«درآمدی بر معناشناسی قرآن»؛ سرآغازی بر تنقيح مباحث بنيادی معناشناسی كتاب وحی
گروه انديشه: عضو هيئت علمی دانشگاه قم اظهار كرد: كتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن» حاوی مباحث بنيادی و نظری معناشناسی مفردات و تركيبات آيات قرآن است و نشر آن می‌تواند سرآغازی برای تنقيح و تكميل مباحث بنيادی معناشناسی قرآن به شمار آيد.
 |
| جعفر نكونام، عضو هيئت علمی دانشگاه قم |
جعفر نكونام، عضو هيئت علمی دانشگاه قم و نويسنده كتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن»، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، در معرفی اثر خود با اشاره به حديث شريف «ما كان اللهُ عز و جل ليخاطِبَ خلقَه بما لا يعلمون؛ خداوند را نسزد كه با خلقش به‌گونه‌ای سخن بگويد كه نفهمند»، به نقل از امام صادق(ع) اظهار كرد: اين اثر درآمدی بر معناشناسی مفردات و تركيبات آيات قرآن و حاوی مباحث بنيادی و نظری است كه برای معناشناسی مفردات و تركيبات قرآنی ضروری به نظر می‌رسد.
وی افزود: مراد از مباحث بنيادين، مجموعه‌ای از تعاريف و پيش‌فرض‌هايی است كه می‌تواند معناشناسی قرآن بر آنها مبتنی باشد. در علوم كهن از اين نوع مباحث به «مبادی» تعبير می‌كردند و آن را بر دو قسم می‌دانستند: مبادی تصوری يا تعاريف و مبادی تصديقی يا اصول. در قسم تعاريف، مصطلحات توضيح داده می‌شود و در قسم اصول، مجموعه‌ای از گزاره‌هايی كه اساس مباحث بعدی را تشكيل می‌دهند بيان می‌شود.
اين محقق و پژوهشگر با بيان اينكه معناشناسی قرآن تعبير عامی است كه مباحث گوناگونی را درباره معانی آيات قرآن در برمی‌گيرد، تشريح كرد: اين اثر در وهله نخست هم شامل بحث از معانی مفردات قرآن و هم معانی تركيبات قرآن(چه تركيبات اسنادی يا غيراسنادی مانند تركيبات وصفی و اضافی و حرفی) می‌شود و در وهله دوم نيز هم عهده‌دار كشف مراد الهی و هم لوازم مراد الهی است.
وی افزود: همچنين در وهله سوم نيز هم معانی تاريخی يعنی معنای اوليه و تطورات بعدی در دوره‌های جاهلی و قرآنی و بعد قرآنی(معناشناسی تاريخی) و هم معانی توصيفی يعنی معنای مراد و معانی هاله‌ای مفردات و تركيبات قرآن در دوره نزول(معناشناسی توصيفی) در اين اثر بررسی می‌شود. مقصود از معانی هاله‌ای تمام مفاهيمی است كه مخاطبان قرآن درباره يك مفرد يا تركيب داشته‌اند؛ اين مفاهيم با بررسی حوزه معناشناختی هر يك از وجوه معانی يك واژه مشخص می‌شود.
نكونام افزود: غرض اصلی از معناشناسی قرآن كشف مراد الهی است؛ به همين رو بيشتر محتوای اين اثر شامل مباحثی است كه می‌تواند در كشف مراد الهی نقش داشته باشد؛ اما با توجه به اينكه معانی آيات قرآن به اصل مراد الهی محدود نيست و كلام الهی نظير هر كلام ديگری از لوازمی برخوردار است، درباره توسعه معنايی آيات قرآن نيز بحث شده و در آن، مرز معانی قابل انتساب به قرآن از معانی غيرقابل انتساب بازشناخته شده است.
وی با بيان اينكه در آغاز، هدف از تأليف اين اثر، فراهم كردن محتوايی در زمينه مباحث بنيادی مفردات قرآن بود، تصريح كرد: اما به سبب اينكه كشف مراد الهی به صرف معناشناسی مفردات قرآن ميسور نمی‌شود، معناشناسی تركيبات قرآن نيز در اين اثر مورد توجه قرار گرفت. سبب كافی نبودن معناشناسی مفردات در كشف مراد الهی اين است كه گاهی واحدهای معنايی، مفردات نيستند؛ بلكه تركيبات هستند. گاهی مراد متكلم همان معنای افرادی واژگان است، اما گاهی معنای افرادی واژگان مراد نيست؛ بلكه معنای تركيبی آنها مراد است (مانند مواردی كه در آنها تعبيری تمثيلی به كار رفته است).
