جزوات و مقالات فلسفی

ابن سينا نخستين موجود عالم را عقل اول مي داند که بر اساس قاعده الواحد از واجب الوجود صادر شده است و به واسطه جهات و اعتبارات اش سبب پيدايش موجودات پس از خود مي گردد. ابن عربي اساس ديدگاه ابن سينا در مورد صادر نخست و چگونگي توجيه کثرات (يعني قاعده الواحد) را نمي پذيرد. وي بر اساس مشاهدات و مکاشفات اش صدور کثرات را به اسما و صفات الاهي مستند مي کند. از نظر او نخستين موجود عالم تجلي اسم الاهي «الرحمن» است که در خود داراي تمام کثرات عالم مي باشد و با سريان و انبساط خود سبب ظهور آن ها مي گردد. ملاصدرا، متاثر از ابن عربي، نخستين موجود عالم را تجلي حق تعالي مي داند. ديدگاه ملاصدرا در اين مورد با ابن عربي داراي اين تفاوت است که او جريان صدور کثرات پس از عقل اول را به گونه اي مغاير با ابن عربي به تصوير مي کشد. از نظر او کثرات نه به واسطه نکاح و توالد مراتب هستي، بلکه به خاطر جهات و اعتباراتي که در عقول وجود دارد به وجود مي آيند.

هدف اصلي ما در اين مقاله، واکاوي دو مفهوم «گزاره» و «وضعيت» است. ابتدا، حداقل انتظارهاي خود را از يک نگره «گزاره» و يک نگره «وضعيت» ارائه مي کنيم و به سراغ آراي جان پالک، نگره پرداز معاصر درباب «گزاره» و «وضعيت»، مي رويم و آراي مهم وي را بر مي شمريم.سپس به بازسازي يک نگره «گزاره» و يک نگره «وضعيت» بر اساس آراي پالک مي پردازيم. در اين نگره بازسازي شده، «گزاره ها»و «وضعيت ها» هويت هاي ضروري مستقل از ذهني هستند که معناي «عمل گرهاي منطقي»، معناي «مفهوم ها»و معناي «دلالت گرها» مي توانند اجزاي آن ها باشند. اين اجزا با قرار گرفتن در يک شکل منطقي، گزاره ها يا وضعيت ها را تشکيل مي دهند. ميان «گزاره» و «وضعيت» تفاوت هست شناختي اي وجود ندارد و تنها تفاوت آن ها در شکل منطقي آن هاست. در انتها، توانايي نگره خود را در برآوردن حداقل هاي لازم براي يک نگره «گزاره» يا «وضعيت» مي سنجيم.

در مقاله پيش رو ديدگاه غزالي در خصوص ساحت ارادي نفس مورد بررسي قرار مي گيرد. غزالي ساحت ارادي انسان را در دو سطح حيواني و انساني مورد توجه قرار مي دهد. به کارگيري تعابيري چون قوه عامله، عقل عملي، قدرت، و اراده از سوي او در اطلاق به ساحت ارادي نفس انساني مسئله مهم حيث معرفتي يا تحريکي داشتن عقل عملي را پيش مي کشد که بررسي موضوع نشان دهنده اعتقاد غزالي به تعلق عقل عملي به ساحت معرفتي و تاکيد بر نقش تحريکي آن در انجام افعال است. اهميتي که غزالي براي حضور عنصر آگاهي در افعال ارادي قائل است شکل گيري «فعل» به معناي واقعي را منوط به وجود اراده برخاسته از آگاهي قرار مي دهد و اين مساله در بحث هاي «معناي حقيقي فعل»، «نقش اختيار در ارزيابي اخلاقي افعال»، و «تبيين مفهوم اختيار» نشان داده مي شود. چنان که در بحث افعال اختياري تاکيد ويژه اي که غزالي بر عنصر فهم يا ادراک عقلاني براي درک خير بودن فعل و برانگيخته شدن اراده پس از آن دارد جلب نظر مي کند.

مسئله وحدت شخصي وجود از جمله مسائل عرفاني است که مورد قبول قاطبه اهل معرفت است، لذا برخي از ايشان در صدد برهاني کردن اين مساله برآمدند که يکي از ايشان مرحوم آقا محمدرضا قمشه اي مي باشد. برهان ايشان مورد پذيرش عده اي از حکما و مورد مناقشه برخي ديگر قرار گرفته است که از جمل ه ناقدان آن مرحوم حکيم جلوه است که معاصر خود مرحوم قمشه اي مي باشد. اين مقاله به بررسي و نقد برهان مرحوم قمشه اي مي پردازد، و نشان مي دهد که مناقشات حکيم جلوه بر اين برهان وارد نيست، اگرچه خود اين برهان هم تام نمي باشد، زيرا در آن ميان مفهوم و مصداق وجود خلطي صورت گرفته است.

