جزوات و مقالات فلسفی

در سنت اديان ابراهيمي، آثار عارفان را با رويکردهاي الهياتي گوناگون مي ‌توان بررسي کرد. يکي از مهم ‌ترين و پررونق ‌ترين رويکردهاي الهياتي در الهيات جديد، رويکرد سلبي است. در مقاله‌ حاضر، به يکي از درون‌ مايه ‌هاي اصلي الهيات سلبي، يعني رابطه‌ خدا و نفس، و دو رابطه ‌ديالکتيکي ذيل بحث خدا و نفس، يعني ديالکتيک حلول و تعالي و ديالکتيک عروج و درون ‌بود، در آثار دو عارف بزرگ مسلمان و مسيحي، مولانا و مايستر اکهارت، مي‌پردازيم. رابطه‌ خدا و نفس و به دنبال آن ديالکتيک حلول و تعالي و ديالکتيک عروج و درون‌ بود، ذيل بعد هستي ‌شناختي الهيات سلبي بررسي شده است‌‌.

 نسخه قابل چاپ

در ميان متالهان ديني، شلايرماخر نه از منظر مابعدالطبيعه يا فلسفه اخلاق، بلکه از منظر احساس و شهود ديني واژگان مورد علاقه خود او به تبيين و تفسير ماهيت دين و تجربه ديني مي پردازد. وجه تمايز و حتي ويژگي ابداعي تفسير او آن است که نه همانند متفکران معاصرش، دين را به يکي از مقولات اخلاق، علم، مابعدالطبيعه و هنر فرو کاهد، بلکه کوشش وي آن است که ضمن اثبات استقلال دين، عدم تعارض آنرا با ديگر ساحت هاي دانش بشر نيز نشان دهد. چگونگي خوانش متون مقدس و اصول و مباني هرمنوتيک ديني نيز وجه ديگري از تاملات شلايرماخر در دوره جديد و معاصر به شمار مي رود؛ البته تاثير آرا و روش وي در اين زمينه بر فيلسوفان دين معاصر نيز نبايد از نظر دور بماند. در اين مقاله ابتدا به تقرير ديدگاه وي در باب تمايز و استقلال دين از علم، اخلاق، مابعدالطبيعه و هنر پرداخته و سپس با توجه به مفاهيم کليدي وي در ساحت تجربه ديني، به تبيين آراي وي در قلمرو شهود حقيقت دين خواهيم پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

اين هماني شخص دنيوي و اخروي دستاويزي براي رد امکان معاد قرار گرفته است. اين مشکل در رويکردهاي مختلف نفس شناسي مورد توجه است؛ بدم با طرح اشکالاتي از جمله «شبيه سازي» ادعا کرده، حتي در دوگانه انگاري، مساله اين هماني حل ناشدني است. در يگانه انگاري - که رويکرد برخي متکلمان مسلمان و مسيحي و اکثر فلاسفه دين غربي است - اين مشکل جدي تر است. اين مقاله با رد اشتباه بدم، نشان مي دهد در فرض دوگانه انگاري هيچ مشکلي در اين هماني نفس نخواهد بود، در فرض يگانه انگاري يا براي اثبات اين هماني بدن دنيوي و اخروي نيز هر چند دو راه حل «خلق مجدد» و «بقاي ماده اصلي» توسط متفکرين غربي عرضه شده است، اما نظر متفکرين اسلامي که بر گرفته از روايات معصومين است، تبيين کامل تري هم از اين هماني نفس و هم اين هماني بدن دنيوي و اخروي ارايه مي کند.

 نسخه قابل چاپ

«گوهر دين و دينداري» مساله اي فلسفي - کلامي است که بستر آن مغرب و زمان رويش آن رنسانس مي باشد. دو نظريه «تجربه ديني» و «حکمت خالده» از ديدگاههاي مطرح در اين زمينه اند. در نگرش اول گوهر دين، تجربه اي است که سبب مي شود، فاعل آن تجربه، ديندار تلقي گردد و صدف مجموعه عقايد خواهد بود که با وصول به گوهر از آن استغنا حاصل مي شود و در نظريه دوم دين داراي دو ساحت ظاهري و باطني است و سطح باطني آن توحيدي است که به صورت حکمت خالده در درون انسان تجلي نموده و صدف نيز سنت هايي هستند که رهنمون به سوي گوهرند. در عرفان اسلامي، دين حقيقتي واحد است که داراي تجليات سه گانه ظاهري، باطني و بطن الباطني مي باشد؛ لايه باطني وحدت شخصيه و گوهر دين است و جلوه هاي ظاهري، اگر چه به عنوان صدف مطرح مي شوند، اما رقيقه همان حقيقت باطني است، پس هيچ گاه قابل زوال نخواهند بود. دينداري نيز حقيقتي سه لايه است که گوهر آن، شهود حق اليقيني توحيد عرفاني است؛ بنابراين گوهر دين و دينداري بايکديگر متناظرند.