| نوع اين مباحث در علومی چون زبان‌شناسی يا فقه‌اللغه، علوم بلاغت، اصول فقه و علوم قرآنی كمابيش وجود داشته و تفاوت عمده‌ای كه مباحث اين اثر با آنها دارد، از يك سو رويكرد انتقادی نسبت به مباحث كهن و از سوی ديگر بومی سازی نسبت به مباحث جديد و متناسب‌سازی آنها با معناشناسی قرآن است |
نويسنده كتاب «درآمدی بر تاريخ‌گذاری قرآن كريم» در معرفی مباحث فصول و بخش‌های اين كتاب گفت: مباحث اين اثر در شانزده فصل راجع به موضوعات ذيل درباره قرآن سامان يافته است: كليات، فرهنگ، زبان، لهجه، اقتراض، وضع و اشتقاق، غرابت معنايی، اجمال معنايی، تشابه معنايی، چندمعنايی، هم معنايی، پيوستگی معنايی، شمول معنايی، توسعه معنايی، معناشناسی تاريخی و معناشناسی توصيفی.
وی افزود: در فصل كليات، مراد از معناشناسی قرآن و محدوده آن توضيح داده شده است و معناشناسی قرآن در آن، عبارت از مطالعه علمی معنای مراد الهی و لوازم آن در قرآن و نيز در گذر تاريخ دانسته شده و همين تعريف محدوده آن را نيز آشكار كرده است. در فصل «فرهنگ قرآن» سخن از اين است كه فرهنگ قرآن همان فرهنگ عربی است؛ جز تغييراتی كه از رهگذر بعثت پيامبر اسلام(ص) در آن فرهنگ پديد آمده است. پيامبر اسلام(ص) بسياری از سنت‌های عربی را امضاء و البته برخی از آنها را نيز نسخ كرد و بسياری را هم تكميل فرمود.
اين محقق و پژوهشگر افزود: در فصل «زبان قرآن» از زبان معيار عرب حجاز عصر پيامبر اسلام(ص) به عنوان زبان قرآن ياد می‌شود. مراد از اين زبان همان زبانی است كه سخنوران عرب در مراسم رسمی مانند موسم‌‌های حج به آن ايراد سخن می‌كردند. در فصل «لهجه قرآن» سخن از اين است كه قرآن به هيچ يك از لهجه‌های عرب نيست؛ چون زبان قرآن عبارت از زبان معيار عرب حجاز بوده است و در زبان معيار لهجه خاصی ملاحظه نمی‌شود؛ اما نزديك‌ترين لهجه به قرآن لهجه قريش است.
وی بيان كرد: در فصل «اقتراض»، واژگان دخيل در قرآن بررسی شده است و بررسی‌ها نشان می‌دهد، بيشترين واژگان دخيل قرآن از منطقه بين‌النهرين به زبان عربی و قرآن راه يافته است. در فصل «وضع و اشتقاق» نيز درباره چگونگی پيدايش و زايش واژگان بحث شده است، البته معنای وضعی واژگان و چگونگی اشتقاق آنها در دست نيست، اما با احصای اشتقاقات و استعمالات هر واژه و تطبيق آنها بر فرايند زبان‌آموزی كودكان به حدسياتی می‌توان دست يافت. در فصل «غرابت معنايی» نيز سخن از اين است كه به لحاظ فصاحت و بلاغت قرآن، در آن واژگانی كه نزد عرب حجاز عصر پيامبر اسلام(ص) نامأنوس و نامفهوم باشد، وجود ندارد و به فرض وجود، سياق آيات، معنای مراد از آن را روشن می‌كند.
نكونام ادامه داد: در فصل «اجمال معنايی»، از واژگانی بحث می‌شود كه آنها را حقايق شرعی می‌نامند و در آن سخن از اين است كه اين واژگان قبل از اسلام نيز در همين معانی شرعی سابقه استعمال داشته‌اند. فصل «تشابه معنايی» به بررسی تعابير تصويرگونه قرآنی نظير مجاز، استعاره و كنايه اختصاص دارد و متشابهات قرآنی نيز از اين قسم برشمرده و تبيين می‌شود كه در آيات قرآن، متشابه به معنای واژه‌ای كه معنای مراد از آن از سياق آيات مشخص نبوده باشد، وجود ندارد؛ چرا كه شرط فصاحت و بلاغت قرآن آن است كه مراد الهی برای مخاطبانش آشكار باشد.
