جزوات و مقالات فلسفی

قاعده «بسيط الحقيقه»، از قواعد کليدي در فلسفه صدرايي است. پردازش اين مطلب به عنوان يک قاعده محوري و موثر، و تبيين تفصيلي آن از ابتکارات صدرالمتألهين است. در ميان فيلسوفان پيشين، تنها مي توان از فلوطين به عنوان طرح کننده اين قاعده نام برد که البته تبيين ها و استدلال هاي وي، از نظر کميت و قوت فلسفي، به پاي تبيين هاي صدرا نمي رسد. در مکتب صدرايي دو ساحت مختلف براي اين قاعده مطرح شده است: ساحت کثرت در وحدت و ساحت وحدت در کثرت. فيلسوفان صدرايي در مورد معناي مقبول ساحت کثرت در وحدت و مشمول بودن اين ساحت در حيطه اين قاعده اتفاق نظر دارند؛ اما آنها در باب مفهوم مورد پذيرش ساحت وحدت در کثرت و شمول محدوده قاعده نسبت به اين ساحت اختلاف نظر دارند.

 نسخه قابل چاپ

طرح برهان نظم در کلام اسلامي به عنوان يکي از راه هاي اثبات وجود خدا سابقه ديرينه اي دارد. به رغم اين سابقه، پرسش ها و ابهام هاي فراواني پيرامون صغري، کبري و تقريرات برهان نظم وجود دارد. آنچه بيش از همه بر ابهام مي افزايد، تعريف «نظم» و تعيين قسم خاصي از نظم در تقريرات برهان نظم است. انحصار نظم در اين برهان به نظم غايي، دليل روشني ندارد؛ با استفاده از نظم فاعلي نيز مي توان برهان را تقرير کرد. نيازمندي به هدف، رکن تقرير استدلال با استفاده از نظم غايي است، در حالي که تعيين هدف از راه تجربه سخت يا غير ممکن است و استفاده از استدلال هاي فلسفي براي تعيين هدف، برهان نظم را از سادگي و همه فهم بودن مي اندازد؛ هرچند بسياري از اشکالات را حل مي کند. مقاله حاضر به تبيين تقريرهاي برهان نظم از ديدگاه مرتضي مطهري، عبدالله جوادي آملي و جعفر سبحاني پرداخته و برخي از ابهام ها و اشکال ها را مطرح مي کند.

 نسخه قابل چاپ

القا حقائق الاهي از جانب خداوند به پيامبران، همواره به يک نحو نبوده، بلکه به شيوه هاي گوناگون صورت مي گرفته است. اين شيوه ها، در آيه 51 سوره شوري به سه مورد محدود شده است؛ در اين آيه، وحي، من ورا حجاب و ارسال رسول، سه گونه تکليم الاهي با پيامبران معرفي شده است. نوع اول، وحي نام گرفته است؛ اين در حالي است که هر سه قسم، گونه هايي از وحي هستند. شايد بهترين راه براي فهم چيستي نوع اول، جستجويي در مفهوم و مصداق دو قسم ديگر باشد؛ چراکه هرچند اين سه، در اصلِ تکليم و نتيجه، که انتقال پيام است، اشتراک دارند؛ اما ظاهر آيه، بيانگر تقابل اين انواع است؛ تقابلي در شيوه انتقال پيام. وحي ارتباطي است بي واسطه؛ اما دو نوع ديگر، واسطه هايي از حجاب و رسول به همراه دارند. تبيين هر کدام از اين شيوه ها، به ويژه وحي و شناسايي مصاديق آنها، محور اين مقاله است. پيش فرض اين پژوهش اين است که اين تکليم، به هر شکل که باشد، در مورد وحي قرآني، در همان مرحله نزول داراي جنبه گفتاري و زباني بوده است.

 نسخه قابل چاپ

مساله شر همواره يکي از مهم ترين مسايل فلسفي بوده و هست. با توجه به اعتقاداتي که در زمينه وجود خدا و صفات الاهي وجود دارد نسبت ميان مساله شر، و وجود خدا و صفات او در تاريخ فلسفه به صورت يک مشکل و معما مطرح بوده و لذا فيلسوفان و متکلمان در طول تاريخ راه حل هاي مختلفي را عرضه کرده اند. از آنجايي که اين راه حل ها به صورت مستقل و تک بعدي طرح شده اند، چندان توفيقي در حل اين مساله نداشته اند. در اين مقاله مي کوشيم با توجه به ابعاد مختلف مساله شر و با استفاده از رهيافت ترکيبي، که عبارت است از ترکيب منظم راه حل ها به صورت يک مجموعه زنجيره وار، راه حلي براي اين مساله عرضه کنيم.

