جزوات و مقالات فلسفی

حكم به بطلان ضمان مالم يجب اين سوال عمده را فراروي پژوهشگران قرار مي دهد كه چگونه بيشتر قرار دادها و معاملات رايج امروزي كه ميان افراد حقيقي و حقوقي منعقد مي شود و وقوع آنها اجتناب ناپذير است توجيه مي شوند؟ آيا بايد حكم به بطلان آنها داد؟ يا بايد به گونه اي توجيه شوند كه مصداق ضمان مالم يجب نباشند؟ در اين نوشتار سعي بر آن است تا از رهگذر ارايه دلايلي كه بر بطلان ضمان ماليم يجب اقامه شده و نيز بررسي نمونه هاي مورد اختلاف در اين زمينه و همچنين ارائه ادله اي كه صلاحيت تاييد ضمان مالم يجب را دارند، پاسخ تازه اي به سوالات طرح شده داده شود. به اين معنا كه با تصحيح ضمان مالم يجب از طريق رد و ابطال استدلال فقيهان در بطلان آن، ديگر ضرورتي وجود نخواهد داشت كه براي توجيه معاملات غير قابل اجتناب كنوني، انديشمندان حقوق اسلامي به تكلف افتند و توجيهات بعضا غير منطقي ارايه كنند.

 نسخه قابل چاپ

ضمان عاقله در نظام قبيله اي عرب رايج بود و پس از آن كه اسلام در جزيره العرب ظهور كرد، با ايجاد تغييراتي، آن را مورد تاييد و امضا قرارداد. ضمان عاقله حكمي متناسب با شرايط عشيرگي و نظام فبيلگي است. مواد 305 تا 314 «قانون مجازات اسلامي» در بردارنده احكام مربوط به ضمان عاقله است. مفاد اين مواد در نشستهاي قضايي قوه قضاييه در سراسر كشور، به طور مكرر مورد تبادل نظر واقع گرديده است. اين قاعده، همچنين از دو ديدگاه توجيهي و انتقادي مورد بررسي فقها و حقوقدانان اسلامي متقدم و متأخر - قرار گرفته است. از ميان صاحب نظران، بعضي سعي در توجيه و يا تعديل آن داشته و برخي ديگر به نفي اين حكم پرداخته اند. به نظر مي رسد توجه به دو ويژگي «همياري و مواسات» و «تعداد زياد افراد» عاقله، در اين حكم فقهي اثر گذار باشد. در اين نوشتار، خلاصه اي از اظهار نظرهاي محققان و صاحبنظران در اين زمينه، در دو بخش ديدگاه هاي «توجيهي» و «انتقادي» مورد بررسي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

مطالعه تجربي دين يكي از اضلاع دين پژوهي است كه دين را در قالب رفتار، بررسي و به دام تجربه مي اندازد. روش شناسي محيط ايدئولوژيك يكي از روشهاي مطالعه تجربي دين مبتني بر مبادي اي فراپست مدرنيستي است. اين روش شناسي در واكنش به حصرگرايي مدرنيسم و تكثر بدون رجحان (نسبي گرايي افراطي) ديدگاه ها در پست مدرنيسم متولد شده است و هر نوع مفهوم سازي در خصوص رفتار ديني را، براساس دركي دگرسان از مشاهده گر و مشاهده شده، در قالب يك محيط ايدئولوژيك مي فهمد، و امكان ديالكتيك تجربي ميان ديدگاه هاي مختلف در خصوص رفتار ديني را فراهم مي سازد. در اين روش شناسي، مفهوم سازيها در خصوص رفتار و تجارب ديني از طريق ديالوگ در چارچوب محيط ايدئولوژيك بين مشاهده گر علمي و موضوع ديني مشاهده شده، ساخته مي شوند كه به يك تجربه گرايي ديالكتيكي در بين ديدگاه ها در خصوص دين منتهي مي شود. روش شناسي تجربي اين الگو پيش فرضهاي غيرتجربي، هنجاري و جامعه شناختي هر مفهوم سازي و يافته پژوهشي در خصوص دين را آشكار مي سازد و از اين رويداد محدوديت و در عين حال بي همتايي هر ديدگاهي را مفروضه خود قرار مي دهد. الگوي محيط ايدئولوژيك عقلانيتي متكثر، نه منفرد و سلطه جويانه؛ عينيتي متوازن و نه بدون سوگيري؛ و ديالكتيكي تجربي و نه صرفا مفهومي؛ و هر منوتيكي تجربي و نه شخصي و سازمان نايافته را در عين پژوهي ارتقاء مي دهد و براساس روشن سازي تجربي سوگيري هر ديدگاهي درخصوص دين، امكان تسهيل صلح، دمكراسي و انسجام مفهوم سازيها را مي كارود. در اين مقاله مطالعات عمده تجربي در خصوص دين نيز براساس اين روش شناسي مرور شده اند.

