جزوات و مقالات فلسفی

اين نوشتار، طي بحث در دو مورد، اثبات مي كند نخستين جرقه هاي حركت جوهري در آثار شيخ الرييس وجود دارد و استاد مطهري به كشف بيشتر آنها نايل آمده است. مورد اول، استحاله و استكمال است. استحاله، تغير دفعي و استكمال تغير تدريجي است. شيخ الرييس استكمال را به «كون الرجل من الصبي» مثال زده و اين مستلزم حركت جوهري است. مورد دوم، نياز حركت به موضوع است. شيخ الرئيس از راه نياز حركت به موضوع، حركت جوهري را زير سوال برده، ولي در حركت كمي، بلكه در تغير دفعي، از يافتن موضوع، درمانده است. از لوازم سخن او قبول حركت جوهري است.

 نسخه قابل چاپ

جستار حاضر با ايضاح مفهومي عقل و آزادي به پژوهشي تطبيقي در انديشه مطهري و برلين دو متفكر در حوزه اسلامي و غربي مي‌پردازد و وجوه همانندي و ناهمانندي اين دو انديشمند را با توجه به پارادايم مسلط حاضر يعني «پارادايم تمدني» تبيين مي‌سازد. دو مساله بنيادي در اين تحقيق مورد توجه است: نخست، مناسبات عقل و آزادي با توجه به ساخت‌هاي مفهومي چيست؟ دوم، آنكه «آزادي عقلاني مطهري» با «آزادي كثرت گراي برلين» چه همانندي‌ها و ناهمانندهايي دارد و اين دو نظريه مؤدي به كدام آموزه فلسفي - سياسي دوره جديد در دو تمدن اسلامي و غرب خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

توجه به دين و علت پيدايي و ذات آن همواره مورد توجه فيلسوفان‏ متكلمان و ديگر دانشمندان بوده و نظريه‌هاي گوناگوني را به ميان آورده است. از جمله كساني كه نظراتي مهم در اين مورد دارد مطهري است. تلقي و تعريف او از دين و منشا آن و اهميت دين در زندگي آدمي جايگاه خاصي در آثار وي دارد. او نظارت ارايه شده درباره منشاء دين در گزارش و نقد و بررسي مي‌كند و علت پيدايش آن را نه جامعه و ضعف روان‏ بلكه وحي و خدا مي‌داند. او براي دني نقشو كاركرد مثبت قايل شده و علت دينداري را فطرت و عقل مي‌داند.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله‏ تكثرگرايي ديني با استناد به برخي آيات قرآني‏ و با استفاده از ديدگاه هاي علامه طباطبايي و شهيد مرتضي مطهري مورد بررسي و مداقه قرار مي گيرد. طباطبايي و مطهري هر دو با الهام از تعاليم قرآني‏ به تعدد و تكثر اديان الهي اعتقاد دارند و وحي همه انبيا را الهي و متصل به ذات ربوبي مي دانند. و هر گونه تلقي از وحلي به عنوان امري شخصي‏ مكاشفه اي و يا تجربي را نفي مي كنند. و هر گونه تلقي از وحلي به عنوان امري شخصي‏ مكاشفه اي و يا تجربي را نفي مي كنند. در عين حال اگر چه هر دو به وحدت حقه ديني اعتقاد كامل دارند‏ اما در تفسير اين وحدت‏ تفاوت هايي نيز به چشم مي خورد. در نگرش طباطبايي‏ وحدت حقه ديني كه همان اسلام است‏ شئون و تجليات گوناگوني دارد‏ اما از ديدگاه مطهري اگرچه مفهوم دين انحصار وحياني ندارد‏ اما پس از ظهور اسلام هيچ مصداق ديگري ندارد. هم چنين تفاوت معنايي تحول و تكامل ديني كه در آراء مطهري ديده مي شود با آنچه طباطبايي از تجليات و مراتب ديني گفته است‏ يكي از وجوه اختلاف ديدگاه اين دو متفكر به شمار مي ايد. بر اين اساس‏ از نگاه طباطبايي‏ اعقتاد به خاتمين نه تنها تعارضي با حقانيت اصول ديني ندارد‏ بلكه مكمل آن نيز مي باشد. اما شهيد مطهري نسخ اديان و شرايع توسط دين اسلام را ملازم معناي خاتميت دانسته است. هم چنين در نگرش طباطبايي‏‏‏، رستگاري و نجات اتباع اديان الهي مرتبط با حقانيت ديني است، اما شهيد مطهري با تفكيك كامل دو مقوله حقانيت و عدم عقاب، منكر هر گونه تلازم بين اين دو مقوله است.

