جزوات و مقالات فلسفی

در اين نوشتار، تلاش شده است تا با تکيه بر آثار دکارت، عقلانيت در فلسفه او بررسي گردد. براي اين منظور، نخست معاني عقلانيت بيان شده و پس از تعيين معناي مورد نظر، گزارشي از فلسفه دکارت به صورت تحليلي ارايه گرديده و در ادامه، با متمايز ساختن «هستي شناسي» از «معرفت شناسي»، به بررسي عقلانيت، هم در نظام هستي شناسي و هم در نظام معرفت شناسي وي پرداخته شده است. دکارت در نظام معرفت شناسي خود، پس از طرح شک روشمند، به سوي شکاکيت، که مرحله اي از عدم عقلانيت است، سير مي کند، سپس بر اساس «کوجيتو» تلاش مي کند تا از نظر معرفت شناسي، به قلمرو عقلانيت بازگردد. اما در نظام هستي شناسي، او نخست بر پايه «کوجيتو» به اوج عقلانيت، که همان اعتقاد به جوهر حقيقي واحد باشد، نزديک مي شود، ولي در ادامه و با گرايش به کثرت و اصالت ماهيت، از عقلانيت در نظام هستي شناسي فاصله مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

نگرش کانت به علم، به ويژه علم تجربي و پيشرفت هاي فزاينده آن و سپس تبيين و نقادي مابعدالطبيعه بر اين اساس، پس از او تاثيرات گسترده اي داشته است که هنوز هم ادامه دارد.
در اين فرآيند، کانت معيارهاي علم يقيني را، که متاثر از علوم تجربي اند، در امکان صدور حکم تاليفي، تجربي بودن، محدوديت در عرصه تجربه و مانند آن ذکر کرده و مابعدالطبيعه و دين را از حوزه يقين علمي خارج ساخته است. از سوي ديگر، کانت از ادامه دهندگان خط فکر انسان محوري (سوبژکتيويسم) در غرب است و تا حدي آن را به اوج رسانده. در نتيجه اين امر، انسان کانتي ضمن محدود شدن در عرصه عالم پديدار، تنها خود را محور هستي و حقيقت مي پندارد که با محروميت از مابعدالطبيعه عقلاني، تلاش دارد براي خود، اخلاق و دين مورد نظر را وضع نمايد. ويژگي اين اخلاق آن است که صرفا يک اخلاق انساني و تنها در خدمت خواست ها و تمايلات انسان قرار دارد و از هر گونه معيار و ارزش هاي الهي تهي است. اين ويژگي در نگرش ديني کانت نيز تداوم مي يابد، تا آنجا که او اخلاق را اساس دين دانسته و براي انسان ها دين اخلاقي عقلاني تهي از مبدا الهي تجويز کرده است. اين همان انساني کردن حقايق الهي و راززدايي از هستي توسط کانت و مهم ترين نتيجه آن نسبي گرايي است.

 نسخه قابل چاپ

ديدگاه رايج درباره فلسفه تحليلي اين است که فلسفه مزبور منشا انگليسي - آمريکايي دارد و راسل و مور نيز از بانيان آن هستند؛ ولي مايکل دامت معتقد است: خاستگاه واقعي فلسفه تحليلي آلمان، و فرگه نيز موسس و پيش گام آن است؛ زيرا تحليل فلسفي چيزي جز تحليل انديشه ها از رهگذر زبان نيست و اين همان رسالتي است که نخستين بار فرگه آن را مطرح کرده بود.
دامت معتقد است که فرگه با طرح نظريه «چرخش زباني»، در آثار ماندگار خويش، به نام هاي «مقدمه مباني حساب» و «مفهوم نگاري» موجب شد تا پرسش شناسايي در فلسفه کلاسيک، يعني نسبت ميان تفکر و اشيا، به مساله رابطه زبان و دلالت و معنا تبديل شود. مبناي اين نظريه، اصل «اصالت متن» است که بر اساس آن، فقط در متن جمله است که واژه معنا مي يابد؛ يعني انديشه ها از طريق جملات انعکاس مي يابند و سخن گفتن از ساختار انديشه، سخن گفتن از پيوند معنايي اجزاي جمله است. البته، در اصل اين انديشه ها هستند که صادق يا کاذبند و جمله صرفا معناي ثانوي، متعلق صدق و کذب قرار مي گيرد. اين نوع رويکرد به مساله شناسايي، که از سوي فرگه ارايه شده، همان چيزي است که موجب ظهور فلسفه تحليلي شده است.
ساير انديشمنداني که عموما به زبان آلماني مي نوشتند مثل بلتسانو، ماينونگ و به ويژه هوسرل نيز با طرح نظريه «حيث التفاتي»، در نظريه چرخش زباني و در نتيجه فلسفه تحليلي نقش بسزايي داشته اند.

