مقالات برنامه ريزي و مديريت شهري

توسعه متعادل و متوازن مناطق شهر مشهد مستلزم توزيع مناسب و متعادل امكانات و خدمات مختلف مورد نياز شهروندان در سطح مناطق است. رسيدن به اين هدف مستلزم شناخت وضع موجود مناطق از نظر سطح برخورداري از امكانات و خدمات مختلف مي باشد. اصول عدالت اجتماعي ايجاب مي كند كه سازمان فضايي و الگوي سرمايه گذاري هاي منطقه اي به نحوي باشد كه نيازهاي جمعيت را پاسخ گويد. در اين مقاله مناطق شهر مشهد از نظر 15 شاخص فرهنگي با استفاده از مدل موريس مورد بررسي قرار گرفته و از نظر سطح برخورداري به پنج طبقه تقسيم گرديده اند. بر اين اساس مناطق 1و 8 خيلي برخوردار، مناطق 9 و 11 برخوردار، مناطق 10و ثامن متوسط، مناطق 2، 3 و 7 محروم و مناطق 4، 5 و 6 خيلي محروم بوده اند.

در اين مقاله ابتدا جامعه شناسي به عنوان علمي انتقادي معرفي و پيش فرضهاي اساسي آن توضيح داده شده است. سپس چارچوب نظري متناسب با پيش فرضهاي مذكور معرفي شده و سپس روش شناسي عملي مشاركتي به عنوان ابزار مناسب چارچوب نظري مذكور توصيف گرديده است. در اين مقاله هدف آن است كه نشان داده شود عدم توجه به توانايي شهروندان آسيب ديده از زلزله چگونه مي تواند به اعترافات گسترده منجر شود و از طرف ديگر كمك به برپايي گروههاي كاري محله اي (در معناي تعاملي آن) قبل از وقوع حوادث طبيعي چگونگي مي تواند علاوه بر كاهش آسيبها به تواناسازي شهروندان كمك نمايد.

در اين مقاله ابتدا دلايل ضرورت پرداختن به برنامه ريزي استراتژيك در شهرهاي كشور از جمله شهر مشهد مقدس، سپس نگرش هاي غربي و شرقي موجود و فرايند آن تشريح گرديده است. در ادامه نيز موانع پيش روي پياده سازي آن از جمله: شاخص هاي شهري، ديده بان شهري و سيستم ها و فرايندها و راه حل هاي پيشنهادي توضيح داده شده است.

اين تحقيق كه برگرفته از طرح پژوهشي است بر اساس مطالعات ميداني و تكميل پرسشنامه در روستاهاي چناران صورت گرفته است. شاخصهاي مورد بررسي با توجه به ابعاد طرحهاي هادي (فيزيكي- كالبدي، اقتصادي- اجتماعي و زيست محيطي) تعيين شده و مورد ارزيابي قرار گرفته است. يافته هاي تحقيق نشان مي دهد طرح هادي بيشترين اثرات را در بعد فيزيكي- كالبدي روستاها دارد. از جمله اين تاثيرات، بهبود وضعيت معابر و بهبود وضعيت كالبدي، بهبود نسبي وضعيت مسكن و سطح رفاه و بهبود دسترسي و روابط عملكردي است. هر چند اين طرحها در بعد اقتصادي - اجتماعي نتوانسته اثرات چشمگيري را به دنبال داشته باشد، اما در افزايش ميل به ماندگاري جمعيت بخصوص نسل جوان موثر بوده است. اثرات غير مستقيم اجراي موفق طرحهاي هادي در كاهش مشكلات شهري بسيار موثر بوده و يكي از راهكارهاي منطقه اي براي تعديل مشكلات شهري است.

