جزوات و مقالات فلسفی

قاعده علي اليد، مستند به حديث نبوي است که بين فقيهان فرق مسلمان مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. بر پايه اين قاعده گيرنده مال غير، ضامن رد عين يا بدل آن در صورت تلف و جبران خسارت در صورت نقصان آن است. اين قاعده با اطلاق خود، همان طور که مي تواند دليلي بر ضمان عين باشد، مي تواند مبين ضمان منفعت و عمل نيز باشد. در اين نوشتار سعي شده است با بررسي استدلالي و تحليلي قاعده مذکور و بر پايه عموم و اطلاق ادله مورد استناد، علاوه بر ضمان متصرف نسبت به عين، ضمان وي نسبت به منافع آن نيز اثبات شود که در اين صورت مي توان از بسياري مسايل و مباحث مورد ابتلا گره گشايي کرد.

 نسخه قابل چاپ

مشهور فقهاي فريقين "رويت هلال" را تنها راه ثبوت "حلول ماه قمري" دانسته و تمام احکام بر حلول ماه را به رويت مشروط مترتب کرده اند. فقط در صورتي که رويت هلال به دليل مانع خارجي امکان پذير نباشد مي توان به راههاي ديگري مانند گذشت سي روز از اول شعبان متوسل شد. اين مقاله اين نظريه مشهور را مورد بررسي قرار داده و نتيجه گرفته است که موضوع احکام مترتب بر حلول ماه، علم "به تشکيل هلال ماه" و رويت هلال يکي از راههاي حصول علم به تحقق هلال است. مطابق اين نظريه، حلول ماه نو براي همه مناطق کره زمين که در يک نيم کره قرار دارند در يک زمان حاصل مي شود.

 نسخه قابل چاپ

بحث تعادل و تراجيح يا بحث تعارض ادله از مباحث مهم اصولي است که جايگاه خود را از خاتمه و مباحث حاشيه اي اصول فقه، به حدي به مباحث پايه اي اصول تغيير داده است که برخي آن را از مهم ترين مسايل اصول برشمرده اند. تعارض بين دو دليل گاه غير مستقر، از رهگذر جمع عرفي مرتفع و از دايره بحث خارج مي شود مانند دو دليل عام و خاص، و مطلق و مقيد. گاه تعارض بين دو دليل مستقر و در اين صورت يا از هر جهت (سند، دلالت و جهت صدور) همتا و متعادلين هستند و دو گزينه تساقط هر دو يا تخيير بين آن دو، مورد توجه اصوليان قرار گرفته يا يکي از دو دليل داراي امتياز بر ديگري است. اين امتياز يا در اخبار علاجيه ذکر شده يا در روايات مزبور ذکر نشده است. در چنين موردي دو گزينه تخيير و ترجيح دليل داراي مزيت، مورد توجه اصوليان قرار گرفته و گزينش هر يک راه ويژه اي را در استنباط احکام شرعي از دلايل متعارض، فرا راه مجتهد مي نهد. در اين نوشتار پس از ارزيابي نظرات و استدلال هاي رهروان هر يک از دو مشرب تخيير يا ترجيح، مشرب ترجيح که پيشتاز آن شيخ انصاري است، تقويت شده است.

 نسخه قابل چاپ

پول يکي از موضوعات بسيار مهمي است که فقيه بدون شناخت ماهيت امروزي آن، نمي تواند درباره آن حکمي صائب صادر کند. از آنجا که پول طي چهارده قرن دچار تغييرات بسياري شده و ماهيت پول امروز، اساسا متفاوت از ماهيت پول چهارده قرن پيش است. بالتبع احکام آن نيز دچار دگرگوني اساسي مي شود. از اين رو، در اين نوشتار ابتدا براي شناخت موضوع پول و ماهيت آن به دلايل و انگيزه هاي پيدايش پول در طي تاريخ اشاره شده است تا نوع ارزش پول روشن شود. سپس با توجه به ماهيت پول و نوع ارزش آن، به نوع احکام راجع به پول، از جمله حکم رباي معاملي و رباي قرضي نسبت به پول امروز و حکم خمس و زکات پول امروز پرداخته شده است. مطالب مذکور در اين نوشتار تحت عناوين شناخت پول (به عنوان موضوع حکم فقهي) و احکام آن مورد بررسي قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