 نسخه قابل چاپ

از جمله مباحث اعتقادي اديان الاهي وجود عذاب و پاداش اخروي است. در اسلام اين مساله شفاف تر و دقيق تر از ساير اديان مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است. عالمان مسلمان در چگونگي و چيستي پاداش و عذاب اخروي علاوه بر دلايل عقلي و استدلال هاي فلسفي و کلامي، سخت متکي به متون اسلامي و مفاد آيات و روايات هستند؛ با وجود اين، آنها در اين مساله هم راي نيستند. گرچه در خصوص دايمي بودن نعيم قيامت به تبع متون ديني اسلام، با هم اختلافي ندارند ولي در خصوص کيفر اخروي گروهي معتقدند که عذاب قيامت در نهايت از همه برداشته خواهد شد و علاوه بر برخي آيات و روايات، دلايل عقلي چندي اقامه کرده اند. در اين مقاله استدلال هاي فلسفي و کلامي طرفين را مطرح کرده و آنها را با رويکرد نقلي مورد بحث قرار مي دهيم.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله مي كوشيم جايگاه آزادي اصيل را، بنابر تفسير هايدگر، در تفكر كانت نشان دهيم. به نظر هايدگر فراروي و استعلاي آدمي، اساس آزادي است. انسان به سبب نسبت خاصي كه با هستي دارد مي تواند از سطح موجودات به سوي خود وجود فرا رود و خود را از روزمرگي و موجودبيني آزاد سازد. به نظر هايدگر، كانت به اين حقيقت كه ذات آدمي در استعلايي بودن و فراروي اوست، گرچه شايد به نحوي مبهم، متفطن گرديده و آن را اساس نقد خويش در هر سه ساحت نظر، عمل، و مواجهه با زيبايي قرار داده است. در نقد اول آزادي در ساحت شناخت بدين نحو آشکار مي شود که شناخت مستلزم يافت پيش مفهومي از موجودات است. در اخلاق، آزادي در تبعيت از قانون و خودانگيختگي اراده ظهور مي کند. ولي در ساحت مواجهه با امر زيبا آزادي محدود به هيچ قيد و شرطي نيست و به عبارت ديگر از قيد، مفاهيم، غايت، تملک و قوانينِ از پيش تعيين شده رهاست. بنابراين، آزادي در ساحت هنر، آزادي اصيل است؛ پس آنتولوژي (هستي شناسي) تقدير و مواجهه با زيبايي براي نقد اول و دوم و سوم، اساسي است؛ چراکه هنر و مواجهه با امر زيبا به طور کامل، به واسطه مشارکت لذت بخش در هماهنگي، اساس عقل نظري و عملي و قوه حکم را آشکار مي کند.

 نسخه قابل چاپ

قاضي سعيد قمي از معدود متفکران شيعي است که به شدت با اتصاف ذات خداوند به اسما و صفات مخالفت ورزيده و بدين ترتيب به سمت تنزيه محض خداوند کشيده شده است. وي با تاکيد بر تباين خداوند و مخلوقات و نفي هر گونه سنخيتي ميان آنها و با برداشتي عرفي و لغوي از معناي اسم و صفت به تبيين مدعاي خود پرداخته است. اين عارف متأله، ديدگاه خود را مقتضاي تبعيت از پيامبران الاهي (ع) و احاديث و روايات ائمه اطهار (ع) قلمداد کرده و با ادله عقلي و نقلي بسياري به اثبات آن پرداخته است. در نظر وي عاقلان، عالمان، پيامبران الاهي و معصومين (ع) جهت رعايت حال عوام مردم صفاتي را بر خداوند اطلاق کرده اند و گرنه خداوند در واقع و نفس الامر از هر صفتي منزه است. در مقاله حاضر با رويکردي نقادانه به بررسي و تبيين ديدگاه قاضي سعيد در نفي اسما و صفات از ذات خداوند پرداخته و نشان داده ايم که اين ديدگاه نه تنها مخالف عقل است بلکه با نقل نيز ناسازگار است.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله در پي آن است که با رويکردي توصيفي کليت وجودشناسي ابن عربي را در قالب کلي ترين قضاياي وجودشناختي که از سخنان وي استنباط مي شود عرضه کند. مقصود از کلي ترين قضاياي وجود شناختي اصول وجودشناختي اي است که هم بر مراتب الاهي وجود صادق اند و هم بر مراتب خلقي وجود. تلاش شده است که به شمارش اين اصول اکتفا نشود، بلکه علاوه بر آن به نقش تبييني آنها نيز اشاره شود. در اين مقاله هفت اصل اساسي وجودشناختي تقرير شده است. شايد با کاوش بيشتر بتوان به اصول بيشتري دست يافت.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله مي کوشيم با استناد به آثار خود علامه بررسي کنيم که آيا او در حقيقت يک متکلم است، يا يک فيلسوف. بر اساس اين پژوهش، فقط در هشت مورد علامه در مواجهه با فلاسفه آرا متکلمين را بر فلاسفه ترجيح داده است. البته سه مورد از آنها مخدوش بوده و متکلم خواندن علامه موجه نيست. همچنين بيست و يک مورد از مواردي که علامه در رويارويي با آرا کلامي، نظرات فلاسفه را بر نظرات متکلمين ترجيح داده، ذکر شده است. در بخشي از مقاله، ديدگاه اشميتکه مبني بر متکلم بودن علامه بررسي و نقد شده و در پايان بر اين نکته تاکيد شده است که علامه قطعا يک فيلسوف اسلامي است، نه متکلم و انتساب علامه به هر دو حوزه به جهت اختلاف شديد در آرا بنيادين کلامي و فلسفي ممکن نيست.

