جزوات و مقالات فلسفی

برهان مشهور انسان معلق ابن سينا همواره مورد توجه متفكران مغرب زمين، از قرون وسطي تاكنون، بوده است و بسياري از فلاسفه غربي با بهره گيري از اين استدلال به طرح ايده هاي خويش پرداخته اند. يكي از نمونه هاي برجسته مشابه استدلال ابن سينا را مي توان در فيلسوف معروف قرن هفده اروپا و بنيانگذار فلسفه جديد، رنه دكارت - يافت. همين شباهت ميان دو اصل کوجيتوي دکارت و انسان معلق ابن سينا دست مايه آثار و بررسي هاي تطبيقي فراواني در ميان انديشمندان غربي و اسلامي شده است. بسياري از آنها ميزان شباهت ميان اين دو موضوع را به حدي رسانده اند که بر تاثيرپذيري و اقتباس دکارت از ابن سينا نيز تاکيد کرده اند. نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا با بررسي اجمالي جايگاه اين دو نظريه در نظام فلسفي دو فيلسوف مورد نظر و با وارسي مباني و اهداف آنها به طرح و پاسخ گويي اين پرسش بپردازد كه تا چه ميزان مي توان اين دو نظريه مشابه را نزديك و در راستاي يكديگر دانست.

 نسخه قابل چاپ

علماي رجال، غالبا، عكرمه محدث و مفسر مشهور تابعي (م/ 105 ه ق) را به فرقه خوارج منتسب كرده اند. مقاله حاضر، با هدف بررسي صحت و سقم اين مساله و يافتن ميزان دلبستگي عكرمه به خوارج با بهره گيري از شيوه استخراج مطالب از متون و تحليل آنها فراهم شده تا پژوهندگان علوم قرآني و حديث را در شناخت دقيق تر اين راوي كثيرالنقل ياري كند. آنچه از رهگذر تطبيق انديشه هاي بنيادين مورد اتفاق فرقه هاي خوارج، يعني زهد، انكار عثمان و علي (ع)، ظلم ستيزي، اعتقاد به عدم انحصار خلافت در قريش و نيز انديشه هاي مورد اختلاف آنها نظير قول به تقيه و تكفير مرتكب كبيره، با افكار و افعال عكرمه دريافت مي شود آن است كه وي در تمام موارد يادشده به جز انكار علي (ع)، با خوارج هم عقيده بوده است. در عين حال، بخشي از روايات او در حوزه تاريخ صدر اسلام، فقه و كلام با باورهاي شيعي هم خوان است، ولي با وجود اين، نمي توان او را فردي با گرايش هاي شيعي ارزيابي كرد.

 نسخه قابل چاپ

برگر از جمله جامعه شناسان بانفوذي است كه اعتقاد دارد انسان ها در طي قرون كوشيده اند از طريق دين، وجود خود و جهان را معنادار سازند. به اعتقاد برگر، انسان به علت ناقص بودن ساختار غريزي اش، براي معنابخشي به خود و جهان، دين را مي آفريند. انسان ها تلاش مي كنند تا زندگي شان را معنادار سازند. دين نيز به عنوان يك مقوله پرداخته شده توسط انسان، در زندگي به آنها معنا و جهت مي دهد، خصوصا در مواقع ضروري و مهم زندگي فردي و جمعي. دين نه تنها واقعيت را مشروع و منظم جلوه مي دهد، كه خطر موقعيت هاي حاشيه اي را نيز به حداقل مي رساند. در عين حال كه برگر، در جامعه شناسي خود، انسان را بنيان گذار دين مي داند، با توجه به روش شناسي اش بايد، راي او را، حد ميانه اي بين نظريات خداگرايانه و انسان گرايانه محض قرار داد.