مالکيت بر اعيان و ذمام از ديرباز رايج بوده و مورد پذيرش دين اسلام قرار گرفته است. در عصر حاضر، نوع ديگري از مالکيت به نام "مالکيت  معنوي" نيز پديد آمده است. جوامع مختلف، حقوق ناشي از اين نوع مالکيت را که در اشکال حق انحصاري اختراع، حقوق مولف، علايم تجاري، طرح هاي صنعتي، اسرار بازرگاني و ... ظهور پيدا مي کند. به رسميت شناخته اند و تلاش مي شود با وضع قوانين، حدود و مدت اين حقوق معين گردد تا زمينه و اساس حمايت از مالکيت معنوي فراهم آيد. اين پديده در فقه اسلامي جزو مسايل مستحدثه محسوب مي شود و در اين مقاله تلاش شده است مشروعيت و قابليت تملک اين حقوق با استناد به نظر عرف و نگاهي دوباره به منابع فقهي به اثبات برسد.

 نسخه قابل چاپ

ازدواج دايم مردان و زنان مسلمان با مردان و زنان اهل کتاب، از جهت مباني و ادله فقهي همواره مورد بحث و اختلاف نظر بوده است. برخي از فقها در اين مورد بسيار سختگير و برخي ديگر اهل تسامح بوده اند. ايشان گر چه در مقام راي و نظر منع آن را مطرح نموده اند، اما در عمل بر آن صحه گذارده، به ثبت آن پرداخته و آثار آن را نيز مترتب نموده اند. از ملاحظه و مداقه در مستندات آرا مي توان گفت بر منع ازدواج دايم مردان مسلمان با زنان  اهل کتاب دليل محکمي در دسترس نيست.

 نسخه قابل چاپ

از ميان سده سوم ق، زبان فارسي رو به شکوفايي و پويايي نهاد و نوعي رسميت يافت. اما اين زبان، در مسير تکامل خود بر سنگلاخي ناهنجار که در هر گوشه آن لغزشگاهي نهان بود گذر مي کرد و پيوسته با موانع سياسي و اجتماعي و ديني سهمگيني در ستيز بود. به گمان ما سهمگين ترين خطر براي فارسي، از جانب دانشمنداني- تقريبا هميشه ايراني- پديد آمده بود که به زبان عربي عشق مي ورزيدند و ميل داشتند آنرا در سراسر ايران، فراگير سازند؛ هر چه فارسي پوياتر مي شد، دل نگراني اين دانشمندان نيز فزوني مي يافت. مبارزه اين گروه با زبان فارسي در زمينه هاي گوناگون جلوه گر شده است. ما در اين گفتار به يکي از مهمترين اين زمينه ها که همانا حوزه احاديث و روايات است پرداخته ايم: فارسي ستيزان، تعدادي حديث و روايت نقل کرده اند که در آنها فارسي خوار و ذليل و شايسته دوزخيان پنداشته شده است، در مقابل، فارسي دوستان، احاديث و رواياتي متضاد نقل کرده اند که در آنها فارسي، زباني خجسته و بلکه بهشتي تلقي شده است. مقاله ما مجموعه اين روايات را در بردارد.

 نسخه قابل چاپ

باورداشت مهدويت و انديشه ظهور مهدي به عنوان بخش اصلي و مهمي در عقايد اسلامي تجلي يافته و اين موضوع يکي از مسائل ريشه دار و با پيشينه اي کهن، در ميان اصول پذيرفته شده اسلامي به حساب مي آيد. مي توان اذعان کرد که اين موضوع از مواردي است که اتفاق نظر همه دانشمندان اسلامي را همراه خود داشته است، و روايات فراواني که متواتر بودن آنها مورد پذيرش خيلي از انديشمندان واقع شده، همين موضوع را بيان داشته اند؛ ولي در اين ميان، تعداد اندکي که شايد شمار آنها از تعداد انگشتان دست تجاوز نکند، به ترديد و انکار آن پرداخته اند که دو تن از اين افراد محمد رشيد رضا و احمد امين مصري هستند، که اين نوشتار ضمن مطرح کردن گفته ها و دلايلي که اقامه کرده اند، به نقد و ارزيابي آنها مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

پديده غلو و غالي گري از جمله پديده هايي است که از ديرباز به عنوان آسيبي جدي و ويرانگر، پيکره و جوهر آيين الاهي را تهديد به نابودي و يا انحراف مي کرده است. از اين رو، رجال شناسان همواره در جهت شناسايي راويان اقوال ائمه اطهار (ع) و آشکار ساختن کج انديشي ها و کژروي هاي اعتقادي و موجبات ضعف آنان به ويژه غاليان و متهمان به غلو کوشيده اند. در اين نوشتار، تلاش شده است تا ضمن تبيين ديدگاه احمد بن علي نجاشي (م 450 ق)، رجال شناس مشهور شيعه در باره جريان غلو و غالي گري، متهمان به غلو در رجال نجاشي، شناسايي و ملاک ها و نيز ميزان اثرپذيري وي از انديشه هاي مشايخ رجالي در تضعيف و يا توثيق اين دسته از راويان مورد بررسي و ارزيابي قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