هدف از بررسي اين موضوع، شناخت وضعيت خدمات رساني در قالب خدمات زيربنايي آموزشي، فرهنگي – مذهبي، وزشي، بهداشتي- درماني و رفاهي، توليدي و اداري و سياسي انتظامي است. روش تحقيق مطالعه اسنادي گزارشات و متون و مراجعه به مراكز بخشداري مركز و شوراهاي مربوط مي باشد و در نهايت پيش بيني مكانهاي استقرار خدمات را در محدوده مورد مطالعه صورت مي گيرد. نتايج بررسي نشان مي دهد كه محدوده مورد مطالعه، از اكثر خدمات شهري كه در بالا ذكر شده است، بي بهره، يا در حد بسيار ناچيزي بهره مند مي باشد. - عبدي نژاد (1383) در مقاله اي بت عنوان «نقش حاشيه نشيني در بروز نا امني» ابتدا به بررسي عوامل موثر در پيدايش حاشيه نشيني با تكيه بر نظريات شهر نشيني پرداخته است كه عوامل چون مهاجرت، پايين بودن سطح مهارت و تحصيلات مهاجرين، تراكم جمعيت، ساختار نامناسب بازار كار، توزيع نامناسب و تمركز گرايي در امكانات شهري را از عوامل مرتبط با پديده حاشيه نشيني دانسته است. سپس به تاثير پديده حاشيه نشيني در بروز نا امنينهايي چون به ناامني شغلي، اقتصادي،سياسي و قضايي پرداخته است كه در مجموع حاشيه نشيني امنيت حاشيه نشيني امنيت اجتماعي حاشيه شهرها را به شدت تحت الشعاع قرار مي دهد.

ترافيك بالا و تراكم خودروها به خصوص در ساعات شلوغ روز پيامدهاي خارجي منفي بسياري به دنبال دارد، بنابراين براي كاهش پيامدهاي خارجي منفي ناشي از ترافيك بايد به دنبال راههاي براي كاهش حجم ترافيك و ساختن بزرگراههاي جديد باشيم. قيمت گذاري راهها يا گرفتن عوارض متناسب با هزينه واقعي هر خودرو اضافي به عنوان يك موضوع داغ طي دهه گذشته در سراسر جهان مطرح بوده است. در اين مقاله، توضيح داده مي شود كه چگونه مي توان با تخمين هزينه نهايي هر سفر اضافي در بزرگراهها، عوارضي متناسب با اين هزينه دريافت كرده و علاوه بر در آمدزايي براي ايجاد بزرگراههاي جديد يا ساير كارهاي مرتبط شهري به كاهش حجم ترافيكي نيز كمك نمود. همچنين به بعضي موانع و محدوديتهاي استفاده از اين روش و چگونگي اجرا نيز پرداخته شده است.

امروزه توجه به گردشگري روستايي در برنامه ها و طرحهاي توسعه روستايي بويژه طرحهاي محلي اهميت بسيار دارد زيرا علاوه بر فراهم آوردن امكانات اقتصادي در مناطق روستايي، نه تنها موجب تحولات جوامع روستايي مي گردد، بلكه گردشگران را در سطح مناطق توزيع و موجب كاهش بار جمعيتي گردشگران شهرهاي مجاور مي گردد. به عنوان شاهد مي توان بخش احمدآباد مشهد را در اين زمينه مورد توجه قرار داد. بخش احمد آباد يكي از بخشهاي چهارگانه شهرستان مشهد است كه از طرفي به علت نداشتن زيرساختهاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي با مشكل بيكاري مواجه بوده و به مرور جمعيت خود را به صورت مهاجر به سمت حاشيه شهر مشهد از دست مي دهد و از طرف ديگر به علت نزديكي آن به كلانشهر مشهد و داشتن امكانات بالقوه در زمينه هاي مختلف، در صورت برنامه ريزي و سرمايه گذاري در زمينه گردشگري نه تنها مي تواند جمعيت خود را تثبيت، كه به محلي براي گذران اوقات فراعت گردشگران و زائران شهر مشهد تبديل گردد، چرا كه صنعت توريسم، صنعتي است خدماتي كه نياز به تعداد زيادي نيروي انساني با مهارتهاي گوناگون شغلي داشته و از آن مي توان به عنوان گزينه مناسبي در جهت تثبيت جمعيت و بهبود وضع اقتصادي منطقه استفاده كرد. اين ارتباط متقابل ميان گردشگري كلان شهر مشهد با سطح منطقه مورد مطالعه به دليل همجواري، ضمن اينكه موجب تقويت ساختارهاي گردشگري در منطقه مي گردد، بهبود نسبي وضعيت گردشگري شهر مشهد را نيز به دنبال خواهد داشت. علاوه بر آن نه تنها با ايجاد اشتغال در زمينه هاي شغلي متفاوت، به كاهش تفاوتهاي درآمدي بين شهر مشهد و روستاهاي منطقه مورد مطالعه منجر مي گردد بلكه توزيع فضايي عادلانه ثروت را در سطح ناحيه موجب خواهد شد.

