پرسش و پاسخ های اعتقادی

مفهوم زمان در دنیای آخرت

بر داشت شما از زمان چیست؟ آیا زمان فلسفی مورد نظر شما بوده است، یا زمان عامیانه؟، قرآن کریم می فرماید:که زمین به زمین دیگر تبدیل می شود، و می فرماید: که خورشید درهم پیچیده می شود و ستارگان خاموش می شوند و کوهها به حرکت درآمده و دریاها یک پارچه آتش می شوند و......به نظر می رسد که با این وصف نظام این جهان به کلی متحول می شود و سیستم و نظام هستی عوض می شود. و قهراً دیگر ماه و روز و ساعت به معنای دنیوی آن را نخواهیم داشت!!.

اما زمان به معنای فلسفی آن که طی مسافت بین قوه و فعل باشد، این بستگی به نوع تلقی از معاد دارد، گروهی مانند مرحوم ملاصدرا و پیروان حکمت متعالیه عقیده دارند که معاد جسمانی همراه با جسمی است که متناسب و متلائم با آخرت بوده و نواقص و ضعفهای این دنیا را پشت سرگذاشته است، که با این حال، دیگر زمان فلسفی هم وجود نخواهد داشت و اگر معاد را بر اساس دیدگاههایی بر شمریم، که عین همین بدل با همان حدود و شعور دنیوی آن است، البته زمان وجود خواهد داشت.

چهارده معصوم پس از شهادت

کاربر محترم، سلام علیکم.

از ارتباط شما با پایگاه حوزه متشکریم.

در پاسخ به سوالات شما باید بگوئیم که همه انسان ها بعد از مردن، روحشان از جسم آنها جدا می شود. طبق دستور اسلام، جسم و بدن انسان باید در زمین دفن گردد و این حکم شامل همه انسان ها و همه مسلمانان حتی ائمه معصومین علیهم السلام می شود. اما روح انسان، بعد از جدا شدن از بدن در عالمی بنام عالم برزخ که واسطه میان دنیا و آخرت است، باقی می ماند. روح انسان ها از نظر قدرت و توانایی، دارای مراتب متفاوتی است که روح اولیاء الله خصوصا روح انبیا و ائمه معصومین علیهم السلام از والاترین و بالاترین قدرت برخوردار می باشد.

بکی از ویژگی های روح با قدرت، این است که چون مجرد است و هیچ گونه وابستگی به جسم و ماده ندارد، و می تواند در هر جا حاضر شود و اگر فردی بتواند با آن روح ارتباط برقرار کند، می تواند از آن روح کمک و راهنمایی بگیرد. زیرا روح انسان های کامل، بر امور بسیاری احاطه دارد و از علم و آگاهی بالایی برخوردار است.

بنابراین، روح ائمه معصومین علیهم السلام این قدرت و توانایی را دارد که در سراسر کره زمین و در هر جایی که بخواهد، حاضر شود ولی تنها این روح آنهاست که حاضر می شود و جسم آن بزرگواران در قبور مطهرشان آرمیده است. البته روح در عالم برزخ، به بدن لطیفی که بدن مثالی نام دارد، تعلق می گیرد.

امام صادق علیه السلام در حدیثی از پیامبر اکرم «ص» روایت می کند که آن حضرت پس از شروع تجرد روح، فرمودند: «ارواح مؤمنین بر هیئتی هستند مثل هیئت های بدن خود که اگر کسی روحی از آن ارواح را مشاهده کند، گوید: هذا هو. یعنی شک نکنید که آن روح با آن هیئت از هر مؤمنی که باشد، بعینه همان مؤمن است بدون هیچ تفاوتی...»[1]

علامه مجلسی پس از شرحی درباره عالم برزخ می فرماید: احادیثی که از طرف عامه و خاصه بیان شده است، مبین آن است که بعد از مفارقت روح از بدن، روح تعلق می گیرد به بدن لطیفی مثل بدن دنیایی، که در لطافت همانند ملائکه و جن است و با آن بدن، حرکت و پرواز می کند.[2]

منظور از بدن لطیف، همان بدن مثالی است که حجم ندارد و فضا اشغال نمی کند و برای انسان های خود ساخته (اولیاء الله) قابل رؤیت است.