بحث از جاودانگي انسان يکي از مباحث مهم و بنيادي در فلسفه دين به شمار مي آيد. اين مسئله با رويکردهاي فلسفي، کلامي، عرفاني و قرآني مورد توجه انديشمندان بخصوص عالمان مسلمان واقع شده است. در اين مقاله ابتدا يافته هاي انديشمندان مسلمان در ارتباط با مسئله، در قالب پنج ديدگاه گزارش مي شود و بدين منظور تلاش شده است به اصل نظريه همراه با پيشينه و قائلين به آن اشاره شود. به دنبال آن اين بحث از منظر قرآن با تتبع در موارد کاربرد واژه نفس و روح در آيات قرآن مورد بررسي گرفته است. در اين پژوهش معلوم شده است، آن چه از قرآن در باره جاودانگي انسان استفاده مي شود، يک شاکله سه مدعايي را تشکيل مي دهد. اين مهم ترين يافته پژوهش است.

 نسخه قابل چاپ

با رونق گرفتن شهرنشيني رويکرد انسان به شناخت زمان بيشتر شد، زيرا او خود را نيازمند مي ديد که پيرامون پيدايش پديده ها و ديرينگي آنها، سنجش دو رويداد با هم و پيوند گذشته با آينده به بررسي بپردازد. ساختن دستگاه هاي زمان سنجي آغازين و ابزارهاي پيشرفته رصد و اصطرلاب و سپس پديد آوردن گاهنامه، نشان همان نيازبيني است. گرچه همه ملت ها در گاهنامه خود 12 ماه را يک سال به شمار مي آوردند، ولي سالشماري در نزد برخي از آنها خورشيدي و در نزد برخي ديگر ماهي بود. کمتر بودن شمار روزهاي سال ماهي از سال خورشيدي، ناهمگوني گردش آن دو را در پي داشت و محاسبه ها را نابسامان و دشوار نموده بود. براي پايان دادن به اين نابساماني، بابليان «کبيسه» را پديد آوردند تا به کمک آن، شمار روزهاي هر دو سال خورشيدي و ماهي را يک دست و گردش آن دو را هم عنان سازند. اين شيوه از سوي ديگر ملت ها و از جمله تازيان پذيرفته شد. تازيان براي يک دست نمودن سال ماهي خود با سال خورشيدي کشورهاي همسايه، هر سه سال يک ماه بي نام به پايان سال افزوده آن را 13 ماهه مي ساختند و چون با اين کار آغاز سال نو به تاخير مي افتاد، نام «نسي» (= به تاخير انداختن) را بر آن نهادند. نسي گيري، ماه هاي قمري را به گونه اي جا به جا مي کرد که هر کدام از ماههاي قمري در طول 36 سال فقط 3 سال در جايگاه واقعي خود مي بود. از آنجا که شماري از حکم هاي ديني مانند حج، روزه، پيکار و ... با ماه هاي ويژه اي پيوند داشت، اين جا به جائي مايه پايمال شدن آن حکم ها مي شد. از همين رو بود که پيامبر خدا (ص) در سال دهم، به کار بستن نسي را براي هميشه حرام کرد. اين گفتار برآنست که به معني درست نسي دست يابد. در آغاز گفتار، پيرامون پيدايش گاهنامه در چند کشور جهان و چگونگي آن سخن خواهيم گفت تا از پيشينه نسي آگاه شويم. سپس در باره جايگاه آن در ميان تازيان و پيامدهاي نادرستي که داشت به بررسي خواهيم پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

آيات قرآن در صورتي تفسير صحيح و دقيقي مي يابند که در بستر تاريخي خود مطالعه شوند؛ چنان که در صورت غفلت از اين ضرورت، آيات قرآن تفاسير متفاوت يا متناقضي پيدا مي کنند. يکي از آياتي که مفسران، به سبب ناديده گرفتن بستر تاريخي نزولش، تفاسيري متفاوت و احيانا متناقض از آن به دست داده اند، آيه مس است. نويسنده اين مقاله از رهگذر تبيين بستر تاريخي نزول اين آيه بر آنست که مراد از لا يمشه الا المطهرون (واقعه/79)، اين است که- قبل از نزول به حضرت محمد (ص)- جز فرشتگان به قرآن دسترسي نداشته اند. در اين آيه، تلويحا ادعاي مشرکان مکه بر نزول قرآن توسط شياطين و جنيان انکار شده است.