 نسخه قابل چاپ

ديويدسون در طرح نظريه شناخت خود به دنبال آن است که پايه و اساس هر نوع شکاکيتي را در هم فرو ريزد. هندسه معرفت شناختي وي سه ضلع دارد: شناخت خود، شناخت اذهان ديگر و شناخت جهان خارج؛ وي معتقد است اين سه ضلع غير قابل انفکاک و جدايي ناپذيرند و با نفي يا کنار گذاشتن هر يک از اين اضلاع معرفت، امکان شناخت به کلي منتفي مي شود.
در اين مقاله ضمن تبيين ابعاد اين مثلث معرفت شناختي مي کوشيم نشان دهيم که ديويدسون با استمداد از مفاهيمي چون تفسير ريشه اي، عليت، تعامل و ارتباط ميان شخصي تا چه ميزان در تحقق اين آرمان کامياب بوده است.

 نسخه قابل چاپ

قانون به عنوان يکي از ابزارهاي اساسي براي تنظيم رفتار افراد در جامعه، در صورتي مي تواند موفق و کارآمد باشد که ابتدا ادله قانع کننده اي براي لزوم تبعيت از آن وجود داشته باشد. قانون به لحاظ جايگاه اجتماعي خود در ميانه دو جريان قرار دارد: از يک سو با پيروان و تابعين خود، و از جنبه ديگر با وضع کنندگان و تصويب کنندگان قانون در ارتباط است. يکي از موضوع هاي مبنايي فلسفه حقوق، تحليل و تبيين رابطه اول، يعني چرايي الزام تبعيت از قانون است. اينکه افراد جامعه و شهروندان چرا بايد از قانون تبعيت کنند و چه نيرويي ايشان را به پذيرش قانون و پيروي از آن وا مي دارد، موضوعي مورد تامل انديشمندان بوده و هست. فلسفه اخلاق در تلاش است تا مبنايي مناسب براي پاسخگويي به اين پرسش بنيادين ارايه دهد. در اين مقاله برآنيم که اين چرايي را مورد تجزيه و تحليل قرار دهيم.

 نسخه قابل چاپ

بررسي مقايسه اي قصص قرآن با دستاوردهاي باستان شناسانه دانشمندان در خصوص وقايع تاريخي، در نشان دادن اعجاز قرآن اهميت بسزايي دارد. در اين مقاله، ابتدا، با توجه به اين دستاوردها، روايت اسطوره اي سومري- بابلي را در خصوص داستان طوفان بررسي مي کنيم؛ سپس روايت وحياني از داستان طوفان نوح را بر مبناي آيات قرآن طرح خواهيم کرد و در انتها با اشاره به وجوه اشتراک و افتراق اين دو روايت نشان مي دهيم که نوع جهان بيني در تکوين آموزه هاي ديني بسيار مهم است. در جهان بيني الاهي نظام هستي نظامي متعالي، هدفمند و معطوف به سعادت ابدي است؛ لذا با جهان بيني اسطوره اي تفاوت هاي بسياري دارد.