 نسخه قابل چاپ

گزارش تجربه گونه اميرمومنان علي (ع) از شناخت خدا به سست شدن عزيمت ها و گشوده شدن بسته ها راهي نو در خداشناسي است. مواجهه شارحان نهج البلاغه با اين روايت، مساله تحقيق حاضر است. بررسي تطبيقي شروح نهج البلاغه مواضع اختلافي و اشتراکي آنان در فهم کلام امام علي (ع) را توصيف و تبيين مي کند. آنان با سه رهيافت درون ديني، فلسفي و کلامي به تقرير و تحليل شناخت خداوند به فسخ عزايم پرداخته اند. تفسير روايت به شناخت از طريق معرفت نفس، حاصل رهيافت درون ديني است که بر اساس آن، تجربه حضور تدبير الهي در خويشتن به دست مي آيد. اين رهيافت مبتني بر برخي از آيات قرآن و روايات معصومين (ع) است که عده اي از شارحان بدان استناد جسته اند. رهيافت فلسفي مفاد روايت را به برهان وجوب و امکان تحويل مي دهد و رويکرد کلامي، آن را به برهان حدوث برمي گرداند. شارحان نهج البلاغه در بيان مدلول طريق فسخ عزايم نيز اختلاف دارند. اثبات صانع، اثبات تدبير الهي، قدرت الهي و يکتايي خداوند، نتيجه اين طريق دانسته شده است.

مورخان تاريخ فلسفه، يا اصولا دوره قرون وسطا را جدي نگرفته اند و بسيار گذرا از کنار آن گذشته اند و يا آن را با فلسفه مسيحي معادل گرفته و هيچ جايي براي فلسفه يهودي و اسلامي قايل نشده اند. در مقابل هري استرين ولفسن، مورخ صاحب نام آمريکايي، بي آنکه سهم مسيحيت را در شکل گيري و شکوفايي فلسفه قرون وسطا ناديده بگيرد، نگاه متفاوتي به اين دوره از تاريخ فلسفه دارد. او در تقسيم دوره هاي تاريخ فلسفه معيار کاملا متفاوتي ارايه کرده است، در نتيجه، آغاز و فرجامي متفاوت ازآنچه اکنون متداول است، براي اين دوره از تاريخ فلسفه قايل شده است. اين دوره از سده اول ميلادي، يعني از زمان فيلون اسکندراني آغاز و تا زمان اسپينوزا که وحياني بودن کتاب مقدس را زير سوال برد، ادامه يافت. ديدگاه فوق در ابتدا اغراق آميز به نظر مي آيد و از جهات چندي قابل خدشه است و با به کار بستن روش فرضي استنتاجي که از دانشمنداني نظير لينايوس و داروين ابهام گرفته شده، متون فلسفي و کلامي را مورد پژوهش قرار مي دهيم.

 نسخه قابل چاپ

از مباحث مهمي که در بخش عليت مطرح است، مساله علت غايي است. «غايت» در فلسفه به دو معناي مختلف استعمال مي شود: يکي به معناي «ما اليه الحرکه» و ديگري به معناي «ما لاجله الفعل».
در اين مقاله علاوه بر معاني غايت، ديدگاه هاي مختلفي در باب چيستي غايت و نيز مناط و ملاک احتياج به علت غايي مورد بحث و بررسي قرار مي گيرد.
در اينکه فعل اختياري داراي علت غايي است، بين فلاسفه اختلافي نيست، بلکه منشا اختلاف آنان سوالات سه گانه ذيل است: آيا بعضي از افعال اختياري مانند افعال گزاف و عبث داراي علت غايي است؟ آيا افعال طبيعي داراي علت غايي است؟ و آيا افعال خداوند داراي علت غايي است؟

 نسخه قابل چاپ

يکي از بخش هاي مهم معارف اسلامي، «عبادات» است و «مديريت عبادات» خود مي تواند بخشي از مديريت اسلامي را تبيين نمايد؛ چرا که عبادات هم مانند هر عمل ديگر انسان ، نياز به اداره و مديريت دارد. متاسفانه، از اين زاويه کم تر به عبادات نگريسته شده است. عبادات در راستاي کمال و رشد انسان و بستر تقرب، به عنوان هدف نهايي انسان مسلمان است. تقرب يعني نزديکي به خدا و نزديکي به خدا مستلزم تغيير و توسعه وجودي انسان است و توسعه ظرفيت وجودي انسان، از راه عبادت ميسر است. بنابراين، توجه به عبادت و مديريت آن، در واقع مديريت کمال و رشد انسان است و اين امر به خصوص در رابطه با عباداتي که جنبه تعقلي آن ها قوي تر است، از ضرورت بيش تري برخوردار است.