نويسنده كتاب «درآمدی بر معناشناسی» قرآن اظهار كرد: در فصل «چندمعنايی» بحث از اين است كه در قرآن به حكم فصاحتی كه دارد، الفاظ چندمعنا با قرينه به كار رفته‌اند؛ لذا در قرآن در يك موضع، هيچ لفظی در بيش از يك معنا به كار نرفته است. در فصل «هم‌معنايی» از وجود ترادف در قرآن سخن گفته شده و مراد از ترادف، دو واژه‌ای دانسته شده است كه به جای يكديگر به كار می‌روند و مفيد يك معنا هستند.
عضو هيئت علمی دانشگاه قم اظهار كرد: در فصل «پيوستگی معنايی» سخن از اين است كه بايد رابط‌های لفظی و معنوی در قرآن مورد اعتنا قرار گيرد و با تكيه بر روايات آحاد و نقل به معنا شده، نبايد پيوستگی آيات را از هم گسيخت و در فصل «شمول معنايی» گفته می‌شود: لفظی در قرآن عام و مطلق است كه عموم و اطلاقش برای عرب عصر نزول، معهود و قابل درك بوده باشد.
| اين اثر در وهله نخست هم شامل بحث از معانی مفردات قرآن و هم معانی تركيبات قرآن(چه تركيبات اسنادی يا غير اسنادی مانند تركيبات وصفی و اضافی و حرفی) می‌شود و در وهله دوم نيز هم عهده‌دار كشف مراد الهی و هم لوازم مراد الهی است |
وی ادامه داد: در فصل «توسعه معنايی» سخن از اين است كه تنها لوازم منطقی آيات قابل انتساب به آيات است و آن دسته از تطبيقات عرفانی و فلسفی و علمی و مانند آنها بر آيات قرآن كه هيچ ملازمه منطقی با آيات مربوط ندارند، تفسير به رأی به شمار می‌روند. در فصل «معناشناسی» تاريخی توضيح داده می‌شود كه يك لفظ يا تعبير قرآنی چگونه پديد آمده و چه تطوراتی در سه دوره جاهلی، قرآنی و بعد از قرآنی پيدا كرده است و سرانجام در فصل «معناشناسی توصيفی» از وجوه معنايی واژگان در قرآن و حوزه معناشناختی آنها بحث به ميان آمده است.
نويسنده كتاب «درآمدی بر تاريخ‌گذاری قرآن كريم» تصريح كرد: نوع اين مباحث در علومی چون زبان‌شناسی يا فقه‌اللغه، علوم بلاغت، اصول فقه و علوم قرآنی كمابيش وجود داشته و تفاوت عمده‌ای كه مباحث اين اثر با آنها دارد، از يك سو رويكرد انتقادی نسبت به مباحث كهن و از سوی ديگر بومی‌سازی نسبت به مباحث جديد و متناسب‌سازی آنها با معناشناسی قرآن است.
وی اظهار كرد: روش ما در مراجعه به احاديث و اقوال تفسيری آن است كه به مصداق روايات عرضه، نخست، آيات قرآن كريم به كمك قرائن دخيل در فهم، نظير سياق، زمان و مكان نزول، مخاطب و آيات مشابه معناشناسی و سپس به احاديث و اقوال تفسيری مراجعه می‌شود و چنانچه احاديث و اقوال در چارچوب معنای حاصله از آيات قرآن بگنجد، به آنها استناد می‌شود و اگر مخالف آن معنا بود، رد يا توجيه می‌شود.
عضو هيئت علمی دانشگاه قم در پايان سخنان خود تصريح كرد: بايد اعتراف كرد كه مباحث اين كتاب عليرغم بازبينی‌های مكرر هنوز كمال خود را نيافته است و با اين وصف نشر آن می‌تواند سرآغازی برای تنقيح و تكميل مباحث بنيادی معناشناسی قرآن به شمار آيد.
يادآور می‌شود، كتاب «درآمدی بر معناشناسی قرآن» به قلم جعفر نكونام، عضو هيئت علمی دانشگاه قم، با نظارت معاونت پژوهشی دانشكده اصول الدين و به همت انتشارات دانشكده اصول‌الدين با شمارگان 1000 نسخه منتشر شده و علاقه‌مندان می‌توانند برای تهيه اين اثر با شماره تلفن 7773525 ـ 0251(داخلی 152،140و125)، انتشارات دانشكده اصول‌الدين و يا مؤسسه علمی فرهنگی علامه عسكری(قم، خيابان شهداء، ساختمان بعثت، تلفن 7744399) تماس بگيرند.