 نسخه قابل چاپ

هوسرل جهت تحليل آگاهي ما از امور فلسفي روش پديدارشناسي را ارائه كرد كه امروزه در بسياري از حوزه هاي معرفت مورد توجه قرار گرفته است. در اين مقاله با تبيين مراحل چهارگانه روش پديدارشناسي هوسرلي، و مقايسه آن با تحليل فلسفي استاد مطهري از اخلاق، نشان داده مي شود: عناصر نفي مثل افلاطوني و مقولات ارسطويي در مفاهيم اخلاقي نزد شهيد مطهري با تعليق حكم نزد هوسرل، و اعتباري بودن تعابير اخلاقي نزد شهيد مطهري با تاويل آن به پديدارهاي آگاهي نزد هوسرل، تحليل تعابير اخلاقي به «من» علوي نزد شهيد مطهري با ماهيت بخشي به عناصر آگاهي نزد هوسرل و نهايتاً تحليل كليت، دوام و اطلاق تعابير اخلاقي به اشتراك انسان ها در «من» علوي نزد شهيد مطهري با دست يابي به عينيت پديدارهاي آگاهي در چارچوب روابط بين الاذهاني نزد هوسرل قابل مقايسه است.

 نسخه قابل چاپ

آثار شهدي مطهري با مباحث قرآني عجين است. مباحث از گوناگوني و تنوع ويژه اي برخوردار مي باشد. قرآن نخستين منبع مطهري در شناساندن فرهنگ اسلامي است و از اين جهت مباحث تفسيري و استنباطهاي قرآني در آثار شهيد مطهري امري شاخص و نمايان است. شهيد مطهري از جهت وسعت مباحث قرآني آنهم با توجه به نيازهاي فكري دوران معاصر از پيشگامان تفسير عصري و مناديان بازگشت به قرآن به شمار مي رود.

 نسخه قابل چاپ

باطل و مبطل بودن شرط خلاف مقتضاي عقد در ميان فقها و حقوقدانان مورد اتفاق است. قانون مدني اين نظر مورد اتفاق را پذيرفته است. با اين حال مبنا يا دليل بطلان اين شرط از مسايل مورد اختلاف است. به طور سنتي اجماع، انصراف ادله لزوم وفا به شرط، مخالفت با كتاب و سنت، استلزام فساد عقد و ملازمه عدم شرط با وجود آن از دلايل و مباني بطلان مقتضاي عقد به شمار مي آيند. مباني مزبور هيچكدام در مقام نقد و تحليل مصون از ايراد و انتقاد نيستند. به نظر مي رسد تحليل منطقي مساله تحليل دو فقيه متاخر محقق اصفهاني و محقق ايرواني باشد. ازنظر اين دو فقيه محقق در فرض شرط مخالف مقتضاي عقد دو قصد متنافي در آن واحد وجود دارند و چون تعلق دو قصد متنافي در آن واحد محال است اساسا شرط و عقد تحقق خارجي پيدا نمي كنند. اين مقاله پس از معرفي راههاي شناخت مقتضاي عقد، صور منافات شرط با اقتضاي عقد و مباني بطلان مورد بحث، در نهايت به ترجيح و تقويت نظريه محقق اصفهاني و محقق ايرواني مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