 نسخه قابل چاپ

دو مساله اصالت وجود و مجعوليت آن پيوستگي تامي با يكديگر دارند. حكما اين دو مساله را به صورت كاملا جداگانه مطرح كرده و احيانا مورد استدلال قرار داده اند .برخي همچون هيدجي و محمدتقي آملي در توجيه اين تفكيك، وجوهي را ذكر و عده اي از معاصران نيز از آنان پيروي كرده اند، اما مطهري اين توجيهات را نپذيرفته و اثبات اصالت وجود را براي اثبات مجعوليت آن كافي دانسته است. وي از هر گونه نقد و رد اين توجيهات خودداري و در كمال اختصار به بيان اين امر كه "اين دو اصل ملازم يكديگرند و تفكيك آن دو از يكديگر صحيح نيست" اكتفا كرده است. در اين مقاله پس از نقل توجيهات هيدجي و آملي و نظريه مطهري، ميان اين دو نظريه داوري شده و در نهايت پس از نقد و رد توجيهات مزبور، نظريه مطهري به نحو مستدل بر كرسي اثبات نشانده شده است. همچنين با بيان نحوه استنتاج اصالت وجود از مجعوليت آن، نظريه ايشان تكميل گرديده است.

 نسخه قابل چاپ

خيال نزد فارابي قوه اي است که عهده دار حفظ صور محسوسات و تجزيه و ترکيب آنها و محاکات از محسوس و معقول توسط صور محسوس است. فارابي خيال را واسط ميان ادراک حسي و عقلي و تنها راه دست يابي جمهور به حقايق معقول مي داند و نيز خيال از ديدگاه وي تنها طريق هدايت مردم به سعادت عقلاني است. او خيال را در تبيين نبوت به کار برده است. حقايق و سعادت معقول به واسطه وحي به عقل و قواي خيالي نبي افاضه مي شود. خيال در انديشه فارابي داراي کارکرده اي سياسي اجتماعي است. سياستمداران و روساي مدينه فاضله، افعال اجتماعي را که در رسيدن به سعادت نقش دارند به قواي خيالي جمهور منتقل مي کنند.

 نسخه قابل چاپ

نزاع ديرينه فرق اسلامي در مساله رويت حق تعالي برايند مباني تفسيري و كلامي آنها است. اهميت بررسي اين موضوع نيز، در كشف و ارزيابي اين مباني است. شيعه و معتزله از امتناع رويت سخن مي گويند و بر مبناي ادله عقلي، ظواهر آيات را تاويل مي كنند. اشاعره با باور بر امكان رويت حق تعالي در دنيا و وقوع قطعي آن در عالم آخرت، آن را محصول ظواهر آيات، نصوص متواتر و عقيده سلف مي انگارند. در اين نزاع، قلمرو مدرك عقل و ميزان حجيت آن در تاويل و تفسير نقل (آيات و روايات) در ميان فرق، رخ مي نمايد. صحت و سقم ادعاي اثرپذيري شيعه از معتزله در مباني و ادله رويت و نيز ادعاي اجماع سلف بر رويت، محك خواهد خورد و بالاخره ميزان كارآمدي نقد هر كدام از دو طرف نزاع، نسبت به ادله طرف مقابل آشكار خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ

يكي از شرايط صحت عقد مزارعه معلوم بودن مدت آن است. اگر مدت تعيين شده براي رسيدن محصول كافي باشد، ولي زراعت به علل طبيعي مانند تغيير هوا يا تاخير زارع در كاشتن بذر در آن مدت، نرسيده باشد نسبت به وضعيت زرع سه نظر در فقه مطرح شده است كه عبارتند از: ?. ازاله زراعت بدون دادن ارش، ?. ازاله زراعت با دادن ارش، ?. ازاله زراعت بدون دادن ارش در صورت تقصير زارع و ابقاي زراعت با گرفتن اجرت المثل در صورت عدم تقصير زارع. در حقوق ايران، ماده ??? قانون مدني، گر چه به طور مطلق، مقرر شده است كه مزارع ميتواند زراعت را ازاله يا آن را با اخذ اجرتالمثل ابقا كند، اما با توجه به اصل ?? قانون اساسي، مواد ?? و ??? قانون مدني و ماده ?? قانون اجراي احكام مدني در تفسير منطقي از ماده ??? بايد حكم مندرج در ان را به موردي محدود دانست كه نرسيدن زراعت ناشي از تقصير زارع باشد. در غير اين صورت، مالك حق ازاله زراعت را ندارد و بايد با ابقاي زرع از زارع اجرتالمثل مطالبه كند.