هدف اين تحقيق، مقايسه بين الگوي برنامه ريزي معيار گراي ملاك عمل سيستم فعلي مديريت شهري در كشور و از جمله شهرداري مشهد است و الگوي شيوه برنامه ريزي حل مشكل يا برنامه ريزي ارتباطي- مشاركتي است كه در ادبيات برنامه ريزي شهري ايران غريب است و جايگاهي در سيستم مديريت شهري ايران ندارد. براي اين منظور ابتدا بحثي نظري پيرامون الگوهاي برنامه ريزي شهري (چهار الگوي 1. حل مشكل اصلاحي، 2 . اصلاح گرايش (روند) تخصيصي، 3. نفع مدارانه فرصت جستجوگر، 4. هدف گراي قانون مدار (دستوري- معيارگرا) انجام گرفته، سپس 29 شاخص كمي در برنامه توسعه و عمران شهرداري مشهد با نتايج حاصل از الگوي برنامه ريزي حل مشكل اصلاحي با نظر سنجي از شهروندان (500 شهروند با استفاده از پرسشنامه در سطح مناطق 12 گانه شهرداري) در خصوص شناسايي مشكلات شهري مقايسه شده است. در نتيجه، كاربرد اين شيوه برنامه ريزي حل مشكل 44 مشكل شهري از جانب شهروندان شناسايي شدند كه ده مشكل عمده شهري به ترتيب اولويت 89% كل مشكلات شهري را تشكيل مي دهند و در بطن مشكلات عنوان شده ترافيك عمده ترين مشكل شهري است كه بيش از 1، 8% شهروندان اعلام نموده اند. همچنين 60% مشكلات بيان شده توسط شهروندان بين سازماني و تنها در قلمرو وظايف شهرداري نيست و نمايانگر نگرش كلي و سيستمي پاسخگويان به شهر به عنوان يك كل منسجم است و براي آن تفكيك وظايف بين دستگاههاي خدمات رسان مفهوم ندارد. مقايسه بين نتايج حاصل از دو روش در شناسايي شاخصها و مشكلات بيانگر اين واقعيت است كه برنامه تدوين شده توسط شهرداري عمده شاخصهاي فيزيكي مبتني بر الگوي سنتي برنامه ريزي نگاه از بيرون (نرم گرا و نظر كارشناسان شهرداري) بجاي نظر سنجي از داخل (نقطه نظر شهروندان) در تهيه برنامه است، شاخصهايي مانند احداث و توسعه گورستان كه مهمترين اولويت سازمان بهشت رضا(ع) است و نياز آن از جانب سازمان مربوط اعلام شده است، در حالي كه در روش برنامه ريزي مشاركتي مشكل گورستان در بين 44 مشكل عنوان شده، وجود ندارد. يا نياز به سينما كه سرانه آن در وضع موجود 250 نفر به ازاي يك صندلي در حالي كه در سطح استاندارد 50 نفر است. در بين 44 مشكل عنوان شده از جانب شهروندان وجود ندارد، ولي الويت فيزيكي شهرداري است و يا مشكل اتوبوس و يا لونا پارك و غيره. مقايسه بين اين دو روش در تعيين مشكلات شهر مشهد، بيانگر اين واقعيت است كه اگر هدف برنامه رضايتمندي شهروندان است، بايد به خواسته آنها توجه كرد، ولي اگر تكيه بر شاخص هدف ذكر شده بر اساس تفاضل استاندارد و وضع موجود در برنامه عمراني شهرداري است، بايد بر اساس خواست دستگاهها عمل كرد. بنابراين، گذر از برنامه ريزي معيارگرا به حل مشكل با تلفيقي از دو شيوه گامي اساسي در راه عيني، واقعي و ملموس كردن برنامه ريزي با واقعيتهاي موجود است و اجرايي شدن سهلتر برنامه و پذيرش شهروندي آن را بيشتر مي نمايد.