 نسخه قابل چاپ

اكثر قريب به اتفاق فقيهان شيعه معتقدند زكات فقط در نه مورد واجب است. اين نه مورد عبارتند از: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، كشمش، شتر، گاو و گوسفند. برخي نيز مانند سيد مرتضي، شيخ طوسي و ابن زهره بر اين قول ادعاي اجماع كرده اند، ولي معدودي از فقيهان و محدثان پيشين و برخي از محققان معاصر با اين قول مخالفت كرده، پرداخت زكات در اشيايي به جز موارد نه گانه را نيز واجب دانسته اند. نظريه عدم انحصار وجوب زكات در موارد نه گانه اگر چه در ميان فقيهان پيشين شعيه، صرفدار اندكي داشته ولي بر اثر تغيير شرايط زندگي و تحولاتي كه در منابع و موارد ثروت به وجود آمده امروزه در مجامع فقهي بيش از گذشته مورد توجه قرار گرفته و عالمان بيشتري به آن گرايش پيدا كرده اند. در اين نوشتار با هدف بررسي مباني و ادله اين نظريه، به بررسي ديدگاه فقيهان طرفدار اين نظريه و ادله فقهي آنان پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

ايجاب و قبول از اركان مهم عقود و معاملات اسلامي است، البته گاهي ايجاب و قبول لفظي است و گاهي فعلي، كه از آن به معاطات نيز تعبير مي شود. در بسياري از عقود و معاملات اسلامي، فقيهان عقيده دارند چنانكه آن معامله با عقد لفظي تحقق يابد، با معاطات نيز محقق مي شود. در تقسيم بندي موضوعات فقهي، نكاح در بخش عقود جاي گرفته كه نيازمند ايجاب و قبول است. اكنون سخن در اين است كه وقتي نكاح با عقد لفظي تحقق مي يابد، آيا با معاطات نيز محقق مي شود؟ و به عبارت ديگر آيا معاطات مي تواند جايگزين عقد لفظي در نكاح شود؟ مقاله حاضر در بررسي دليلها و مبناهاي فقهي اين مساله است، نخست به طرح ديدگاه فقيهان برجسته شيعه و اهل سنت در اعتبار عقد لفظي در نكاح و بطلان معاطات در آن پرداخته است و سپس شواهد و مستنداتي كه در صحت نكاح معاطاتي گفته شده و يا ممكن است گفته شود را مورد نقد و بررسي قرار داده است.

 نسخه قابل چاپ

آيات مصدر به ادوات خطاب به طور مستقيم چه كساني را مورد خطاب قرار مي دهد؟ آيا آنها صرفا شامل حاضران مجلس خطاب اند يا آنكه متوجه همه كساني مي شوند كه در زماني پس از زمان خطاب بوجود مي آيند؟ مخاطبه متكي به سه عنصر خطاب كننده، خطاب شونده و خطاب است و انفكاك زماني آنها استحاله عقلي دارد. خطاب معدوم و غايب عقلا محال است بنابراين، مكانيسم شمول خطاب هاي قرآني نسبت به غايبان مجلس خطاب و نيز معدومان در آن زمان (آيندگان) چگونه است؟ بدون شك براي توجيه اين شمول و بيان پيامدهاي نظري و عملي آن به دو گونه مباني نيازمنديم. يكي مباني عقلي امكان خطاب به غايب و معدوم و ديگري مباني زبانشناسانه. در اين مقاله ديدگاههاي سه تن از صاحب نظران اصول فقه، آخوند خراساني، ضيا الدين عراقي و امام خميني مقارنه و بررسي مي شود.

