جزوات و مقالات فلسفی

وجود ادراكات خيالي و تخيل در نظام معرفتي انسان، مورد وفاق همه حكما است، اما فلاسفه در تبيين چگونگي حصول صور خيالي براي فرد و نيز ماهيت خيال و مدركات خيالي با يكديگر اختلاف دارند. ابن سينا نفس انساني را داراي قواي متعدد دانسته و قوه خيال را به عنوان واسطه اي در تحقق و حصول صور ادراكي تلقي كرده است. وي در كتب مختلف خود استدلال هايي را بر مادي بودن خيال و به تبع آن صور خيالي اقامه مي كند، اما ظاهرا چنين استدلال هايي بر اساس اصول و قواعد قوم مي باشد، زيرا وي نهايتا تغيير موضع داده و در كتاب المباحثات خود استدلال مفصلي مبني بر تجرد خيال و ادراكات خيالي ارايه مي كند، گرچه توجيه چنين تصويري را بر اساس مباني مشايي مشكل مي داند. قول به وجود مراتب مختلف براي عقل، بقاي نفوس بسيط، نفوس اطفال و نفوس باقي در مرتبه عقل هيولاني، با اعتقاد به تجرد خيال و صور خيالي قابل توجيه است.
سهروردي تعدد قواي باطني سينوي را نپذيرفته و همه قوا را به يک قوه که آن نور مدبر است، ارجاع مي دهد و قوا را سايه اي از آنچه در نور اسفهبد است، تلقي مي کند. وي براي تبيين و توجيه چگونگي حصول ادراکات خيالي، به عالم مثال و مثل معلقه متوسل مي شود.

 نسخه قابل چاپ

ابن سينا فيلسوفي است كه در حيطه اسلامي، از آموزه هاي ارسطويي قرائت مجددي ارايه داده است و از اين رو، نه تنها شارح ارسطو، بلکه خود، فيلسوف بزرگ و برجسته اي به شمار مي رود. تلاش در نشان دادن تلائم باورهاي ديني با يافته هاي عقلاني از جمله دغدغه هاي ذهني ابن سينا بوده، هر چند اين مساله در بسياري از موارد، به صراحت در آثارش ذکر نگرديده است، اما توجه به نوشته هايش مويد اين ادعاست. در عين حال در برخي از مباحث فلسفي هم چون مساله نبوت، معاد جسماني و نيز عرصه اخلاق، شاهد برتر نشاندن آموزه هاي ديني بر يافته هاي عقلي و يا حکم به توقف عقل در برخي از اين ساحت ها از سوي شيخ هستيم. اين امر نشان مي دهد که ابن سينا، نه يک فيلسوف عقل گراي صرف بلکه يک فيلسوف عقل - ايمان گراست.

 نسخه قابل چاپ

ارسطو در بررسي مفهوم «وجود» پرسش از «هستي» را به پرسش از «جوهر» (اوسيا) ارجاع مي دهد و «جوهر» را عبارت از چيستي و ماهيت مي داند. هر چند در حوزه مباحث منطقي «هستي» و «چيستي» را منفک و متمايز از يکديگر مطرح مي کند اما اين تمايز را به حوزه مباحث متافيزيکي گسترش نمي دهد.
اما در نظام فلسفه مشايي اسلامي، تبيين و تفکيک «وجود» از «ماهيت» بدون ترديد يکي از بنيادي ترين آرا و عقايد فلسفي محسوب مي شود. در تاريخ فلسفه اسلامي نظريه تمايز متافيزيكي وجود و ماهيت را به ابن سينا نسبت مي دهند، اما فارابي نخستين بار تقسيم دو بخشي «وجود» و «ماهيت» را به نحو قطعي و صريح مطرح نموده است و زمينه را براي ابن سينا و حكمت سينوي فراهم نموده است. وي علاوه بر تمايز منطقي بين «هستي» و «چيستي» اشيا قائل به تمايز متافيزيکي بين آنها شده و اين تمايز متافيزيکي را مبناي نظام مابعدالطبيعي خويش قرار داده است. از نظر فارابي وجود عرض لازم ماهيت است.
اين مقاله مفهوم «هستي» و «چيستي» اشيا و رابطه بين آنها را به عنوان يکي از مباحث بنيادي «هستي شناسي» فلسفه مشا در انديشه فلسفي دو حكيم بزرگ مشايي ارسطو و فارابي تطبيق و بررسي مي نمايد.