محاسبه زمان تاخير و شناخت آن در تقاطعهاي چراغدار كه خود از مهمترين اركان سيستم حمل و نقل شهري محسوب مي شود، از آنجا كه بر ميزان اتلاف وقت افراد، هزينه مصرف سوخت، آلودگي هوا و در كل بر هزينه استفاده از شبكه موثر است، در مطالعات ترافيك از جايگاه خاصي برخوردار است. در اين تحقيق به محاسبه زمان تاخير در تقاطعهاي چراغدار در حالت فوق اشباع پرداخته مي شود. اين بررسي بر مبناي اطلاعات جمع آوري شده از دو تقاطع در شهر تهران بوده و مهمترين نتيجه اين تحقيق، يافتن رويكرد مناسبي براي تخمين تاخير فوق اشباع در شرايط ايران است. در اين مقاله، تلاش شده كه با بررسي چند مدل پيشنهادي برآورد تاخير و مقايسه آن با شرايط ميداني، مدل مناسبي براي برآورد تاخير تقاطع هاي چراغدار در حالت فوق اشباع ارايه گردد. نتايج نشان مي دهد كه از بين 20 مدل بررسي شده، تنها سه مدل برازش معني داري به آمار جمع آوري شده داشتند.

در اين مدل تلاش شده است كه بر اساس تحولات جمعيتي و نتايج بازار كار، مدلي براي تحولات جمعيتي وضعيت عرضه و تقاضاي نيروي انساني و تاثيرات آن بر رشد شهرها، ارايه شود. اين مطالعه نشان مي دهد كه شهرهاي ايران در سلسله مراتب شهري خود، از يك مكانيزم تحول پلكاني رشد و افت بر خوردار بوده اند. در اين تحقيق، نظريه هاي توسعه مرحله اي يك ناحيه شهري و جابه جايي هاي روستا شهري به عنوان زمينه نظري تحقيق، و فن محاسبات بازار كار به عنوان روش تجزيه و تحليل مورد استفاده قرار گرفته است. اين نتايج نشان ميدهد تهران به عنوان كلان شهر عمده در ايران در دهه 1335-1345 به نقطه اوج رشد جمعيتي خود رسيده است، پس از آن افت قابل ملاحظه اي را تجربه كرده است كه تا كنون ادامه دارد. در حالي كه ديگر كلان شهرهاي ايران با يك دهه تاخير اين فرايند را از دهه 1365-1355 آغاز كرده و سپس گروه سوم شهرهاي ايران، شهرهاي متوسط با يك دهه تاخير از دهه 1375-1365 همين فرايند رشد و افت را دنبال كرده اند. در نتيجه ما مي توانيم انتظار داشته باشيم كه شهرهاي متوسط كه در دهه 1375-1365 رشد قابل ملاحظه كرده اند، اگر فرايند ركورد اتفاق افتاد، در دهه اخير، مرحله افت را تجربه كردند. نتايج محاسبات بازار كار نشان مي دهند كه اين فرايند رشد و افت در ايران، بر خلاف تجربه كشورهاي صنعتي، در نتيجه جابجايي هاي روستا شهر مشاغل نبوده، بلكه عدم توانايي شهرها در جذب و تثبيت جمعيت، باعث توقف رشد آنها شده است.