بنابراین، آنچه که گفته می شود که ائمه معصومین علیهم السلام در مجالس حضور پیدا می کنند، منظور این گونه حضور است. نه اینکه با بدن جسمانی خودشان در آن منازل و مجالس حاضر شوند که چنین چیزی را نه اسلام فرموده و نه ائمه علیهم السلام فرموده اند. و نه هیچ فرد شیعه ای باید بدان اعتقاد داشته باشد. البته ممکن است بعضی از افراد جاهل که معنی تجرد روح و قدرت روح و احاطه روح را درک نمی کنند، چنین مطالبی را بیان کنند که گفتار آنها اعتباری ندارد.

اما احاطه روح ائمه علیهم السلام به وقایع و اتفاقات جهان، امری است که ما به عنوان یک شیعه به آن اعتقاد داریم. در زیارت نامه ائمه معصومین می خوانیم: «اشهد انک تشهد مقامی و تسمع کلامی و تُردّ سلامی» یعنی: «شهادت می دهم که تو جایگاه مرا می بینی و کلام و سخن مرا می شنوی و جواب سلام مرا می دهی.»[3]

نکته دیگر، استمداد و کمک گرفتن از ائمه معصومین علیهم السلام است که این بزرگواران بخاطر آن مقام و منزلتی که در پیشگاه خداوند دارند، اگر کسی واقعا به آنان متوسل شود، و از آنها بخواهد که در پیشگاه خداوند از او شفاعت کنند، و از خداوند رفع مشکلاتش را بخواهد، این بزرگواران واسطه خواهند شد و خداوند دعای آنان را استجابت خواهد کرد. و این قدرت و مقامی است که خداوند در اثر استحقاقی که داشته اند، به آنها بخشیده است. نه ایکه آنان خود دارای قدرت مستقلی در برابر خداوند باشند.

اگر دقتی در فقرات زیارت جامعه کبیره[4] -که یکی از معتبرترین زیارات شیعه است- بشود، مقام و منزلت ائمه علیهم السلام در این زیارت بخوبی بیان شده است که چه مشکلاتی به واسطه آنها حل خواهد شد و خداوند چه نعمت هایی به خاطر آنها به بندگانش بخشیده است.

بنابراین، آنچه که در مورد حضور ائمه معصومین علیهم السلام در مجالس می توان گفت، حضور روح و بدن مثالی آن بزرگواران و احاطه علمی آنها بر وقایع و حوادث است که اثبات آن، احتیاج به مدرک و دلیل خاصی هم ندارد. زیرا این از ویژگی های روح بزرگ و والاست. و ائمه طاهرین علیهم السلام دارای والاترین ارواح هستند، و لازم است یک فرد شیعه به این مقدار از توانایی و عظمت روحی ائمه معصومین علیهم السلام اعتقاد داشته باشد.

اما درباره استمداد انبیای الهی از حضرت علی علیه السلام، روایاتی داریم که بیانگر استمداد انبیای الهی از ساحت مقدس ائمه معصومین علیهم السلام است. ولی از نظر سند، چندان معتبر نیستند. در عین حال با توجه به روایات دیگری که داریم که اولین مخلوق، نور پیامبر اکرم «ص» و ائمه معصومین علیهم السلام بوده است [5]، می توان گفت استمداد پیامبران از حضرت علی علیه السلام و کمک و یاری رساندن آن حضرت، مربوط به روح والا و با عظمت آن حضرت و دیگر ائمه می باشد.

آیا فکر گناه موجب مجازات در آخرت می شود؟

از نظر اسلام و آیات نورانیقرآن، گناه و عقوبت مربوط به اعمال انسان است و تا زمانی که یک کار خلاف و گناهبه مرحله عملنرسیده باشد هیچ گونه عقوبت و مجازاتی ندارد، بنا بر این اگر شخصی بههر دلیل فکر دزدی، تجاوز، حسد، دروغ و... را بنماید هیچ گونه عقوبت شرعینداردبله چنین تفکراتی اگر به صورت مستمر به ذهن انسان بیاید دارای یک سریآثار طبیعیوضعی خواهد بود که این آثار غیر از عقوبت شرعی است از آنجائی کهاستمرار این گونه افکار باعث می‏شود که انسان اسیر هوی و هوس گردد و اقدام عملیانجام دهد، لذا مناسب است که جهت رفع آثار منفی و نیز اقدامات عملی احتمالی ازاین گونه افکار جلوگیری نماید. و سعی کند که این افکار به ذهنش واردنشود.