 نسخه قابل چاپ

زندگي شخصي و ادبي ايوان بونين اديب و شاعر روس را مي توان به دو دوره قبل از انقلاب اکتبر و بعد از آن يعني دوران مهاجرت او تقسيم کرد. البته سالهاي 1894 و 1895م، زماني که او با ل. تالستوي، آنتون چخوف، کوپرين، کارالنکا و گورکي آشنا شد را بايد سالهاي تحول در زندگي ادبي بونين به حساب آورد. مضمون بيشتر آثار دوره اول زندگي ادبي او موضوعات و حوادث خارج از روسيه است، ولي در زمان مهاجرت، تقريبا موضوع همه آثار او به روسيه و حوادث ناشي از انقلاب اکتبر بر مي گردد. بونين شاعر، نثرنويس و مترجم علاقه زيادي به سفر داشت. حضور وي در ممالک اسلامي و آشنايي او با قرآن، فرهنگ و تاريخ اسلام باعث شد تحت تاثير اين سفرها اشعاري بسرايد که امروزه ره توشه اي غني و جاودانه براي ادبيات روسيه و جهان به شمار مي آيد. او اشعاري با الهام از آيات قرآني و مفاهيم شرقي سروده و مضامين اين اشعار حاکي از احترام ويژه او به اسلام، پيامبر اکرم و امت اسلامي است. بونين در اين اشعار، امت اسلام را به مبارزه با نفس و دشمنان بيگانه دعوت مي کند و از آنها مي خواهد ضمن حفظ کمالات انساني خود، در مقابل بيگانگي که هيچ گونه برتريي نسبت به خود آنها ندارند، تسليم نشوند.

 نسخه قابل چاپ

احکام فقهي، مفاهيم کلي مترتب بر موضوعات است که تعيين چنين احکامي بر عهده شارع و استنباط و توضيح آنها وظيفه فقهاست. اما تعريف و تبيين همه موضوعاتي که متحمل احکامند در محدوده رسالت شارع و وظايف فقها نيست بلکه بيشتر موضوعات، متخذ از عرف و جامعه است. چون در پاره اي موارد، فقه اسلامي که علي القاعده بيان کننده حکم شرعي است، به تعريف موضوع و يا حتي تعيين مصداق دست يازيده - موضوعي که تعريف و تعيين آن بر عهده فقيه نبوده است - و اين گونه تعاريف رفته رفته نهادينه شده تا بدانجا که تصور مي شود تعيين آن مصاديق هم نوعي حکم شرعي است و تخطي از آن روا نمي باشد؛ از اين رهگذر مشکلاتي پديد آمده است که به بخشي از آنها در اين مقاله پرداخته ايم. اگر بتوان اين گونه موضوعات را در فقه يافت و از مفاهيم متمايز ساخت، مشخص خواهد شد که ذکر اين گونه مصاديق براي بيان مفهوم و حکم کلي بوده و چنانکه تغيير کند حکم تغيير خواهد کرد و اشکالي بر فتاوي وارد نخواهد بود.

 نسخه قابل چاپ

در خصوص دلالت آيات قرآني بر «اصل لزوم در عقود» هم ميان فقهاي خاصه و هم ميان فقهاي عامه اختلاف نظر وجود دارد. عمده دليل موافقان، تمسک به ظاهر آياتي از قرآن از جمله آيه اوفوا بالعقود است که بر اساس آن هر عقدي را واجب الوفا دانسته اند و در اينجا مراد از عقد، مطلق عهد است. برخي علماي عامه نيز عقد را اعم از عهد و عقود معاملي دانسته اند. از سوي ديگر درک عرف نيز از اين آيه، لزوم و پاي بندي به کليه عقود است. برخي مخالفان دلالت بر اصل لزوم در عقود برآنند که مراد از وفاي به عقد، قيام به مقتضاي عقد است و بر اين اساس در عقد، قائل به اجمال شده اند که حال آن را بايد از بيان نبوي يا امامي دانست؛ برخي از عامه نيز آيه را مجمل دانسته و مطلق «اوفوا بالعقود» را بر مقيد «اوفوا بعهد الله اذا عاهدتم» حمل کرده و آيه مربوط به مورد خاص دانسته اند.

رد اين نظريه به اين است که تعبير آيه «اوفوا بالعقود» عام است و مورد مخصص نيست. علاوه بر آن اينجا جاي حمل مطلق بر مقيد نيست.

 نسخه قابل چاپ