با توجه به پيچيدگي و تنوع خاص مسايل مربوط به شهرها، اداره آنها هم نيز به مديريتي تحول خواه، كيفي، مشاركت جو و همه جانبه نگر دارد؛ از اين رو اين پرسش امروزه بسيار اهميت يافته است كه آيا شهرها بايد به گونه سنتي اداره شوند و فردي منصوب از حكومت مركزي به مديريت امور بپردازد؟ و يا مي توان در سطح محلي مديراني را انتخاب كرد كه با نظارت يا بدون نظارت حكومت مركزي كار كنند؟ در سطح خود نيز اين پرسش مطرح مي شود كه شهردار بايد واجد چه ويژگيهايي باشد تا بتواند در اداره شهر با پيچيدگيهاي خاص خودش، كامروا گردد؟

مديريت پاركينگ يكي از مهمترين ابزار در مديريت شهري است. سطوح مختلف امكانات پاركينگ مي تواند بر كارايي ترافيك و كيفيت زندگي شهري تاثير بگذارد. تصميمات نادرست و مديريت غير استاندارد موجب تاثير نامطلوب بر سيستم ترافيكي شهري، صدمه و تخريب محيط زيست، افزايش در هزينه هاي ساخت و مانع از پيشرفت اقتصادي مي شود. بعد از گذشت چندين دهه و افزايش اتومبيل و نبود فضاي كافي براي پارك و در نهايت هزينه زياد ساختن امكانات پاركينگ، ارزيابي دقيق براي مديريت و مكانيابي پاركينگ را ضروري ساخت. اين مقاله مديريت و امكان سنجي مكان مناسب پاركينگ در شهرها را، با در نظر گرفتن عرضه و تقاضاي پارك و عوامل موثر بر آنها بررسي مي كند. در اينجا دو هدف را دنبال مي كنيم:
1- استفاده از تكنولوژي GIS در حل مشكلات پاركينگ شهرها؛
2- ايجاد استراتژي براي گسترش سيستم مديريت پاركينگ، جهت فراهم كردن راه حلهاي دايمي براي مشكل پاركينگ.
اين تحقيق بر آناليز جغرافيايي در محيط GIS استوار است. همچنين ارزيابي الگوهاي دسترسي در منطقه مطالعاتي بر اساس روشهاي بر هم نهي بكمك تكنولوژي GIS، همراه با ملاحظات تقاضاي پارك و كاربري چند گانه زمين، بررسي مي شود.