نحوه اطمینان از جایگاه انسان در آخرت

1- خداوند متعال دارای صفات جمال و جلال می باشد هم عذاب او شدید است و هم فضل او فراگیر است، هم رحیم است و رحمن و هم منتقم و ذلیل کننده متکبرین است.

آتش جهنم مظهری از خشم او، و بهشت رضوان رشحه ای از رحمت اوست.

و هر کس با صفات جلالیه و قهریه و صفات جمالیه و رحمانیه خداوند آشنا باشد جا دارد که هم بترسد و هم امیدوار باشد.

2- مطلوب دین، آن است که انسان در بین امید و بیم، خوف و رجاء زندگی کند. نومیدی از رحمت خدا و یأس از غفران خداوند گناه کبیره است، اگر چه گناهان انسان بسیار زیاد باشند و هم امن از مکر و عذاب الهی از گناهان کبیره است هر چند ثواب­های او بسیار فراوان باشند. بلکه حق این است که انسان منزلتی بین خوف و رجاء داشته باشد هم به فضل پروردگار امیدوار باشد و هم از غضب و سخط الهی هراسان و این دستمایه تکامل اخلاقی و مواظبت همه جانبه انسان خواهد بود و انشاء الله موجب هدایت و عاقبت به خیری می شود.

3- به هر تقدیر انسان از خاک است و غبار دنیا بر او خواهد نشست و هیچکس نمی تواند کاملاً از همه مستوجبات عذاب، خلاصی یابد. اما اگر کسی گناهان کبیره را ترک کند (و اگر احیاناً مرتکب شد توبه کند) و ملازمات تقوی و صیانت نفس را رعایت کند و در حالتی بین خوف و رجا باشد انشاء الله اهل نجات است.

4- نمی توان وضعیت اخروی خود و دیگران را قاطعانه تبیین کرد چون:

الف: لحظه آخر عمر نقش اساسی در سرنوشت و سعادت و شقاوت انسان­ها دارد و البته لحظه آخر عمر بازتاب مجموعه اندیشه و عمل و رفتار انسان­ها است که اگر جانب حقیقت و حق غلبه کند عاقبت به خیر و با حفظ ایمان از دنیا خواهد رفت و اگر عمل او مجازی بوده و جانب فساد او غلبه داشت در این گلوگاه حساس ایمان را از کف خواهد نهاد.

و ای بسا انسان­هایی که بظاهر بد بودند عاقبت به خیر و ای بسا انسان­هائی که به ظاهر پاک و سالم بودند عاقبت به سوء شوند. چون در دم آخر، سلطان آخرت و حقیقت و باطن انسان حکم خواهد راند نه ظواهر و جنبه های دنیایی انسان.

ب: ممکن است توبه ما قبول نشده باشد و گمان بریم که قبول شده است و ممکن است به عکس باشد.

ج: ممکن است یک عمل از ما سرزده که بکلی رشته پیمان و ربط با حق را پاره کرده و یا عملی از ما سرزده که مایه خشنودی او ، عفو و اغماض درباره همه گناهان باشد.

اما آنچه به طور کلی می توان بیان کرد این است که اگر انسان به دستورات الهی عمل کند مطمئناً جزای خیر برای او خواهد بود و کسانی که در اکثر موارد مطیع اوامر الهی هستند با توجه به رحمت الهی نیز اهل نجات خواهند بود.

نمایان شدن چهره واقعی در آخرت

در معارف دینی و مأثور از ائمه اهل البیت علیهم السلام، انسان باید در بین دو حالت خوف و رجاﺀ قرار گیرد تا بتواند مسیر کمال انسانی خود را طی کرده و تکمیل شود. اگر انسانی تنها امیدوار باشد و خوف الهی نداشته و از عاقبت خویشتن هراس به دل نداشته باشد، مسلما غرور و فریب دنیا او را خواهد بلعید و چنان چه امیدواری را از دست داده و تنها خوف و ترس از عاقبت خویشتن را ملاک حیات و زندگی خود قرار دهد، نزدیک است که در قعر نومیدی و یأس از رحمت خداوند گرفتار آمده و این هر دو از گناهان کبیره می باشند یعنی کلمه «امن من مکر الله» و هم «یاس من روح الله» دو صفت مذموم و نابود کننده هستند. نومیدی خود مرگی آشکار است. ایمن بودن از مکر الهی و غرور هم موجب سیر قهقرایی خواهد شد. و بین این دو بودن دست کم برای انسانهای عادی و متوسط، کمال مطلوب است، نه دیو نومیدی بر او غالب شود که شرمنده از آنیم که در روز مکافات اندر خور عفو تو نداریم گناهی و نه شیطان غرور بر او سیطره یابد که ای دریده پوستین یوسفان گرگ برخیزی از این خواب گران.