 نسخه قابل چاپ

در تاريخ فلسفه اسلامي فارابي و ابن سينا را مبدع بحث تمايز وجود از ماهيت دانسته اند. در فلسفه اين دو فيلسوف تمايز وجود و ماهيت به عنوان مبنايي در اثبات واجب که غايت فلسفه اولي است به کار مي رود. از نظر ابن سينا اين تمايز به لحاظ اثباتي مبتني بر تمايز امکان بالذات و وجوب بالغير و آن نيز مبتني بر تقسيم موجود به واجب الوجود و ممکن الوجود است و بنابراين در واجب الوجود چنين تمايزي يافت نمي شود. از همين جاست که بحث عروض وجود بر ماهيت در ممکنات طرح مي شود. شيخ با پيش بيني آنچه بعدها منتقدينش از جمله ابن رشد طرح کرده اند گاه اين عروض را به لحاظ مفهومي در مقابل ذاتي در باب ايساغوجي دانسته است و گاه نيز رابطه وجود و ماهيت را از سنخ اضافه دانسته است. اما شيخ به لحاظ مصداقي (در خارج) وجود و ماهيت را متحد با هم دانسته است. تمايز وجود و ماهيت در حکمت اشراق مرتبط با تمايز واجب و ممکن و موثر در اثبات واجب تعالي طرح نشده است. سهروردي به تصريح خود مشائيان را قايل به تمايز خارجي وجود و ماهيت دانسته و به آنها بدين دليل اعتراض کرده است ولي آنچه از وجود موردنظر اوست برخلاف آنچه مدنظر حکماي مشاء است مفهوم وجود است نه حقيقت وجود.

 نسخه قابل چاپ

در فلسفه دين، مهم ترين مساله در جاودانگي نفس، پژوهش و مطالعه ادله له و عليه جوهريت نفس، بقا و ناميرايي آن است. گروهي از فيلسوفان با اثبات جوهريت نفس، کوشيدند تا ادله و شواهد بقا را صورت بندي کنند. دسته اي ديگر درصدد برآمدند تا با نشان دادن تجرد نفس، فسادپذيري آن را رد نمايند. اين نوشتار مي کوشد تا ضمن بررسي مقدماتي مفاهيم اساسي، بر نظريه هاي نقد بقاي نفس متمرکز شده و ضمن بررسي ادله مخالفان ناميرايي، آن را به درستي شرح دهد و سپس نقد و رد کند. هيوم، راسل و آنتوني فلو سه فيلسوفي هستند که آراءشان در موضوع خاص «ادله و شواهد عليه بقا نفس» در اين نوشتار بررسي شده و نقد و ابطال گرديد. هيوم سه دسته استدلال عليه بقاي نفس اقامه کرده که هر سه دسته مورد اقبال و توجه فلو واقع شده است. برخي از اين استدلال ها صرفا به جرح و نقد اثبات جوهر نفس مي پردازند. دسته اي ديگر فسادناپذيري و تجرد نفس را رد مي کند و دسته سوم بقا و جاودانگي را مورد ايراد و نقد قرار مي دهد. نگارنده نوشتار را براساس گونه شناسي ادله عليه جاودانگي در سه سطح سامان و صورت بندي کرده و با نگاهي انتقادي به آن ها به پژوهش مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

بررسي نظام معرفت شناسي شهاب الدين سهروردي (549-587ق) به عنوان موسس دومين حوزه انديشه فلسفي در تاريخ فلسفه اسلامي، اهميت ويژهاي دارد. معرفت شناسي او با بررسي تعارض هاي منطقي در نظام فلسفي مشاء صورت ميگيرد. نظريه سهروردي در باب علم شامل دو جزء است: نخست، جزء سنت زدايي است که سهروردي در آن، به نظريه هاي مختلف علم، مخصوصا علم به واسطه تعريف، ادراک حسي، مفاهيم اولي يا مقدم بر تجربه انتقاد مي کند. او ابتدا ساختار «تعريف» ارسطويي را نقد كرده که اين نقد، نخستين تلاش مهم براي نشان دادن تعارض ساختار ارسطويي و گام نخست در تدوين حكمت اشراق است. سهروردي محدوديت ها و نارسايي تعريف را در رسيدن به يقين نشان داده است. به نظر او نظريه هاي مطرح شده درباره علم، اگرچه ما را به جنبه اي از حقيقت رهنمون کرده و کاملا نامعتبر نيستند، اما هيچ يک منتهي به يقين نشده و از امکان وقوع علم سخن نگفته اند. سهروردي نه تنها مي کوشد ضابطه صوري متفاوت حاکم بر تعريف را نسبت به مشائيان ابداع کند، بلکه تلقي او از تعريف، جزء اساسي نظريه اشراقي وي از ساختار عقلاني علم است. اين اختلاف اساسي مبين ديدگاه کاملا متفاوت اصول منطقي و معرفت شناسانه در فلسفه است که بر اساس آن جزء دوم نظريه سهروردي شکل مي گيرد، به طوري که در حكمت اشراق، برتري از آن شهود و بر مبناي نظريه مشاهده- اشراق است. و بر اساس«علم حضوري» تدوين مي‌شود.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله با بررسي نظريات مختلف ابعاد در رياضي و فيزيک، امکان وجود بعدي سواي ابعاد رايج را با استدلال هاي فلسفي ثابت کرده و به ارايه راه حل عبور از محدوديت ذهني براي درک ابعاد فراخ تر پرداخته است و به طور ويژه با دلايل و شواهد مختلف، بعد «انبساط» يا «ماکروميک» (macromic) را به عنوان بعد پنجم جهان معرفي مي‌کند. اين بعد مربوط به ميزان بزرگي يا کوچکي شي است و بستگي به «مقياس» (scale) آن دارد. در واقع، تفاوت اشيا از لحاظ نگاه ماکروسکوپيک (macroscopic) و ميکروسکوپيک (microscopic) که بشر از ديرباز با آن آشنا بوده است، مربوط به اين بعد از ماده است. نتايج برخاسته از فرض ابعاد بيش از سه بعد مي تواند در عرصه مسايل فلسفي و عرصه هاي مرتبط با آن در ديگر حوزه ها تاثيرگذار باشد که به بيش از چهل مورد از آن ها در انتهاي مقاله فهرستوار اشاره شده است.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