افزايش جمعيت و به ويژه تغيير در الگوهاي مصرف در دهه هاي اخير، سبب شده است كه حجم پسماند توليد شده در شهرها افزايش يابد. در مقابل، افزايش سطح استانداردهاي زيست محيطي و مخالفتهاي همگاني باعث شده است انتخاب محلهاي مناسب دفن و ساير تاسيسات در فواصل نزديك شهرها غير ممكن شود. هدف از اين مطالعه بررسي به كارگيري استگاههاي انتقال در شبكه جمع آوري و حمل و نقل مواد زايد جامد در شهر مشهد است. به اين منظور با توجه به وضعيت حاضر نظام مديريت شهر، دو سناريو حمل مستقيم و انتقال با به كارگيري ايستگاه انتقال در نظر گرفته شد. براي محاسبه فاصله ها، مركز ثقل در هر يك از مناطق مشخص شد و با توجه به اين نقاط فواصل بين مراكز توليد، ايستگاه انتقال و محل دفن محاسبه شد و بر اساس اين فواصل، كل سوخت مصرفي و ميزان آلاينده خروجي محاسبه و نتايج به دست آمده به وزن كل پسماند حمل شده در هر سناريو تقسيم شد. براي انجام مقايسه، آلاينده هاي خروجي و ميزان مصرف انرژي، در سه طبقه مصرف منابع انرژي، صدمه به سلامت انسانها و صدمه به اكوسيستم طبقه بندي شد و به هر طبقه با توجه به اهميت آن وزن داده شد و امتياز نسبي در هر سناريو محاسبه و بر اساس آن گزينه مناسبتر انتخاب گرديد. نتايج نشان داد، علي رغم اين كه محل دفن در سناريوي اول بود، مقادير كمتري آلاينده به ازاي هر كيلوگرم پسماند انتقال يافته توليد مي شود و همچنين انرژي كمتري مصرف مي شود. با توجه به نتايج اين پژوهش، پيشنهاد مي شود در مواردي كه فاصله محل دفن از مراكز ثقل توليد پسماند زياد است، براي كاهش هزينه هاي مديريت پسماند شهري، گزينه احداث ايستگاه انتقال مورد بررسي قرار گيرد.

مدل گرين – لاري به دليل سادگي، ساختار علت و معلولي نيرومند و نيازهاي اطلاعاتي محدود، از معدود مدلهاي كاربري زمين است كه در برآورد اشتغال و جمعيت مقبوليت يافته است. اين مقاله به ارزيابي برآورد اشتغال و جمعيت با استفاده از مدل گرين- لاري پويا شده در يك دوره زماني ده ساله در منطقه كلان شهري تهران و با دو سناريوي وجود و عدم وجود تحرك جمعيت و اشتغال پيشين و دو وضعيت زماني گام به گام ساليانه و يك گام ده ساله مي پردازد. در اين مقاله، سطحي از اشتغال پايه به طور تدريجي در تكرارهاي مختلف سالهاي دوره برنامه ريزي وارد منطقه مي شود. ورود تدريجي اشتغال و جاگيري آنها در منطقه موجب تغييرات تدريجي پارامترهاي تاثير گذار در انتخاب محل اشتغال خدماني و محل سكونت مي شود. بنابراين، اگر در انتخاب محل اشتغال و محل سكونت در سطح منطقه كلان شهري تهران انعطاف و تحرك بسيار بالا باشد، سناريوي تحرك جمعيت و اشتغال پيشين و در غير اين صورت سناريوي عدم تحرك جمعيت و اشتغال پيشين نتايج بهتري را به دست مي دهند. به اين منظور، بر اساس دو سناريو مطرح شده و دو روش مدلسازي گام به گام ساليانه و يك گام ده ساله، چهار سناريو مورد مدل سازي واقع مي شوند. مقايسه نتايج حاصل از برآوردهاي اشتغال و جمعيت چهار سناريو با مشاهدات موجود، نشان مي دهد كه سناريوي عدم تحرك جمعيت و اشتغال پيشين در شرايط گام به گام ساليانه و يك گام ده ساله، نتايج بهتري را در بازسازي جمعيت و اشتغال منطقه كلان شهري تهران در دوره ده سال 1375-1365 به دست مي دهند.

تئوري پردازي در هر علمي- از جمله شهرسازي لازمه درك و تحليل دقيقتر پديده هاست. در كشورهاي در حال توسعه معمولا نظريات بومي توليد نمي شود و اگر نگاه تئوريكي نيز براي تحليل پديده ها مورد استفاده قرار گيرد، منبعث از نظرياتي است كه در كشورهاي توسعه يافته ساخته و پرداخته شده است. اين نظريات اگر چه اغلب منسجم و براي فهم بهتر ماهيت و روابط پديده هاي اجتماعي مفيد هستند اما از آنجا كه بستر توليد آنها متفاوت از فضا- مكاني كه مورد استفاده قرار مي گيرند، بوده است.