از جمله قواعد حاكم بر فقه جزايي قاعده در است. به موجب اين قاعده با وجود ترديد در حرمت عمل يا وقوع يا انتساب آن به متهم يا ترديد در علم متهم به حرمت عمل يا ماهيت موضوع يا اختيار وي درارتكاب عمل نمي توان حكم به مجازات كرد. اعتبار قاعده مستند به برخي اقوال مذكور در منابع حديثي است؛ اقوالي كه صحت انتساب هيچكدام از آنها به شارع معلوم نيست ولي كثرت طرق و وحدت مضمون مدارك منقول و هماهنگي مفاد با مقاصد شارع سبب استقبال عامه فقها از چنين قاعده اي و استعمال آن در تفسير و تطبيق نصوص جزايي شده است. قاعده در تا آنجا كه به ترديدهاي عارض بر حاكم در خصوص اصل وجود نص يا مفهوم آن يا شمول آن به مورد، مربوط مي شود قاعده اي تفسيري است و در حدود و قصاص و تعزيرات از اعمال اجتهادات زيانبار و تاويل هاي نامساعد عليه متهم ممانعت مي كند. قاعده در از ميان قواعد و ضوابط تفسير در حقوق جزاي عرفي با ضابطه تفسير قانون مبهم به نفع متهم قابل مقايسه است. قاهده در با وجود توفيقي كه در دفاع از متهمان و رهايي آنان از تقسيرهاي نامساعد يا اساسا خروج آنان از قلمرو نصوص جزايي دارد، از جهت تزلزلي كه در حتميت اجراي نصوص و اعمال مجازات ايجاد مي كند قابل انتقاد است.

 نسخه قابل چاپ

انجام به موقع فرايض ديني امري لازم است. روزه نيز از جمله مهم ترين عبادات به شمار مي رود. دانستن زمان آغاز و پايان ماه رمضان همواره يکي از مسايل مورد توجه و بحث انگيز بوده است. از جمله مسايل مطرح در اين زمينه اعتبار يا عدم اعتبار محاسبات نجومي در ثبوت هلال است. از همان اوايل اين مساله، موافقان و مخالفاني داشته است که با مرور زمان بر تعداد موافقان افزوده شده است.

مخالفان براي اثبات ادعاي خود به دلايلي چون نصوص وارده در اين زمينه، اجماع، قاعده رفع حرج، ترجيح قطع بر ظن و عدم انضباط محاسبات نجومي استناد کرده اند. موافقان نيز به دلايلي چون نص، ترجيح قطع بر ظن، طريقيت رويت هلال و اخذ به قياس اولي استدلال کرده اند. به نظر مي رسد دلايل موافقان مقرون به صحت باشد به ويژه اگر محاسبات را در نفي – و نه اثبات – حجت بدانيم. يعني اگر از ديدگاه محاسبات نجومي، رويت هلال محال باشد شهادت شهود بايد بر توهم، سهو تعمد در کذب، اکراه و غير آن حمل شود.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله سعي بر آن است كه ابتدا مرگ و زندگي براساس اعتقاد و پذيرش روح تعريف، سپس به بررسي حيات مستقر و غيرمستقر در فقه اسلامي پرداخته شود و ضمن بيان علايم آن در متون فقهي، با تعاريف موجود براي مرگ مغزي مقايسه گردد. از مطالعه معيارهاي حيات مستقر و غيرمستقر و مقايسه آن با علايم مرگ مغزي چنين به دست مي آيد كه تفاوتي ماهوي ميان آنها وجود دارد، از آن جهت كه در حيات ناپايدار قابليت بدن براي تعلق روح از بين رفته، ولي در مرگ مغزي با وجود از كارافتادگي قشر و ساقه مغز به دليل گردش خون و تنفس به دو صورت طبيعي و مصنوعي، اين قابليت باقي است. تفاوت ميان اين دو واقعه خود منشا تفاوت در آثار فقهي و حقوقي است. كسي كه دچار مرگ مغزي شده از حيث احكام ارث، وصيت، دين، زوجيت و جنايت ملحق به افراد زنده است در حالي كه شخص داراي حيات غيرمستقر در اين گونه احكام در حكم مرده تلقي مي شود.

 نسخه قابل چاپ

وهابيت، از فرق نسبتا نوپاي اسلامي ست. اين مسلك كه در زادگاه اسلام يعني در عربستان رشد يافته، به دليل پشتوانه قوي سياسي و اقتصادي در حال گسترش به ديگر نقاط بلاد اسلام است. از آنجا كه پيرامون اين فرقه تنها خود را بر حق دانسته و پيروان مذاهب ديگر اسلامي را كافر و مشرك و خارج از حوزه اسلام مي شمرند، اهميت مطالعه و تدقيق در اصول فكري اين مكتب آشكار مي گردد. در اين نوشتار ابتدا مختصري به زندگينامه محمدبن عبدالوهاب به عنوان پايه گذار وهابيت پرداخته شده و سپس نظريات او در باب توحيد، توسل، شفاعت، بدعت و تكفير مسلمانان مورد بررسي قرار گرفته است. نيز سعي شده تا حد امكان به نوشته ها و گفته هاي محمدبن عبدالوهاب استناد شود و سپس صحت و سقم اين گفته ها مورد بررسي قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