2 – حقیقت آن است که انسان تنها با عمل نمی تواند به سعادت واقعی و ابدی نایل آید اگر چه عمل شرط لازم است، اما کافی نیست و تنها با قرین شدن رحمت و بخشایش الهی است که این عمل تکمیل، و هم بارور می شود، که اگر این بخشایش الهی بدون اسباب آدمی را فرا گیرد، مغفرة و اگر به وسیله اسباب خاص مشمول آن شود، آن را شفاعت می نامند· البته شفاعت همان گونه که از لغت آن بر می آید به معنای جفت شدن و تکمیل کردن است که رحمت الهی قرین با عمل آدمی آن را تکمیل می کند خواه این رحمت بلاواسطه (مغفرة) و خواه با واسطه اولیاﺀ الهی و مقربین حضرت حق باشد. به هر تقدیر مهم کسب لیاقت برای این نوع شفاعت است، شفاعتی که امید می آفریند.

امیدواریم که ما و شما مشمول عنایت خاص خداوند و توجه اولیاﺀ اکمل الهی و پیامبر عظیم الشان اسلام و ائمه اهل بیت علیهم السلام باشیم.

3 – اما راجع به آیات و حدیث باید گفت که هیچ گونه تعارض بین آنها وجود ندارد چون آیات ناظر به کفار و حدیث ناظر به مذنبین و گنه کاران امت پیامبر اکرم(ص) که از اصل گوهر ایمان برخوردار هستند، می باشند. آنها اگر چه گناهانی هم داشته باشند ولی نفس ایمان نگه دارنده آنها است و بخشی از گناهان آن با مغفرت و شفاعت برداشته خواهد شد.

آیا خداوند وعیدها ی خود را در آخرت عملی می کند؟

برای دریافت پاسخ توجه به چند نکته ضروری است:

باید ببینیم رابطه عمل با کیفر و پاداش اخروی چگونه است؟ چون اگر کیفر و پاداش اخروی برای اعمال ما یک نوع قرار داد و اعتبار باشند در این صورت صحیح است که ما بحث کنیم که انگیزه و هدف خداوند از این قرار داد چیست؟ آیا هدف تربیت انسان و تکامل بود؟ یا چیز دیگری؟ ولی همانطوری که در مباحث کلامی بطور مفصل بیان شده است[1]رابطه عمل و کیفر و پاداش یک رابطه تکوینی بلکه عینی است[2].

شهید مطهری می گوید: "مجازات های جهان دیگر، رابطه تکوینی قوی تری با گناهان دارند، رابطه عمل و جزا در آخرت، نه مانند نوع اول قرار دادی است و نه مانند نوع دوم از نوع رابطه علی و معلولی است بلکه از آن هم یک درجه بالاتر است. در این جا رابطه نیست و اتحاد حکم فرماست."[3]

پس در این صورت سؤال از انگیزه و کیفر های اخروی، ناشی از ناشناخته ماندن ماهیت این کیفر هاست.

 باید بین استحقاق عقاب و بین وجوب و لزوم ترتب عقاب و کیفر بر مجرم فرق گذاشت. بحث قبلی مربوط به استحقاق عقاب بود که گفته ایم ناشی از عمل مکلف است، و یک چیز قطعی است. و اما وجوب و لزوم ترتب عقاب بر مجرم همان بحثی است که در علم کلام آمده است که عفو و بخشش گناهکاران حق خداوند است. و از نظر مکتب عدلیه کیفر بر مجرم وجوب و لزوم ندارد هر چند او استحقاق آن را دارد.[4]

هر چند طبق نکته دوم، تخلف وعید (وعده به عذاب) جائز است ولی چون خداوند وعده ای نسبت به عفو و گذشت تمام گناهان نسبت به همه مومنان و کفار نداده است لذا دلیلی بر ضرورت عفو الهی موجود نیست و خداوند می تواند به جای عفو عقاب نماید.[5]

خلاصه اینکه آنچه که خداوند در مورد عفو و بخشش فرموده اند به صورت قضیه مهمله است چون در سوره نساء می فرماید: "خداوند هرگز شرک را نمی بخشد؛ و پائین تر از آن را برای هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد."[6]در این آیه عفو و بخشش را معلق بر خواست و مشیت خود نموده اند پس اطلاق و عمومیت ندارد.