در مقاله حاضر، ابتدا به توضيح مختصر «کوگيتو» دکارت و تاثير آن در اصالت و قوام بخشي انسان پرداخته مي شود. در واقع، دکارت با تاسيس اصل «کوگيتو» و تفسير آن به عنوان بنياد تزلزل ناپذير هستي، يگانه «سوژه» حقيقي را «من» انساني از آن جهت که فکر مي کند، مي داند. بر اساس تلقي دکارت، انسان به مثابه ماشيني است که برخورداري از نفس او را از ساير موجودات ممتاز مي سازد. اين وجه مميزه، يعني نفس، که ذات آن انديشه است، همان است که در کل تفکر عصر جديد به صورت هاي مختلف مورد تامل قرار گرفته است. به علاوه، همين اصل مشهور دکارت، يعني «مي‌انديشم، پس هستم» است که «سوبژکتيويسم» را در دل نظام فلسفي خود قرار مي‌دهد؛ براي همين، «سوبژکتيويسم» يکي از مباحث اساسي و مهم فلسفه غرب است که در مراحل تکاملي آن، علاوه بر دکارت در عصر جديد، فلاسفه اي چون کانت و هگل آن را از لحاظ معرفت شناسي بررسي کرده اند. بالاخره به انديشه «خودگرايي» به عنوان حد افراطي «سوبژکتيويسم» پرداخته مي شود که البته دکارت از اينکه از سوبژکتيويته او برداشتي خودگرايانه به معناي ايدئاليستي شود، مي گريزد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

يکي از پرسش هاي اساسي در منطق اين است که چرا ارسطو به «منطقِ شرطي» نپرداخته است؟ او که به عنوان مدون منطق شناخته مي شود چگونه ممکن است به اين بحث مهم توجهي نداشته باشد؟ آيا اين بي توجهي فقط يک غفلت است يا عمدي است و ارسطو دليلي براي آن دارد؟ ما در اين مقاله پس از بررسي منطق شرطي (قضايا و قياس هاي شرطي) از ديدگاه رواقيون و بيان اهميت آن نزد منطق دانان جديد، به مباني نظري و فلسفي دو نظام منطق حملي و شرطي مي پردازيم.
با مطالعه فلسفه ارسطو و با توجه به ديدگاه خاص او در مورد مقولات و اندراج اشيا در مقولات ده گانه، معلوم مي شود که ارسطو داراي تفکري ذات گرا بوده و اين امر با تفکر تجربه گراي رواقيون کاملا متفاوت است؛ زيرا در انديشه فلسفي رواقيون به قوانين خارجي اشيا توجه مي شود و نه به ذات يا ماهيت آنها. بنابراين، رواقيون از منطق حملي عدول کرده و به منطق شرطي پرداخته اند زيرا چنين نگرشي به موجودات اقتضاي نظامي اندراجي و حملي را ندارد؛ همچنان که با نگاه مقوله اي به موجودات عالم نمي توان به صورت شرطي و باترديد و تعليق سخن گفت. به عبارت ديگر، با توجه به مباني فلسفي و معرفت شناختي ارسطو نمي توان منطق شرطي را پذيرفت. به همين دليل ارسطو در آثار خود وارد بحث درباره قضايا و قياس هاي شرطي نشده است، در حالي که نحله مگاري پيش از او به اين مباحث پرداخته بودند و پس از او نيز اين بحث توسط رواقيون به طور جدي دنبال شده است چرا که با هستي شناسي آنان سازگارتر بود.

 نسخه قابل چاپ