 نسخه قابل چاپ

يكي از رهنمودهاي بنيادين اسلام، ازدواج و تشكيل خانواده است. هدف از ازدواج آرامش زن و مرد در كنار هم، به وجود آمدن انس و الفت بين آن دو، كمك به يكديگر در تهذيب و تزكيه نفس، انشاء صورت انساني و بستري مناسب جهت تربيت فرزندان صالح است. بدون ترديد، اهداف ياد شده با تفاهم اصولي، سنخيت و همگوني، تناسب فكري و روحي ، سازگاري معرفتي و اخلاقي بين زوجين، يعني با «كفايت در نكاح»، امكان پذير است. تحليل مفهوم كفائت، بررسي معيارهاي قرآني و روايي، نيز ديدگاه فقها نشان مي دهد كه عامل اساسي و مهم در تحقق ازدواج موفق و خانوده اي صالح و شايسته علاوه بر تمكن مالي، زيبايي، اصالت خانوادگي، علم و سواد و ... به عنوان ركن اصلي است. بسياري از روانشناسان اجتماعي با مطالعات تجربي خود نيز به همين وجه از هم شأني تأكيد مي كنند و آن را رمز و راز موفقيت در زندگي خانوادگي مي دانند.

 نسخه قابل چاپ

منطق نگاران دو بخشي قرن هفتم با تامل در تفاوت ساختار قضيه طبيعيه و قضيه مهمله به اعتبار قضيه طبيعيه به عنوان يكي از اقسام حملي پرداختند و تقسيم بندي سه گانه را به صورت چهارگانه بازسازي كردند. آنان دو ديدگاه رقيب، يعني مهمله انگاري و شخصيه انگاري طبيعيه را مورد نقد قرار دادند. طبيعيه از حيث سور ناپذيري، انحلال ناپذيري به عقدالوضع و عقدالحمل، اشتمال بر عضويت و نه اندراج؛ و يكساني موضوع حقيقي و موضوع ذكري، با مهمله تمايز ساختاري دارد. طبيعيه با شخصيه از حيث موارد ياد شده، تفاوت ساختاري ندارد و تمايز آن دو، در سنخ محمول آنهاست. از اين روي منطق دانان قرن هفتم از طرفي طبيعيه را متمايز از مهمله اعتبار كردند و از طرف ديگر بر طبيعيه در حكم شخصيه است تاكيد داشتند. آنان با اعتبار طبيعيه به صورت متمايز از شخصيه، به يك معنا به اهميت منطقي محمول درجه دو پي برده اند. مراد از محمول درجه دو در اينجا معقول ثاني منطقي است كه به دليل محمول واقع شدن تمايز ساختاري را سبب مي شود. بنابراين، محمول درجه دوم با آنچه منطق دانان جديد در حساب محمولات درجه دوم به كار مي برند، متفاوت است. اين پژوهش، در واقع، سهم منطق نگاران دو بخشي قرن هفتم را در توسعه دانش منطق، با عطف توجه به يك مساله معين نشان مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

سه اصطلاح محكم، متشابه و تاويل (تفسير) تعبيرهايي قرآنيند. دانشمندان مسلمان از ديرباز، هم بر سر تبيين معناي آنها و هم در مورد تعيين مصداق اين مفاهيم با يكديگر اختلاف نظر دارند. محمد حسين طباطبايي در تفسير الميزان 16 نظر مختلف را درباره تفسير اصطلاحات محكم و متشابه آورده و يك به يك همه را رد كرده و در نهايت نظر هفدهمي را درباره اين مساله ارائه كرده است. وي ملاكي براي تعيين اينكه كدام آيه محكوم و كدام متشابه است، به دست نداده. اين مقاله دريي عرضه كردن نظريه جديدي از اين امر نيست بلكه بحث در اينجا معطوف به معرفت درجه دوم است. به عبارت ديگر، با ريشه يابي مباني معرفتي هر مفسر، در آيات مربوط به خداشناسي سعي شده است تا تناسب آن مباني با جدولي كه از آيات محكم و متشابه ارائه كرده اند، نشان داده شود. حاصل پژوهش اين است كه كساني كه به الهيات تنزيهي باور دارند، طبعا آيات تنزيهي قرآن را محكم آيات تشبيهي را متشابه مي گيرند و برعكس، معتقدان به الهيات تشبيهي، طبعا آيات تشبيهي را محكم و آيات تنزيهي را متشابه مي گيرند. هر دو گروه نيز براي يكسان سازي اضلاع هندسه معرفتي خود، آيات به زعم خود متشابه را به گونه اي تفسير يا تاويل مي كنند كه با آيات به زعم خود محكم، همساز بشود.