و نیز در سوره زمر می فرماید: "بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است."[7]

این آیه هر چند به حسب ظاهر دارای عمومیت و اطلاق است ولی با توجه به آیات بعد (که بلافاصله آمده است) معلوم می شود که مشروط به انابه و تسلیم اوامر خداوند بودن و پیروی از پیامهای الهی است.[8]

ترجمه آیات بعدش چنین است: "و به درگاه پروردگارتان بازگردید و در برابر او تسلیم شوید پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید. سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید (54) و از بهترین دستورهایی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید پیش از آنکه عذاب الهی ناگهان به سراغ شما آید در حالی که از آن خبر ندارید (55) (این دستورها برای آن است که) مبادا کسی روز قیامت بگوید: "افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان (آیات او) بوده ام. (56)"[9]

نتیجه اینکه خداوند نسبت به کیفر و عذاب وعده (وعید) قطعی داده اند و نسبت به عفو و گذشت به صورت مشروط و مجمل و مبهم فرمودند و عقل انسان حکم می کند تا زمانیکه دلیل قطعی و روشنی برای رفع عقاب و خطر نیافت خود را از احتمال خطر حفظ کند چنانکه سیره و روش پیامبران و اولیاء الهی در زندگی شخصی و نیز روش تربیتی آنها نیز به همین صورت بوده است. البته در مورد تخلف از وعده عذاب (وعید) یک نظریه دیگری نیز هست که از نظر عقلی تخلف وعید جائز نیست می گویند "لازمه این سخن (جواز تخلف از وعده عذاب) این است که خداوند حکیم مرتکب قبیح گردد. -العیاذ بالله- سخن دروغ بگوید و تخلف از وعده خویش بنماید، سخن از کیفر بدکاران بگوید و حتی سوگند بر انجام آن یاد کند ولی در عمل خبری نباشد، مسلما این کار زشتی است که نه تنها لایق ذات پاک خداوند نیست، بلکه هیچ فرد مهذب و حکیمی نمی تواند مرتکب آن گردد."[10]

امید است با توجه به این نکات جواب سؤالتان را دریافت کرده باشید.

چرا خداوند که آینده انسان را می داند او را مستقیم به جهان آخرت نمی برد؟

آیا حضرت فاطمه سلام الله علیها با ردای خونین امام حسین (ع) و بدون حجاب وارد محشر می شود؟

روایتی به این مضمون در کتب معتبر حدیثی نیافتیم هر چند بعض مضامین آن مثل اینکه «روز قیامت وقتی حضرت فاطمه سلام الله علیها وارد محشر می شود، به اهل محشر دستور می دهند سر ها را پائین بیندازید» در کتابهای روائی مانند «بحار الانوار، ج 8، ص 68» آمده است، و نیز این مضمون که «حضرت فاطمه در روز قیامت پیراهن آغشته به خون امام حسین علیه السلام را در صحنه محشر می آورد و نزد پایه های عرش خداوند می ایستد و از خداوند می خواهد که بین فرزندش حسین (ع) و بین قاتلان ایشان قضاوت کند» در برخی کتب مثل «کتاب مسند زید، ص 460 و کتاب روضة الواعظین، ص 149 » آمده است.

آنانی که شفیعان روز قیامتند

با وجود مکافات اعمال در دنیا چه نیازی به قیامت است؟

دنیا گنجایش همه پاداش و پاداش همه اعمال نیکوکاران و گنه کاران را ندارد و ظرفیت آن بسیار ناچیز است تا بتواند ظرف این حوادث باشد، بطور مثال در مورد مجازات­هایی از قبیل اعدام که بخشی از مکافات دنیوی است شما فرض کنید که کسی یک نفر را کشته است او را قصاص می کنند و اگر هزار نفر را کشته و هزاران نفر را طی ده ها سال شکنجه کرده و تا دم آخر زندگی خود در قصر و حکومت و لذایذ مادی گذرانده است چگونه می خواهید او را در همین دنیا عقوبت کنید؟! همچنین در مورد انسان­های نیکوکاری که تمام هستی و حیات خود را وقف نجات انسان­ها کرده و جان خود و عزیزانش را در راه خدا و ارزش­های والای انسانی فدا کرده­اند چگونه در این دنیا پاداش ببینند؟!