 نسخه قابل چاپ

آثار ادبي هر قوم و ملتي نشان دهنده سير فکري آنهاست، و تحليل اين آثار مي تواند از جنبه هاي مختلف کمک شاياني به روشن شدن اين روند کند. انديشه فلسفي در ايران، خصوصا از قرن پنجم به بعد، به ويژه پس از تاليف تهافت الفلاسفه غزالي، وارد مرحله جديدي شد و رو به افول نهاد؛ بررسي آثار فکري اين دوره، بيان کننده سرنوشت تلخ فلسفه و فلاسفه در آن روزگار است. خاقاني يکي از سردمداران ستيز با فلسفه و فلاسفه در آن دوره است، و شايد بتوان گفت که در تاريخ ادبيات ايران از اين حيث بي نظير است. وي به تاسي از انديشه هاي زمانه، به ويژه آرا و افکار امام محمد غزالي، ضمن تازش به فلسفه و فيلسوف، خصوصا افلاطون، ارسطو و پيروان آنان، تقسيم بندي صوفي مآبانه اي از عقل ارايه مي دهد: عقل جهان طلب و عقل خداپرست. از ديد وي عقل تنها در معناي اخير به کار مي رود و هر تفسير و معنايي جز اين، نکوهيده و مذموم است. در اين مقاله مي کوشيم با استناد به نمونه هايي از تازش خاقاني بر فيلسوفان و ذم آنان، در ديوان اشعار وي، ديدگاه او را درخصوص فلسفه و فيلسوفان بررسي کرده و سپس، با توجه به ديگر متون، نگرش او را در خصوص عقل و انواع آن بيان کنيم.

 نسخه قابل چاپ

نفوس فلکي، به منزله موجودات مجردي که (برخلاف عقول) در فعل و تاثيرشان نياز به جسم دارند، در فلسفه ابن سينا مورد بحث قرار گرفته اند؛ اهميت بحث درباره اين وجودها، فقط به دليل جايگاهشان در فلکيات قديم نيست. مي توان گفت قبول اين نفوس از سوي ابن سينا و انکارشان از سوي ابن رشد، تاثير اساسي در سير و سرنوشت فلسفه در جهان اسلام و در جهان غرب داشته است. در اين نوشتار ضمنِ نشان دادن جايگاه اين نفوس در جهان شناخت ابن سينا، برهان ابن سينا بر اثبات آنها، مورد بحث قرار گرفته است. سپس نشان داده ايم که چگونه در اثر اعتقاد ابن سينا به نفوس فلکي، راه او از راه فيلسوفان مشايي جدا مي شود و او گام در مسير حکمت مشرقي مي نهد. در حقيقت نظريه ابن سينا درباره نفوس فلکي يکي از خاستگاه هاي حکمت مشرقي اوست. و در نهايت همانندي ميان نفوس فلکي و نفوس بشري مورد بحث قرار گرفته است. در اينجا نوعي "دور هرمنوتيکي" برقرار مي گردد، به اين معنا که راه شناخت نفوس فلکي براي ما انسان ها، "خودشناسي" يا تامل در نفس بشري خويش است، و در عين حال با شناخت نفوس فلکي، خودشناسي ما نيز متحول مي شود.

 نسخه قابل چاپ

پرسش از "ساحت ديني" در انديشه هايدگر از ماندگارترين پرسش هايي است که به رابطه ميان دين، الاهيات و فلسفه در زندگي و انديشه وي مي پردازد. بحث هاي هايدگر راجع به ايده ها و شخصيت هاي ديني و همچنين اشارات خود او راجع به اهميت اين ايده ها و شخصيت ها در شکل گيري پروژه فلسفي وي، بيانگر نقش دين به طور کلي، و الاهيات مسيحي، به نحو خاص، در انديشه و زندگي اوست. هرچند تفکر هايدگر سرچشمه هاي متعددي دارد، اما الاهيات مسيحي و عرفان تاثيري پايدار بر آن داشته است. مبناي هايدگر در تحليل وجود، با مبناي متفکران مسيحي مانند آوگوستين، اکهارت، لوتر، و کيرکگور مشترک است. هايدگر با استفاده از روش پديدار شناسي به بررسي زندگي اصيل پرداخته و معتقد است اين زندگي در يک روش ديني قابل تجربه است و چنين تجربه اي را مي توان در مسيحيت اوليه يافت. اگرچه تجربه ديني تنها تجربه مورد علاقه او نيست؛ با اين حال، او دين را يک امکان اساسي زندگي انساني و کاملا متفاوت با فلسفه  مي داند.
هر چند هايدگر از اظهار نظر صريح در باره حقيقت خداوند سکوت کرده و هستي را با تلقي ديني و مابعدالطبيعي ازخدا يکي نمي شمارد، اما اوصافي از هستي ارايه مي دهد که معمولا براي خدا به کار رفته است. بسياري از سخناني که هايدگر در باره هستي مي گويد يادآور الاهيات سلبي است. ديدگاه او را مي توان کوششي براي پروردن ايمان در دنياي معاصر، خارج از اشکال سنتي اعتقاد، به شمار آورد.

 نسخه قابل چاپ