 نسخه قابل چاپ

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرايشهاي گوناگون فكري، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در اين موضوع دچار اختلافات بسيار شده اند. ملاصدراي شيرازي با رويكردي روش شناسانه، اين دانشمندان را از حيث آرايي كه درباره متشابهات قرآن اخذ كرده اند، به چهار دسته تقسيم مي كند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاويل 3- دسته اي كه تركيبي از اهل ظاهر و اهل تاويلند 4- اهل جمع ميان ظاهر و باطن. او ضمن بررسي و نقد آرا سه دسته نخستن، ديدگاه دسته چهارم را مورد بررسي قرار مي دهد و تنها به تاييد روش آنها مي پردازد. در اين نوشته كوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، ديدگاه او در اين موضوع، مورد تحقيق و بررسي و نقدي مختصر قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

ياسپرس و صدرا گرچه به دو منظومه فكري متفاوت تعلق دارند ولي هر دو بر ضرورت شناخت انسان تاكيد و به وجود هسته اي مركزي به نام نفس اشاره دارند كه به علت فعاليت و مدرك بودن و نيز حركت و آزادي، غيرقابل تعريف و شناسايي حدي است. اين حقيقت داراي تعين ها و تحصل ها و مراتب بي شمار است. اساسا انسان داراي ماهيتي از پيش تعيين شده نيست و هر فردي خود، نوع منحصر به فرد است. در نظام فكري صدرا نفس و بدن باهم ارتباط دارند و بدن، مرتبه نازله نفس و نفس، حقيقت تكامل يافته بدن است. نزد ياسپرس نيز وجوه انسان كه عبارتند از دازاين آگاهي كلي، ذهن و نفس با هم در ارتباط و تعاملند.

 نسخه قابل چاپ

پيامبران الهي از هر پليدي، پاك، از كفر و شرك و هر اعتقاد فاسدي منزه و از مفاسد اخلاقي مبرا و از ارتكاب گناهان كبيره و صغيره در تمام عمر خويش - عمدا و سهوا - معصومند. اين نظريه غالب در ميان شيعيان است و در مقابل آن، آراي بسيار گوناگوني از جانب دانشمندان علم كلام ابراز شده كه در اين مقاله مورد بررسي قرار گرفته است. براي اثبات ابعاد گوناگون اين عصمت، متكلمان مسلمان به آياتي از قرآن كريم استدلال كرده اند. اين مقاله به جمع آوري، بازنگاري و تبيين جزييات منطقي و مقدمات ادله قرآني عصمت و ميزان دلالت آنها پرداخته است.

 نسخه قابل چاپ

طرح نظريه وجود رابط و مستقل از دستاوردهاي حكمت متعاليه است كه تحول چشمگير و عميقي را در مباحث فلسفي به دنبال داشته است. پرسش از سهم پيشينيان در بروز اين نظريه سوال مهمي است كه اين جستار در پي پاسخگوئي به آن است. بررسي پيشينه تاريخي اين مبحث، نقش ارزنده ساير حكما را در شكل گيري آن آشكار ساخته، ميزان و ارزش بهره گيري صدرالمتالهين از آثار گذشتگان و استكمال آنها را نشان مي دهد. با مراجعه به آثار حكماي متقدم، اعم از مشايي و اشراقي و نيز مكتب عرفاني اين عربي، نشان مي دهيم كه بستر طرح نظريه وجود رابط و مستقل، قبل از صدرالمتالهين فراهم شده است. از يونان، ارسطو ضمن بحث از هيله بسيطه و مركبه، با تعابير خاصي به نقش وجود محمولي و رابط در قضايا اشاره مي كند. فارابي با تفكيك دو مقام ذهن و خارج، در صدد توجيه دوديدگاه اثبات و نفي محموليت وجود برآمده و از اين طريق ميان وجود محمولي و رابط در قضيه تفاوت نهاده است. وي «هوهويت» را ملاك اتحاد در وجود مي داند و با وجودي دانستن رابط در قضيه «زيد هوكاتب»، به اثبات وجود رابط مي پردازد. معناي ديگر وجود رابط كه همان تعلقي بودن موجودات امكاني نسبت به ذات واجب است نيز در كلمات فارابي ديده مي شود؛ زيرا وي با تعلقي دانستن موجودات ممكن، مناسبت ميان آنها و ذات حق را نفي مي كند. ابن سينا ضمن تاييد سخنان فارابي به مفاد امكان فقري يا وجودي نيز اشاره كرده است. صدرالمتالهين در بحث امكان فقري بشدت متاثر از اوست. همچنين شيخ اشراق تقسيماتي براساس نور ارائه كرده كه حكماي متاخر همان تقسيمات را در وجود به كار گرفته و آن را به «في نفسه» (مستقل) و «في غيره» (رابط) و ساير شاخه هاي آن تقسيم كرده اند. سهروردي در جاي ديگر، مطابق بيان شيخ الرييس، معناي فقير و غني مطلق را توضيح مي دهد، و از اين طريق به اثبات يگانگي خدا نيز دست مي يابد.