 نسخه قابل چاپ

تحليل «نيک و بد» و «گزاره هاي ارزشي» يکي از مباحث مهم اخلاق تحليلي (فرا اخلاق) است که امروزه از مهم ترين و بحث انگيزترين شاخه هاي فلسفه اخلاق به شمار مي آيد. گر چه اين مباحث به شکل کنوني آن ساختاري نو دارد، ولي مي توان بن مايه هاي آن را به طور پراکنده در گستره علوم و انديشه ها تا دور دست هاي تاريخ جست و جو کرد. در سير انديشه اسلامي نيز علوم گوناگوني همچون اخلاق، اصول فقه، فلسفه و کلام بدان پرداخته و انديشمندان متعددي درباره آن، از منظرهاي متفاوت به بحث نشسته اند. محقق خراساني (آخوند خراساني) يکي از دانشمندان برجسته و کم نظير علم اصول است که در اين زمينه به تحليل و نظريه پردازي پرداخته و بسياري ديدگاه او را ابداعي در تحليل ارزش ها دانسته اند که پيش از وي سابقه اي نداشت. وي معتقد است: «حسن» و «قبح» به معناي «ملايمت و منافرت نزد قوه عاقله»اند. آنچه در اين مقاله ارايه گرديده بيان و تحليلي است از ديدگاه ايشان درباره ارزش و ناارزش (حسن و قبح) با تفکيک سه مرحله معناشناسي، هستي شناسي و معرفت شناسي.

 نسخه قابل چاپ

نظريه «فطرت» در آغاز به عنوان نظريه اي فلسفي و به منزله نظريه اي روان شناختي - معرفت شناختي، که مشتمل بر عناصر و ايده هاي متعدد و متنوعي است، محور تحقيقات بسياري از فلاسفه در قرن هفدهم بود. اين نظريه از جمله نقاط تلاقي و چالش در گفت و گوي فلسفي و انتقادي فلاسفه اسلامي با فلاسفه غرب نيز به شمار مي رود.
اين نظريه از يک سو، مسبوق به زمينه و سابقه اي تاريخي است و از سوي ديگر، خود را در اشکال گوناگون، در ديدگاه هاي فلاسفه و متفکران و محققان بعدي آشکار ساخته و به نمايش گذاشته است.
اين مقاله درصدد بيان زمينه تاريخي اين نظريه پيش از قرن هفدهم و نيز استمرار آن در اشکال نظري، در دوره پس از آن است (البته بدون آنکه شامل نظرات فلاسفه دکارتي و کانتي شود.) اين گزارش تاريخي اولا، مي تواند گستره اين نظريه را در انديشه فلاسفه و محققان روشن سازد و ثانيا، مي تواند بر چالش ميان فلاسفه اسلامي و برخي فلاسفه غربي، که بر محور نظريه فطرت دور مي زند، نوري جديد بيفکند.

 نسخه قابل چاپ

خاورشناسان همواره به سنت هاي نقل حديث به عنوان عوامل موثر بر وثاقت و اعتبار تاريخي حديث مي نگريسته اند. بسياري از ايشان مي انديشيند: بدليل آراي برخي صحابه مبني بر ممنوعيت و عدم جواز نگارش حديث، نقل حديث بنيادي شفاهي داشته و از اين رو در معرض تغيير و تحريف قرار گرفته است. در مقابل، انديشمندان مسلمان با مدارک و مستندات فراوان ثابت مي کنند برغم برخي مخالفت ها، نگارش حديث خيلي زود آغاز شده است. از سوي ديگر هارالد موتسکي، خاورشناس معاصر، با استفاده از روش شناسي نوين در حديث پژوهي نشان مي دهد در قرون اوليه اسلامي، سنت هاي نقل حديث، ترکيبي (شفاهي- کتبي) بوده و نمونه هايي از کتابت حديث در قرن اول قابل مشاهده است.

 نسخه قابل چاپ

در دو کتاب الادب الصغير و الکبير که محققان آنها را ترجمه متون پهلوي و از اندرزهاي ايراني مي دانند، دست کم 15 عبارت بي نام و نشان هست که ظاهرا بدون کم و کاست از نهج البلاغه نقل شده است. به علاوه در جاي جاي اين دو اثر مضامين بسياري از نهج البلاغه چون رگه هاي طلا لايه به لايه فرو خفته است. درج بي نام و نشان کلمات علي (ع) در اين دو کتاب، مولفان بعد از ابن مقفع را به لجه اشتباه انداخت و موجب شد که برخي عبارت هاي نهج البلاغه به غلط به حکيمان ايراني نسبت داده شود. نتيجه اين مقاله اثبات جرعه نوشي ابن مقفع از آبشخور شيرين حکمت امام علي (ع) است. اگر کلان ابن مقفع سرمشق اديبات عرب قرار گرفته و اقبال و قبولي تام يافته، به اين سبب است که او ابجد خوان حکمت علي (ع) است.