 نسخه قابل چاپ

"شبهه" يا تصور غلط از چيزي با وجود كاربرد صحيح اوليه و دلالت قرآني و مستند روايي، رفته رفته در اثر متداول شدن در محاورات، در معني ظن و گمان به كار رفته است. همچنين از طرفي موجب برداشت غيرصحيح فقهي و از طرف ديگر توسط لغويون در فرهنگ ها استفاده شده است كه نمي تواند درست باشد. اين مقاله با ارايه مستندات محكم، معني حقيقي لغوي "شبهه" را مدنظر قرار داده است تا از اين طريق كاربرد فقهي قانوني و در نهايت قضايي آن در مسير صحيح خود قرار گيرد و با روش عقلا و مباني دين مبين اسلام كه از عقلانيت كامل برخوردار است منطبق شود.

 نسخه قابل چاپ

در باب ضمان قهري ، ضامن در شرايط خاص بايد مالي را بابت حائل شدن بين او و منافع مالش به مالک بدهد. لذا سوال مطرح اين است که آيا مالک عين مضمونه، مالک بدل، نيز مي شود يا نه؟ در اين مقاله، سعي شده معاني "بدل الحيلوله" به طور واضح، تشريح، موقعيت آن در تقسيمات فقه تعيين و حکم فقهي و ادله ضمان بدل الحيلوله و مناقشاتي که ذيل ادله ذکر شده است بررسي و تحقيق شود. همچنين ضمن تنقيح و تصحيح اهم اشکالات مطرح در اين مساله (اجتماع عوض و معوض)، اصح اقوال در رفع اشکال و مقام پاسخگويي بيان شود.

 نسخه قابل چاپ

شهادت زنان در دعاوي حقوقي و جزايي در تمام كشورها مطرح است. لكن، در فقه و حقوق اسلامي، شهادت زن به طور مستقل قابل پذيرش نيست و بايد به شهادت مردان ضميمه شو د. اين مساله به عنوان محروميت زنان از حق مسلم خود مطرح شده، اما استدلال فقه و حقوق اسلامي اين است كه عدم پذيرش شهادت زنان به صورت مستقل، معافيت از تكليف مي باشد نه محروميت از حق. در اين مقاله به شرح و بررسي مبناي محدويت پذيرش شهادت زنان از ديدگاه كلامي و فقهي و حقوقي مي پردازيم تا روشن شود ضميمه ساختن شهادت زنان به شهادت مردان، نه تنها محروميت از حقوق حقه زنان نيست، بلكه نوعي حمايت از ايشان در راستاي تبعات شهادت است.

 نسخه قابل چاپ

در اين نوشتار بر بررسي همه جانبه اي در مورد شک در مقتضي تلاش شده است که آيا اصل استصحاب در مورد آن جاري است؟ اصل به معناي تعيين تکليف هنگام شک و حيرت است، در حالي که کشف از واقع در آن لحاظ شده و منظور از مقتضي، استعداد مستصحب و قابليت بقا و استمرار آن است. با اختصاص بخشي از پژوهش به مفاهيم و تعاريف متفاوت از مقتضي، ادله استصحاب مانند اخبار و روايات و بناي عقلا مورد توجه قرار گرفته است. گروهي بر اين باورند که "نقض" به معناي مجازي خود به کار رفته است و متقابلا، گروه ديگر در شک در مقتضي، استصحاب را معتبر مي دانند.

 نسخه قابل چاپ

ارتداد كه اصطلاحا برگشت از اسلام به كفر است، در فقه اسلامي مستوجب مجازات سنگين و نيز آثار حقوقي مهمي چون نقض رابطه زوجيت و تقسيم اموال بين ورثه است. اين در حالي است كه به طور كلي اهميت و اعتبار آزادي عقيده نيز در اسلام امري قطعي و ثابت شده است. بر اين اساس، در پاسخ به شبهه وجود تنافي بين احكام ارتداد با موضوع آزادي عقيده در اسلام بعضي بر محور تبيين فلسفه مجازات مرتد از طريق نشان دادن اهميت و آثار سو مترتب بر ارتداد استدلال كرده اند و گروهي با محوريت بررسي ادله ارتداد درصدد كشف قيود و شرايط صدور حكم به ارتداد و در نتيجه تعديل و تلطيف شبهه مطروحه برآمده اند. به نظر مي رسد قدر متيقن مدلول ادله مجازات مرتد فردي است كه پس از تغيير عقيده نسبت به اسلام و عليرغم روشنگريهاي صورت پذيرفته از طرف جامعه، با اعمال و رفتار خويش، خود را در جايگاه فردي خطرناك براي اسلام قرار داده است.