 نسخه قابل چاپ

توحيد اصل اديان ابراهيمي است. اين صفت الهي که همواره مرز ايمان و شرک بوده است، در سه دينِ ابراهيمي يهوديت، مسيحيت و اسلام تبلور يافته است. توحيد در يهوديت و اسلام، توحيد ناب است؛ اما توحيد در مسيحيت، توحيد تثليثي است. يعني تبلور سه اقنوم پدر، پسر و روح‌ القدس در يک ذات (خدا). اين مقاله بر اساس مطالب کتاب مقدس، قرآن و کلمات بزرگان اين اديان، درصدد تبيين اين آموزه الهي در اين سه دين است و پس از تبيين توحيد ناب، به نقد توحيد تثليثي و تثليث مي‌پردازد.

 نسخه قابل چاپ

فيلسوفان موحد در کنار تمايلات فطري که بشر براي شناخت خداوند دارد، هريک تلاش نموده اند، راهي استدلالي براي شناخت ذات و صفات الهي بيان نمايند، ارايه دلايل گوناگون از سوي فيلسوفان و متکلمان درباره خالق هستي بيش از آنکه درباره تصديق به ذات خدا باشد، درباره تصور درست از خداوند بوده است و بر همين اساس، کوشش دانشمندان همواره در راستاي شناخت درست از خالق هستي بوده است، در اين ميان، تلاش ابن سينا به عنوان رييس فلاسفه مشايي در جهان اسلام و توماس آکوئيناس به عنوان برجسته ترين متکلم الهي مسيحي در قرون وسطي بسيار قابل توجه است، به ويژه اينکه هريک از اين دو دانشمند برجسته درباره صفات الهي ديدگاهي خاص ارايه نموده اند، ابن سينا با طرح نظريه اتحاد مصداقي و مفهومي صفات با يکديگر و آکوئيناس با طرح نظريه آنالوژي، تلاش نموده اند، در بين نزاع هاي گسترده افراطي و تفريطي درباره ذات و صفات خداوند، راهي را برگزينند که ساحت ربوبي را از راه يابي کثرت ها حتي کثرت حيثيات منزه بدارند، ديدگاه ابن سينا در بين فلاسفه مسلمان به خصوص ملاصدرا با مخالفت جدي روبه رو شده است.

 نسخه قابل چاپ

بررسي آثار مولانا و کي يرکگور نشان مي دهد که هر دو انديشمند تقريبا در اصولي مانند ايمان و اخلاق، ايمان و جهش، هم چنين رابطه ايمان با شيطان و ايمان با تقدير به يک نقطه مي رسند. هر دو تکليف را بيان خواست خداوند و شيطان را مانع ايمان مي دانند و به بحث جهش در ايمان ارزش زيادي مي دهند. اما در بحث ايمان و عقل هر کدام به راه خود مي روند. مولانا قلمرو ايمان را شامل متعلقات خردپذير و خردگريز مي داند، اما کي يرکگور اين مباحث را افزون بر خردگريز بودن خردستيز هم مي داند؛ هر دو متعلق ايمان را عالم غيب و کارکرد ايمان به غيب را در همين دنيا مي دانند و هر دو تفرد را مورد بررسي قرار مي دهند.
در اين جستار کوشش شده است که با رويکردي تطبيقي و با استناد به آثار اين دو متفکر، تشابهات و مشترکات فکري و اعتقادي آنها درباره ايمان واکاوي شود.