 نسخه قابل چاپ

حروف جاره به لحاظ داشتن وضعيتي خاص در ميان حروف، براي ايجاد معاني خود، نيازمند ارتباط با دو لفظ ديگرند. از اين پديده نحويان با عنوان «تعلق حروف جر» تعبير کرده اند. با عنايت به اين مناط نياز نداشتن حروف جري که به صورت زايد، و يا احيانا در ديگر معاني به کار مي روند، نيز استعمال غير حرفي برخي از اين حروف، تفسير مي گردد. در بيشتر موارد، تعيين متعلق به آساني صورت مي گيرد. اما گاه استفاده از حروف جر، در کلام از حالتي غير معمول برخوردار بوده که در اين مورد قرائن عقلي و نقلي و احيانا سياق و جز آن، مفسر را براي تعيين متعلق کمک مي کند. يافتن و تعيين متعلق اين حروف در درک صحيح معنا تاثير گذار است و گاه با تعيين متعلقات گوناگون، عبارت به چند وجه، قرائت مي شود.

 نسخه قابل چاپ

از ديرباز درک معاني باطني قرآن در کنار معاني ظاهري و به تعبيري گرايش به تاويل همراه تفسير، در کانون توجه انديشمندان اين حوزه قرار داشته است. در اين ميدان فيض کاشاني با اندوخته هاي فلسفي ـ عرفاني از يک سو و بهره هاي قرآني ـ حديثي از سوي ديگر، تفسير روايي خود را بر اساس تاويل باطني آيات سامان داده است. وي تاويل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معاني حقيقي و روح و باطن الفاظ مي داند. تاويلات فيض از ابعادي چون: مفهوم و حقيقت تاويل، گونه هاي آن و مباني وي در تاويل آيات، مورد توجه است. در اين ميان، شناخت حقيقت تاويل و تاويل آيات قرآن در شان اهل بيت (عليهم السلام) نيازمند نقد و بررسي افزون تر است. زيرا برخي با نقد اين گونه نگرش، چنين برداشت هايي را دور از ذهن و غير منطبق با سياق و شان نزول آيات دانسته اند. تبيين و ارزيابي تاويلات فيض مستلزم بررسي نگرش وي به رمز و راز تاويل و مباني او در اين زمينه است.

 نسخه قابل چاپ

منقبت به معناي فعل کريمانه مورد اهتمام خاص قرآن و سنت است. با نگاهي گذرا به قرآن، محورهايي چون خويشاوندي با پيامبر (ص)، سبقت در اسلام و ايمان، هجرت، جهاد و فداکاري در راه شريعت همراه با داشتن بصيرت، مهم ترين منقبت ها به نظر مي آيند. اهتمام خدا و رسول (ص) به مناقب، جهت الگوسازي براي انسان ها بوده و در برخي مقاطع، توجه به مناقب سبب تحول در جامعه شده است. اخبار مناقب، بخش عمده اي از جوامع حديثي را در بر گرفته و در ميان اين اخبار آنچه مربوط به عترت (ع) است از امتيازات ويژه اي چون كثرت تعداد، محتواي برتر، انتشار و شهرت، صحت سند و نقل همگاني برخوردار بوده و اين در حالي است که جريانات حاکم بر مسلمانان نوعا در جهت محو مناقب اهل بيت (ع) حرکت کردند. از طريق مطالعه در تاريخ صدر اسلام و تامل در اقدامات تخريبي مرتبط با عترت (ع) و فضايل شان اين نتيجه حاصل مي شود که حفظ و انتشار مناقب اهل بيت (ع) در گذر تاريخ، جلوه اي از حاكميت اراده الهي در روشن ماندن مشعل هدايت است.