 نسخه قابل چاپ

غالب مذاهب فقهي اسلامي صلاحيت و شايستگي زن براي قضاوت را نفي و برخي براي اثبات اين نظر به آيه حليه استناد ميكنند. اين آيه در نقد عقيده جاهليت وارد شده است. به اين صورت که، کسي که در زر و حرير، تزيين و خودآرايي پرورش يافته و در خصومت غير مبين است چگونه ميتواند فرزند خدا باشد؟ با حمل پرورش زن در حليه و اشتغال به خودآرايي و غير مبين بودن در خصومت بر نقص و عيب، از آيه استنباط شده که قرآن شايستگي زن براي قضاوت را نفي کرده است، زيرا تزيين موجب عاطفي شدن رفتارهاي زنان و غير مبين بودن در خصومت به معناي ناتواني در اقامه حجت و دفاع در مخاصمه است. برخي مفسرين ضمن نقد نقص و عيب بودن پرورش در زينت و نماياندن توانايي هاي زن، خصومت به معناي جنگ و غير مبين بودن به معناي آن را از آيه تلقي كرده اند. لذا آيه بر نفي شايستگي زن براي قضاوت دلالت ندارد و بيانگر نقيصه زن نيست.

 نسخه قابل چاپ

پس از وقوع عقد ممكن است يكي از طرفين دريابد مغبون گرديده، كه در اين مورد براي جبران ضرر "خيار غبن " پيش بيني شده است. در مواردي ديگر، هنگام وقوع عقد، عوضين عرفا متعادل بوده و غبني موجود نيست، اما پس از مدتي در خلال عمل به تعهدات عقد، چنان تعادل بين تعهدات برهم مي خورد كه اجراي تعهدات قراردادي ممكن است يكي از طرفين را تا مرز نيستي سوق دهد. در اين شرايط وفاي به عهد غير ممكن نيست، ولي چندان طاقت فرسا است كه عرف به مسامحه از آن نمي گذرد. در اين شرايط در قانون مدني راه حلي پيش بيني نشده است. در حقوق برخي از كشورها، گذشته از خيار غبن، قاعده تعديل تعهدات قراردادي نيز پيش بيني شده است كه اگر بعد از وقوع عقد، اجراي تعهدات قراردادي، عرفا دشوار و طاقت فرسا شود قاضي بتواند تعهدات طرفين را به نحو معقولي تعديل كند. اين مقاله با استفاده از حقوق تطبيقي و ادله موجود در فقه اماميه در صدد طرح موضوع و ارايه راهكارهايي براي آن است.

 نسخه قابل چاپ

در منابع فقهي و حقوق ايران، اصل بر اين است که مال موقوفه قابل خريد و فروش نمي باشد. به عبارت ديگر، انجام هر گونه عمل حقوقي که سبب انتقال عين موقوفه به ديگران شود جايز نيست. ليکن، گاهي اوقات شرايط و اوضاع و احوالي به وجود مي آيد که براي حفظ نهاد وقف و مصالح موقوف عليه / عليهم فروش مال موقوفه لازم مي شود. از اين رو، در منابع معتبر فقهي و قانون مدني ايران، در موارد استثنايي، بيع مال موقوفه مجاز اعلام شده است، از جمله زماني که مال موقوفه خراب شود يا بين موقوف عليهم اختلافي شديد پديد آيد. در اين مقاله، موارد جواز بيع مال موقوفه در منابع فقهي و قانون مدني ايران بررسي وبا يکديگر تطبيق داده مي شود.

 نسخه قابل چاپ