي سنتي اصلاح بذر و نهال در اختيار بشريت قرار دهند. در مقايسه با بيوتكنولوژيهاي سنتي اصلاح بذر، بيوتكنولوژي موجب افزايش پايدار بهره وري و فرآوري بهينه براي تقويت بهره برداري و تنوع محصول مي گردد. بيوتكنولوژي امكان تكيه كمتر كشاورزان بر مواد شيميايي را فراهم نموده و همچنين مي تواند موجب حفظ منابع ژنتيكي و مديريت بهينه منابع طبيعي شود.

توليد محصول با كيفيت بالا و عاري از عيب از جمله اهداف استراتژيك محسوب مي شود كه هر سازماني را در دستيابي به سهم مناسب از بازار رقابت جهاني ياري مي نمايد. اين در حالي است كه كاهش و حذف ضايعات نقش مهمي را در رسيدن به هدف مزبور عهده دار است. در اين مقاله مدلي تحت عنوان «سيستم چرخه هاي تحقيق، روش و اجرا (IMI)» معرفي مي شود كه حاصل تجارب و موفقيتهاي صنايع توليدي ژاپن در زمينه بهبود مستمر مديريت ضايعات مي باشد. اين مدل شامل سه چرخه مرتبط بهم است و هركدام دربرگيرنده اجزاي مربوط به خود مي باشند. جمع بندي مطالب حاكي از آنست كه استفاده موفقيت آميز الگوي ژاپني نيازمند ادغام سيستماتيك مجموعه اي از تكنيك هاي كيفيت مي باشد. به بيان بهتر، اين امكان وجود دارد كه استفاده گزينه اي و منحصر بفرد تكنيكها منجر به برخي نتايج مطلوب گردد، ولي در نهايت موجب جلوگيري از بروز خطا و عدم ايجاد ضايعات نمي گردد. همچنين، از مزيتهاي مدل IMI مي توان به ويژگي بهبود مستمر اشاره نمود كه يكي از چرخه هاي سه گانه آنرا نيز تشكيل مي دهد. چون چرخه هاي کيفيت (QCs) يکي از مباحث مهم در مديريت کيفيت فراگير (TQM) بوده و از جمله مدلهاي مشارکتي مي باشند که بهره گيري از کارکنان را در راستاي تسريع تحقق اهداف سازماني موجب مي گردند، چگونگي تلفيق آنها با مدل IMI نيز معرفي شده است. به بيان بهتر، پيشنهاد نهايي اين مقاله تلفيق مديريت ضايعات با مديريت کيفيت فراگير را در قالب يک مدل جديد مشخص مي نمايد.

مواد زيستي (biological materials) كه بيشتر مواد غذايي از آن مشتق مي شوند در صورت وجود فرصت كافي، بويژه وقتي كه در شرايط نا مطلوب قرار گيرند، فاسد مي شوند. فساد در اصل ناشي از تخريب ميكربي و يا واكنشهاي شيميايي است كه موجب تغييراتي در محصول مي شود و ممكن است كيفيت آن را كاهش داده و خطر بالقوه اي براي سلامتي گردد و سرانجام به زيان اقتصادي قابل توجهي منتهي شود. يكي از راهكارهاي مهم در به حداقل رساندن فساد مواد غذايي، استفاده از بسته بندي صحيح و متناسب با محصول در تمامي مراحل توليد ماده غذايي است. در حقيقت بسته بندي نظام بهم پيوسته اي از آماده سازي كالا براي حمل و نقل، توزيع، نگهداري، فروش و مصرف نهايي آن مي باشد. در جايي كه روشهاي بسته بندي ضعيف باشد يا وجود نداشته باشد، مقادير زيادي از غذا و كالاهاي ديگر از بين خواهد رفت. اگر سطح بسته بندي (چه كمي و چه كيفي) افزايش يابد، اتلاف غذا كمتر خواهد بود. علاوه بر اين، هر بسته بندي اصولي، جذاب و قابل رقابت در بازار، ارزش افزوده قابل توجهي در پي خواهد داشت. چرا كه بسته بندي قابل رقابت با ديگر كشورها، باعث حضور موفق در بازار جهاني خواهد بود و به تامين منافع ملي كشور كمك خواهد كرد و حضور نداشتن در بازارهاي جهاني و انزواطلبي تهديدي براي امنيت كشور و نوسازي اقتصادي خواهد بود.
 دراين مقاله سعي بر اين است تا با پرداختن به اهميت و نقش بسته بندي در تحويل يك كالاي سالم، مطمين و با حداقل هزينه به دست مصرف كننده، به روشهاي مختلف بسته بندي مانند استفاده از پوششهاي خوراكي يا بيوپليمرها (Biopolymers)، استفاده از اتمسفر تغيير يافته (Modified Atmosphere Packaging)، استفاده از اتمسفر كنترل شده (Controlled Atmosphere Packaging)، بسته بندي معمولي، بسته بندي تحت خلا و غيره بمنظور كاهش اتلاف غذا اشاره كرد. هر يك از اين روشها يا تركيبي از آنها را مي توان با توجه به نوع محصول، هدف از بسته بندي، مدت نگهداري، بازار فروش و ... با يك برنامه منطقي و حساب شده اتخاذ كرد.

حجم انبوه ضايعات نان و واردات گندم كه محصولي استراتژيك است، مي تواند زمينه ساز بحران در امنيت غذايي كشور باشد. بر اين اساس اصلاح وضعيت موجود در چرخه از توليد گندم تا مصرف نان، ضرورت امنيتي دارد.
مدل هايي براي اصلاح اين چرخه، از طرف كارشناسان غذايي و صنعتي و فرهنگي ارايه شده است. اين مقاله به توصيف مدل پيشنهادي كه از منابع دين اسلام به دست آمده است، مي پردازد.
در اين مدل، نقاط بحران و ضايعه ساز، عبارتند از: انتقال اولويت از بخش كشاورزي به ديگر حوزه هاي سرمايه گذاري علمي و مالي، جدا شدن سبوس از آرد، بازاري شدن توليد نان (در برابر توليد در خانه)، بي اهميت شدن (عادي شدن) نان در فرهنگ عمومي.
راهبردهاي اصلاحي در اين مدل عبارتند از: انتقال نقطه ثقل سرمايه گذاري علمي و مالي به بخش كشاورزي و امنيت غذايي، فرهنگ سازي براي استفاده از نان سبوس دار، انتقال نقطه ثقل توليد نان از بازار به خانه با به كارگيري ابزار مناسب با زندگي امروزه، بالا بردن ضريب حساسيت و اهميت به نان در فرهنگ عمومي.
در مدل پيشنهادي اسلام راهبردهايي براي بهينه سازي نيز ارايه شده است كه عبارتند از: تغيير اندازه نان به نان يك نفره، تغيير نقطه ثقل دانه مصرفي از گندم به جو، افزايش حرارت تا حد ممكن براي پخت، تهيه خمير در ظروف دربسته.
اين تحقيق با ارايه مدل پيشنهادي اسلام، يك الگوي كلان جايگزين براي وضعيت موجود در چرخه نان ارايه كرده است كه با تغيير محور توليد، سرچشمه ايجاد ضايعات را از بين مي برد.