 نسخه قابل چاپ

اميرمومنان علي بن ابيطالب (ع) از صدر اسلام تاکنون به دروازه شهر علم نبوي مشهور است، نگاه و بيان ايشان نسبت به قرآن کريم همواره مرجع مفسران و محققان بوده است. در اين زمينه، يکي از رابطه هاي عميق نهج البلاغه با قرآن، تعليل آيات قرآن در کلام علوي است. حضرت در قسمت هايي از نهج البلاغه به تعليل آيات پرداخته و علل و چرايي کلام الهي را در قرآن مجيد بيان مي دارد. در واقع، مي توان در نهج البلاغه پاسخ عقلي و حکمي برخي از آيات الهي را دريافت نمود و از فلسفه آن مطلع شد. از جمله آنها تعليل فلسفي و عقلي مفهوم آيه شريفه «سبحان اله عما يصفون» است که حضرت دلايل ناتواني انسان را از توصيف حقيقت باري تعالي بيان مي دارد. اين نوشتار سعي دارد، دو برهان منطقي قياسي و عقلي فلسفي امام علي (ع) را در «سبوحيت الهي در توصيف» و چرايي و چگونگي آنرا نشان دهد.

 نسخه قابل چاپ

واقع نگري و درک صحيح در هر موضوعي شرط موفقيت در انديشه اطراف آن موضوع و بررسي آثار و برکات آن خواهد بود و در رابطه با وجود انسان که در ابعاد مختلف قابل بررسي است، درک موقعيت وجودي او از جهت نياز، وابستگي و فقر وجودي منشا آثار علمي، عملي و اخلاقي خواهد بود که در مقاله پيش رو، سعي بر اين است که بعد از بيان معني امکان و فقر وجودي بشر به برخي از اين آثار توجه شود. به لحاظ ارتباط اين نوع معرفت با بينش توحيدي و خداشناسي به تحليل و ريشه يابي اين ارتباط پرداخته شده و از آنجا که در پيش آمدهاي فوق العاده و تنگناهاي زندگي توجه خاص به خداوند حاصل مي شود و اين موقعيت ممتاز در معرفت توحيدي باعث اين پرسش مي شود که علت اين رويکرد آنهم در مواقع خاص چيست؟
ضمن بررسي برخي موارد، موجبات پيدايش اين نوع توجه و تفسير آنها، به پاسخ اين سوال نيز پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله ضمن مروري بر تلاش هاي پيشين براي استقرار روان شناسي اسلامي، با نگرشي نوين، نخست به روشن سازي موضع روان شناسي اسلامي آينده نسبت به دانش آزمايشي پرداخته و ضمن تاييد آن، پايه هاي فلسفي الگوي روان شناسي اسلامي را مورد بررسي قرار داده و در پايان، چارچوب هاي فلسفي چنين الگويي ارايه شده اند. اين مقاله نشان مي دهد که روان شناسي اسلامي مي تواند پايه اي آزمايشي داشته و روش شناسي آن را بپذيرد و در عين حال، از بنيادهاي فلسفه اسلامي سود جويد. انسان را در يک چارچوب معين آزاد بداند، محتواي رواني را شامل پديده هاي سرشتي (فطري) و آموخته بداند، نگرشي خوش بينانه به انسان داشته باشد، موجود زنده را فعال و هدفمند فرض کند، تبيين هاي آزمايشي را به عنوان حلقه اي در ميانه پيوستار معلول - علت اوليه ارايه کند، ارزش هاي خود را از اسلام دريافت کند و هدفش کمک به موجود زنده براي خودشکوفايي به معناي اسلامي (زندگي در چارچوب ارزش هاي الهي) است.

 نسخه قابل چاپ

در نظر کانت، معرفت مشتمل بر ماده اي و صورتي است. ماده آن از طريق حس به دست مي آيد و صورت را، ما در دو مرحله ادراک حسي و فهم بدان مي بخشيم: در مرحله ادراک حسي، مکان و زمان را، و در مرحله فهم دوازده مقوله را. و آنچه از اين رهگذر مي شناسيم، پديدار است نه شي في نفسه. اما عقل ما به اقتضاي طبيعت خود، پا را از حوزه پديدار بيرون مي نهد و تصوراتي را مي سازد که در واقع توهمند. يکي از اين تصورات، تصور نفس است. عقل مي خواهد با چهار استدلال مغالطي، چهار مطلب را در خصوص نفس اثبات کند: جوهريت، بساطت، شخصيت و تمايزش از ماده (نفس وجودي يقيني دارد و ماده وجودي مشکوک). ريشه همه اين مغالطات اين است که «من مي انديشم» يا «من» که در نظر کانت يک شرط پيشيني و صوري شناخت است، يکي شي عيني و يک متعلق معرفت شناخته مي شود. در ضمن کانت در مغالطه چهارم با طرح نظريه ايده - آليسم استعلايي به مخالفت با ايده آليسم به معني متعارف آن مي پردازد و تصورات موجود در ذهن را به معني خاصي بيروني مي داند.

 نسخه قابل چاپ