سهروردي در منطق حکمه الاشراق در يک نوآوري تمام جهات را به ضرورت برمي گرداند. وي جهات سه گانه ضرورت، امتناع، و امکان را جزء محمول قرار داده و بر آن است که در اين صورت جهت در همه قضايا ضرورت مي شود. از آن جا که بحث از جهت در ديگر مباحث منطقي، مانند تناقض، عکس، و قياس ها نيز به ميان مي آيد، طبعا اين نوآوري در اين مباحث تاثيرگذار است. سهروردي بدين نکته واقف بوده و اين تاثيرها را نشان داده است. به فرض تماميت اين نوآوري، اين نوشتار بر آن است که خواه مراد سهروردي اختصار در بحث باشد يا ضروري کردن قضايا در علوم حقيقي يا برهاني، اساسا نيازي بدين ضروري سازي و فرو کاستن همه جهات در ضرورت نيست و اين نوآوري مشکلي را حل نمي کند. لذا از سوي اکثريت منطق دانان بعد از سهروردي مورد غفلت قرار گرفته است.

«اوسيا» برگرفته از «ايمي» (وجود داشتن)، مفهومي اساسي در هستي شناسي ارسطو است. اما به رغم اين اهميت، نص آثار ارسطو در اين باره يکدست و همگون نيست و افزون بر آن، گزينه هايي که اغلب مترجمان در ترجمه آن برگزيده يا ساخته اند، در معرض اشکال و ايراد است. در زبان لاتين نخستين مترجمان essentia را برگزيدند که به لحاظ دلالت بر «وجود» وافي به مقصود بود ولي ديري نپاييد که اين گزينه به سود substantia منسوخ شد.صورت انگليسي اين واژه لاتين نيز به خطا معادل«اوسيا» تلقي شد و هنوز غالب است. با اين وجود، انگليسي زبانان در صدد تغيير برآمده اند و در نتيجه واژه entity به عنوان گزينه اي مناسب جاي خود را به تدريج باز مي کند. اما در محافل عرب زبان اشکال به قوت خود باقي است و اقدامي صورت نگرفته است. هيچ يک از واژگان «ذات»، «جوهر»، و «طبيعت» کارکرد واژه «اوسيا» را ندارد. بدون ترديد چنين وضعي در درک و فهم از هستي شناسي ارسطو آثار منفي بر جا گذاشته است.

اثيرالدين ابهري يکي از برجسته ترين منطق دانان دوره اسلامي است که کم تر شناخته شده است. جستار پيش رو، از يک سو، با تصحيح الرساله الزاهره، يکي از منطق نوشته هاي ارزشمند وي را از پستوي فراموشي به پيشخوان چاپ و انتشار درمي آورد و، از ديگرسو، با شرح و واشکافي و تحليل آن از دريچه منطق جديد، بر گوشه اي از انديشه هاي منطقي ابهري پرتو مي افکند. مهم ترين دست آوردهاي اين جستار در مقام بازشناسي انديشه هاي منطقي ابهري بدين قرارند: 1. ابهري قاعده تعدي استلزام را منتج شرطي متصل نمي داند. 2. ابهري قاعده دليل شرطي را مي شناخته است، 3. ابهري قاعده عکس نقيض شرطي را به چالش مي کشد. 4. ابهري بر آن است که در گزاره هاي حملي، عکس نقيض موافق اعتبار منطقي ندارد. 5. ابهري، همچون منطق دانان ربط، استلزام ربطي را معتبر مي داند، درحالي که جدليان رقيب وي، همانند رواقيان و پيروان منطق فرگه راسلي، استلزام مادي را. الرساله الزاهره بر پايه نسخه هاي خطي دانشگاه تهران، مجلس، و کتابخانه آيت اله مرعشي، به شيوه گزينشي تصحيح شده است.

ملاصدرا درباره قضاياي وجودي چهار نظريه گوناگون عرضه کرده است که در بادي امر مغاير با يکديگر به نظر مي رسند. مدعاي اين مقاله آن است که اگر اين چهار نظريه را از دو ديدگاه اصالت وجود و اصالت ماهيت مورد تحقيق قرار دهيم، خواهيم ديد که اولا قابل تقليل به دو نظريه مي باشند و دوم اين که راه حل هاي ملاصدرا درباره قضاياي وجودي صرفا منحصر در ممکنات است و اساسا درباره واجب مطرح نمي گردد.

در اين مقاله ابتدا مهم ترين ادله فخر رازي براي اثبات نظريه او در مورد «خلق اعمال» مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. هر سه دليلي که وي براي رد ضرورت اختيار و تمام سيزده دليلي که براي اثبات نظريه «کسب» خويش اقامه کرده است، ابطال شده اند. سپس تفسيرهايي که او با توجه به نظريه مذکور ارائه داده است، مورد نقد و بررسي قرار گرفته اند. به اين منظور، همه آياتي که وي تحت تاثير اين نظريه، برخلاف معناي ظاهري تفسير کرده است، جمع آوري شده و با توجه به ساير آيات، معناي ظاهري و متبادر از الفاظ و شان نزول آيات، و صحت و سقم برداشت هاي او معين و اين نتيجه به دست آمده است که هيچ يک از برداشت هايي که فخر رازي تحت تاثير نظريه خلق اعمال از آيات قرآن داشته، صحيح نيست.