اعمال آدمیان دارای آثار دنیوی و أخروی است آنچه از مکافات در این دنیا مشاهده می شود آثار دنیوی آن اعمال است ولی آثار أخروی اعمال در جای خود محفوظ است.

منابع عقبه های قیامت

برای آگاهی از عقبات قیامت می توانید به کتاب «معاد» نوشته شهید آیت ا... دستغیب شیرازی و «منازل الآخره» شیخ عباس قمی و «معاد شناسی» علامه سید محمد حسین حسینی تهرانی مراجعه فرمایید.

چگونگی تبدیل گناهان (سیئات) به حسنات

انجام بعضی از حسنات این خصوصیت را به همراه دارد که موجب می گردد بعضی از گناهان از طرف خداوند مورد آمرزش قرار گیرد و در واقع گناه به حساب نیاید. این امر حتی در بین ما هم متداول است مثل کسی که کارگر خوبی نبوده است و کار فرما از او رضایت نداشته است؛ اما در حادثه ای فرزند کارفرما را از مرگ نجات داده است. این امر موجب می گردد که کارهای ناپسند کارگر در گذشته از طرف کارفرما نادیده انگاشته شود.

قرآن درباره نماز می فرماید که نماز یک نیکویی است که گناهان را از بین می برد.

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری‏ لِلذّاکِرینَ[i]

در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار; چرا که حسنات، سیئات (و آثار آنهارا) از بین می‏برند; این تذکری است برای کسانی که اهل تذکرند!

و یا درباره ترک گناهان کبیره می فرماید:

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَریمًا[ii]

اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می‏شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما رامی‏پوشانیم; و شما را در جایگاه خوبی وارد می‏سازیم.

و اما درباره تبدیل سیئات به حسنات در قرآن آمده است:إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحًا فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللّهُ غَفُورًا رَحیمًا[iii] مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهانآنان را به حسنات مبدل می‏کند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!

در تعبیر این آیه و تبیین چگونگی تبدیل سیئات به حسنات در تفسیر نمونه[iv] سه تفسیر بیان شده است که همگی می­توانند از دیدگاه نویسندگان آن تفسیر ارزشمند قابل قبول باشند:

1. هنگامیکه انسان توبه می­کند و ایمان به خداوند می­آورد دگرگونی عمیقی در او بوجود می­آید و در آینده کارهای بدش تبدیل به کارهای خوب می­شود. اگر قبلا بی­حجاب بود و یا به نامحرم نگاه حرامی می­کرد الان عفیف و پاکدامن و با حجاب و ... می­شود و این توفیق الهی را در سایه ایمان و توبه پیدا می­کند.

2. خداوند به لطف خود سیئات اعمال را محو و به جای آن حسنات می­نشاند.[v]

3. منظور از سیئات همان آثار سوئی است که از آن عمل بد بر روح و جان انسان نشسته است و هنگامیکه انسان توبه می­کند و ایمان می­آورد آن آثار سوء از روح و جانش برچیده می­شود و تبدیل به آثار خیر می­گردد.

اما علامه طباطبایی (ره) در تفسیر شریف المیزان[vi]  ضمن رد وجوهی که از طرف مفسرین ذکر شده است، نظری را که ذیل می­آید تبیین کرده و پذیرفته­اند:

1- تفاوت گناه و حسنه در موافقت و مخالفت با خداست، مخالفت و موافقتی که در انسان اثر گذاشته و در نامه اعمالش نوشته می­شود و الّا خود عمل که در دو حالت گناه و حسنه از حیث نفس عمل فرقی با همدیگر ندارند. مثلا خوردن مال حرام و حلال از جهت نفس عمل یکی هستند و تنها فرقشان در موافقت و مخالفت با خداست، پس وقتی می­گوئیم که عمل انسان چون سایه دنبالش است یعنی آثار عمل که عقاب و ثواب را در پی دارد، همراه آدمی هست و در روز تبلی السرائر خود را نمایان می­کند.