مشروعيت جبران خسارت تاخير تاديه يعني ضرري كه بر اثر عدم پرداخت دين در مهلت مقرر بر دائن وارد مي شود محل اختلاف است. قوانين قبل از انقلاب در دعاوي راجع به وجه نقد اعم از دعاوي مربوط به معاملات با حق استرداد و معاملات استقراضي و غير آنها ميزان خسارت تاخير تاديه را معادل 12% محكوم به در سال تعيين كرده بودند. بعد از انقلاب شوراي نگهبان يا استناد به برخي فتاواي فقهي مطالبه مازاد بر اصل بدهي را به عنوان خسارت تاخير تاديه خلاف شرع اعلام كرده است. ولي چون ما به ازاي خسارت مورد بحث ماهيتا عوض اضافي در برابر اصل دين نيست بلكه جبران خسارت زيان هايي است تخلف مديون در اداي دين بر دائن وارد شده با استناد به قواعد ضمان قهري و عموم قاعده «المسلمون عند شروطهم» مطالبه آن مشروع است و با قواعد و مباني فقهي منافاتي ندارد.

 نسخه قابل چاپ

سيد عبداله شبر معروف به مجلسي ثاني از دانشمندان نخبه شيعه در قرن سيزدهم است كه بيشتر با تفسير مختصر و گوياي خود از قرآن و گاه با كتاب ديگرش موسوم به الاخلاق شناخته شده است. عموم مردم از تخصص و تبحر وي در اكثر علوم ديني و تلاش و مجاهدت او در مبارزه با انحراف فكري زمانه اش بي خبرند. اين نوشتار به اجمال به معرفي ابعاد شخصيت علمي او و تيزبيني و ژرف نگري وي در تشخيص راه مناسب هدايت مردم و مبارزه با انحراف اخباري ها و همچنين كتابها و آثار متعدد وي در علوم مختلف اسلامي مي پردازد؛ و همچنين بعدي از شخصيت علمي ازو يعني «حديث شناسي» را تبيين مي كند و آنگاه آثار حديثي و به ويژه دو اثر چاپ نشده از او، يعني الجامع للاحكام في معرفه الحلال و الحرام معروف به جامع المعارف و الاحكام و درايه الحديث را معرفي مي كند.

 نسخه قابل چاپ

اين نوشتار، طي بحث در دو مورد، اثبات مي كند نخستين جرقه هاي حركت جوهري در آثار شيخ الرييس وجود دارد و استاد مطهري به كشف بيشتر آنها نايل آمده است. مورد اول، استحاله و استكمال است. استحاله، تغير دفعي و استكمال تغير تدريجي است. شيخ الرييس استكمال را به «كون الرجل من الصبي» مثال زده و اين مستلزم حركت جوهري است. مورد دوم، نياز حركت به موضوع است. شيخ الرئيس از راه نياز حركت به موضوع، حركت جوهري را زير سوال برده، ولي در حركت كمي، بلكه در تغير دفعي، از يافتن موضوع، درمانده است. از لوازم سخن او قبول حركت جوهري است.

 نسخه قابل چاپ

مقاله حاضر کوشش تازه اي است در «دستور مقابله اي» ميان فارسي و عربي که از چهار بخش تشکيل يافته. ابتدا در مورد لازم و متعدي و بعضي ناهمخواني هاي ميان اين دو در عربي و فارسي صحبت شده. نيز به شماري از تفاوت هايي که ميان انواع لازم و متعدي هست اشاره شده. پس از اين اقسام لازم و متعدي آمده و در ضمن آن مقايسه هايي با افعال مشابه آن در فارسي شده. در بخش سوم در طي سيزده شماره وجوه اشتراک ميان لازم و متعدي در فارسي و عربي بررسي شده. در بخش پاياني هم زير عنوان تفاوتها در طي دو شماره پاره اي موارد اختلاف ميان اين دو آمده است.

 نسخه قابل چاپ