 نسخه قابل چاپ

ميرزا عبداله افندي، پسر ميرزا عيسي، از دانشمندان و نويسندگان بسيار برجسته سده يازدهم و دوازدهم است که گاهي نيز از وي باشناسه هاي ديگري چون تبريزي، جيراني، اصفهاني و ... ياد مي شود؛ او نيمي از زندگانيش را به جهانگردي گذرانده و افزون بر شهرهاي ايران به کشورهاي روم، ترکيه، سوريه، مصر، عربستان، بحرين و ... سفر کرده و کتابخانه هاي آن کشورها را از نزديک ديده و از دانش دانشمندان آن سرزمين ها بهره جسته و ايشان را نيز از راهنمايي هاي خود بهره مند ساخته است؛ از همين رو تواني ستودني در زمينه کتاب شناسي و همچنين نويسندگي به دست آورده است، اين دانشمند جامع الاطراف نوشته هاي سودمندي در رشته هاي علوم قرآني، حديث، دعا، رجال، تاريخ، فقه، اصول، فلسفه و کلام، دستور زبان، ستاره شناسي و گاهنامه نگاري و ... از خود به يادگار گذاشته است؛ اين نوشتار به گونه اي فشرده به شناسايي وي و نوشته هايش مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

اساسي ترين رويکرد شکاکانه خاورشناسان به وثاقت متون کهن اسلامي، در اواخر دهه 1970 از سوي جان ونزبرو ارايه شد. او با نامعتبر خواندن اسناد روايات و اطلاعات منابع رجالي و فهرست نگاري ها، اين نظريه را مطرح ساخت که در تاريخ گذاري همه متون کهن اسلامي، حتي قرآن، بايد از شيوه تحليل ادبي استفاده کرد. تحليل ادبي او از کهن ترين متون اسلامي در حوزه تفسير، حديث، سيره و قرآن به اين استنتاج تاريخي انجاميد که همه اين آثار، اواخر قرن دوم يا اوايل قرن سوم هـجري تدوين شده اند. اين مقاله به تبيين و نقد نظريه ونزبرو در باره تثبيت نهايي متن قرآن مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

آفرينش از مفاهيم اساسي در جهان بيني اسلامي است که نقشي برجسته در همه ابعاد انديشه ديني ايفا مي کند. در اين ميان متکلمان اشعري به منظور تعظيم خداوند، با وسعت بخشيدن به قلمرو قدرت و اراده الهي، نظريه خلق از عدم را برگزيده اند. اين ديدگاه مبتني بر پيش فرضها و لوازم خاصي است و از برخي مشکلات عقلي رنج مي برد. در اين مقاله سعي شده است مباني اين نظريه بررسي و مشکلات و لوازم عقلي آن مطرح شود و سپس مورد نقد قرار گيرد. ترکيب نظريه اشاعره با وجود شناسي ملاصدرا پيشنهادي است که مي تواند تصويري قابل دفاع از خالقيت الهي پديد آورد.

 نسخه قابل چاپ

با اينكه متكلمان امامي، اشعري و معتزلي، خداوند را مريد دانسته اند و در باب مساله اراده الهي بحث كرده اند، لكن از چند لحاظ ميان آنها اختلاف است:
1- آيا اراده، صفتي است عين ذات يا زايد بر ذات؟
2- آيا اراده، از صفات قديم است يا حادث؟
3- آيا اراده، از صفات ثبوتي است يا سلبي؟
4- آيا اسناد اراده به خداوند حقيقي است يا مجازي؟
5- آيا اراده، صفتي است موجود يا از احوال است؟
اين نوشتار آرا هر سه مکتب کلامي را درباره مساله اراده الهي بررسي کرده است.

 نسخه قابل چاپ

بي ترديد انديشه هاي وجودشناختي شيخ اكبر، محيي الدين بن عربي و شنكره از بزرگترين ره آوردهاي حوزه تحقيقات نظري و كشف و شهودهاي عرفاني در گستره عالم اسلام و خطه پهناور هند، بلكه سرتاسر پهنه خاك به شمار مي رود. انديشهاي عرفاني كه در تنگناي حصار «وجود بما هو موجود» محدود و محصور نمي ماند، بلكه فراتر از همه شناخت آن را روزنه اي به روي خورشيد و راهي به سوي رهايي مي داند و مكتب رفيعي را بر شالوده آن استوار مي سازد كه به مكتب «وحدت وجود» معروف است. از اين روي، نوشتار حاضر به لحاظ اهميت موضوع براي شناخت عميق تر و فهم هر چه بهتر آرا و انديشه هاي وجودشناختي اين دو انديشمند بزرگ مسلمان و هندو بر اساس وجوه تشابه و قرابتهاي قياس پذير كه مآلا آنها را در كنه و ذات خود همسان جلوه مي دهد، به بررسي و مقارنه مفهوم ذات بلاتعين در نظام عرفاني ابن عربي با نيرگونه برهمن شنكره، كه در هر دو مكتب «وجود» خوانده مي شود، مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