2- اعمال زشت از آثار شقاوت و خباثت ذات آدمی است، و اگر ذات کسی آمیخته به شقاوت نباشد هرگز مرتکب عمل زشت و گناه نمی­شود.

آیا بعد از مرگ تکامل وجود دارد؟

 همان طوری که فرموده اید مضمون بسیاری از آیات و روایات این است که دنیا محل عمل است و آخرت جای حساب.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

 «الا و انکم فی یوم عمل لا حساب فیه، یوشک ان تکونوا فی یوم حساب لیس فیه عمل»

 یعنی آگاه باشید بدرستی که در روز عمل قرار دارید که حساب در آن نیست و بزودی در روز حساب قرار می گیرید که در آن عمل نیست[i]

البته چند دسته از افراد هستند که بعد از مرگشان نیز پرونده اعمال آنها باز است:

 یک دسته کسانی هستند که فرزند صالحی از خود باقی بگذارند تا زمانی که آن فرزند کارهای صالح انجام دهد ثوابش به پدر و مادری که از دنیا رفته اند می رسد.

 دسته دوم کسانی هستند که سنت حسنه ای در جامعه ایجاد کرده اند تا زمانی که به آن سنت عمل شود از ثواب آن بهره مند خواهند بود و روز بروز بر درجاتشان افزوده خواهد شد.

 دسته سوم کسانی هستند که صدقه جاریه (وقف) از خود باقی می گذارند که به این افراد حتی بعد از مرگشان ثوابهایی خواهد رسید و درجاتشان بالاتر خواهد رفت.[ii]

آیا عدم اعتقاد به معاد جسمانی از طرف ابن سینا موجب کفر او نمی گردد؟

در صورتی شخص کافر می شود که انکار خدا و پیغمبر کند و یا انکار ضروری دین کند و بداند که این کار به انکار خدا و پیغمبر می انجامد. پس در واقع انکار خدا و پیغمبر موضوعیت دارد و باعث کفر و ارتداد می شود.

مرحوم بوعلی سینا قائل به معاد جسمانی بوده است اما نتوانسته است بر آن برهان عقلی بیاورد و چون مورد قبول شریعت اسلام بوده است ، آنرا پذیرفته است.

 او در شفا می نویسد:

“یک نوع از معاد مورد قبول شریعت اسلام است ولی راهی برای اثبات آن به جز از طریق شریعت و تصدیق نبوت در دست نیست و آن عبارت از معاد جسمانی است“ [i]

نتیجه اینکه: مسأله معاد جسمانی از مسائل اختلافی است چنانکه بعضی به آن مستلزم شده اند ولی بعضی به آن مستلزم نشده اند.

جسمانی یا روحانی بودن معاد

آن چه از آیات شریف قرآن کریم و روایات مستفاد است معاد جسمانی است اما در کیفیت جسمانی بودن آن در بین صاحب نظران، اختلافی چند وجود دارد که به نحو اختصار بدان اشاره می شود:

الف. عیناً این بدن دنیوی در آخرت محشور می­شود بدون کم و کاست که این ساده ترین تصویر از معاد جسمانی است.

ب. در آخرت جسمی عین این جسم و با همین ترکیب موجود می شود و روح آدمی بدان تعلق می گیرد. مثلاً اگر در این جسم دنیوی 10 گرم ید هست در همان بدن هم ده گرم ید خواهد بود. بنابر این نظر اگر چه عین این بدن در آخرت یافت نمی شود ولی چون اصل و فصل انسان همان روحانیت اوست روح و نفس او به این جسم که مثل جسم دنیوی است تعلق می گیرد.

ج. مرحوم ملاصدرا و بسیاری از پیروان حکمت متعالیه می گویند که همین جسم در قیامت مبعوث خواهد شد؛ اما این جسم رو به تکامل خواهد رفت و صورتی متکامل­تر از آن چه در دنیا دارد پیدا خواهد کرد و بسیاری از محدودیت ها و نقص های این دنیا را پشت سر خواهد گذاشت و مناسب با خلقیات و باطن انسان صورتی متناسب با دنیای آخرت را کسب خواهد کرد. چون دنیای آخرت روزی است که: یَوْمَ تُبَدَّلُ اْلأَرْضُ غَیْرَ اْلأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ[i]

"در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمانها (به آسمانهای دیگری) مبدل می‏شود، و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می‏گردند!"