 نسخه قابل چاپ

معقول هاي ثاني فلسفي ابزارهاي نگرش فلسفي اند، و فيلسوف با به كار گرفتن آنها مي خواهد اسرار و حقايق جهان هستي را كشف و تبيين كند. بنابراين اعتبار فلسفه در گروه ارزش و اعتبار اين دسته از مفاهيم است. از اين رو يكي از مباحث بنيادين درباره حقيقت فلسفه، پژوهش پيرامون اعتبار معقول هاي ثاني فلسفي است. اين نوشتار نظريه صدرالمتالهين را مبتني بر اثبات «وجود رابط» براي معقول هاي ثاني فلسفي از چند حيث مورد نقد قرار مي دهد: كاربرد «وجود رابط» كه خود از معقولهاي ثاني است به منظور اثبات وجود خارجي براي معقولهاي ثاني فلسفي ناروا است. استدلال صدرالمتالهين متضمن دور است. اثبات وجود ضعيف براي محمولهاي عدمي، با اصل محال بودن تناقض منافات صريح دارد. واقع نمايي فلسفه با اثبات «وجود رابط» براي معقولهاي ثاني فلسفي تامين نمي شود. بنابر نظريه ملاصدرا حكايتگري معقولهاي ثاني فلسفي از مصاديق خود، به صورت نمادين است و همين ويژگي، واقع نمايي آنها را مخدوش مي كند. در پايان به نظريه فيلسوفان برجسته بعد از ملاصدرا اشاره مي كنيم: از ديدگاه عبدالرزاق لاهيجي، معقول ثاني چون عروض خارجي ندارد، وجود خارجي نيز ندارد. ملاهادي سبزواري بر آن است كه عروض معقول ثاني فلسفي در عقل، ولي اتصاف معروض به آن در خارج است. طباطبايي استدلال و نظريه ملاصدرا درباره وجود معقول ثاني فلسفي را مي پذيرد

 نسخه قابل چاپ

سلفيه اصطلاحي نوظهور در تاريخ انديشه اسلامي است كه گروهي از اهل حديث و پيروان احمد بن حنبل، ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب براي خويش برگزيده اند. آنان در روش شناخته نقل گرا، و در فهم نقل ظاهر گرا هستند، عقل را شايسته فهم مسايل الهي ندانسته و رسالتش را تنها فهم درست سخنان سلف مي دانند. بر مبناي هستي شناسي سلفيه خدا موجودي آسماني و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است، صفات خبري زايد بر ذات همچون يد، نفس و وجه دارد و در قيامت به چشم سر ديده خواهد شد. آنان در تبيين و تفسير اينگونه صفات الهي از حيث معناشناسي براساس اصل ظاهرگرايي در قرآن و سنت و به تبعيت از برخي اهل اثر و اصحاب حديث به معناي ظاهر و عاميانه اين صفات بسنده كرده و آنان را تاويل نمي كنند. در نتيجه با پذيرش اين مباني توحيد سلفيه تنها با وحدت عددي سازگار است و توحيد حقيقي به معناي ذات بي مانند بسيط مبراي از هرگونه تركيب ثابت نمي شود. در اين مختصر مباني سلفيه در توحيد به خامه نقد كشيده شده است.

 نسخه قابل چاپ